Mendebalde Urruna

Mendebalde Urruna edo Far West[1], Mendebalde Zaharra edo Mendebalde Basatia (ingelesez The Frontier, Old West edo Wild West ere deitua) Ameriketako Estatu Batuak Ozeano Bareko kostalderantz hedatzean XIX. mendetik XX. mendearen hasierara bitartean bertan izandako historia, geografia, folklorea eta pertsonaiak dira. Europarrak iritsi zirenean hasi zen XVI. mendean lurraldea kolonizatzen, baina mendebaldeko kostaldera iristeko helburua Thomas Jefferson presidentearen gobernu-ekimenari zor zaio nagusiki, 1803an Louisiana erosi ondoren. Mugaren hedapena burgesia zuriarentzat eta ezer ere ez zutenentzat aukeren eta aurrerapenaren bilaketa gisa hartu zen.

Zezen Eseri siuxa (1831-1890) eta Buffalo Bill bisonte-ehiztaria (1845-1917), Estatu Batuetako «Mendebalde Urrunaren»ren pertsonaia ezagunak.

Pertsonen migrazio etengabe eta luze horrek antzinako kulturak lekualdatu eta Ipar Amerikako jatorrizko herriak zapaldu zituen. Garai hartan, ordea, aurrerapen handiak egin ziren industrian, komunikazioetan eta nekazaritzan, eta, kasu askotan, giza baliabideen eta baliabide naturalen ustiapen handia ekarri zuen.

Gertaera historiko horiek Ameriketako Estatu Batuetako mito nazional baten jatorria dira («Mugaren mitoa» deitzen zaio), eta Ageriko Patuaren doktrina deiturikoan inspiratuta daude. Artearen hainbat agerbidek sortu dituzte, western generoarekin elkartuta. Cowboy, aitzindari, amerindiar, ganbusino, enpresaburu eta abarren istorioak kontatzen ditu genero honek, arrakasta pertsonala lortzeko asmoz mendebaldeko abenturari ekin ziotenak, baina, gutxitan, justiziari edo patuaren zorigaitzari aurre egin ziotenak. Gaur egungo ikerketen arabera, mitifikazio horren atzean errealitate konplexuagoa dago, eta, beraz, XIX. mendean eta XX. mendearen hasieran estatubatuarren muga izan zen gizarte-, ekonomia- eta kultura-egoera hartan parte hartu zuten eragile guztien zeregina birplanteatzeko joera dago.

Tarte historikoa

Historialariek luze eta zabal eztabaidatu dute Mendebalde Urrunaren garaiaren hasiera, haren amaiera eta haren azpifase garrantzitsuenak[2]. Adibidez, Mendebalde Zaharreko sub-periodoa historialariek erabiltzen dute batzuetan, AEBko Gerra Zibilaren amaieratik (1865) 1890eko erroldaraino[3][4][5]. Beste batzuek, hala nola Kongresuko Liburutegiak eta Oxfordeko Unibertsitateak, maiz aipatzen dituzte beste irizpide batzuk, 1900eko hasieraraino zabalduz kontzeptua, gehienez ere 1920ko hamarkadara arte[6]. "Inkorporazioaren Mendebaldeko Gerra Zibila" deituriko kontzeptua 1850 eta 1919 artean iraun zuen. Aldi horretan, Mendebalde Zahar arketipikoa edo Mendebalde Basatiko gertaera historikoak jazo ziren, hala nola mugako lurretan kokalekuak inbaditu ondoren sortzen den gatazka bortitza, bertako biztanleak kanporatu eta asimilatzea, jabetza korporazio eta gobernu handiekin finkatzea, eta legeak ezartzeko ahalegina[7].

Historia

Indiar Gerrak
Siuxak eta Custer jenerala, Little Big Hornen

Indiar Gerrak izenarekin oro har gaurko AEBetako lurraldeetan jatorrizko herrien eta kanpotik etorritakoen artean gertatutako gudak 1622tik 1918 arte hartzen dira. Zehazki, Mississippitik mendebalderanzko eremuan 1823tik 1890 arte gertatu ziren borrokaldi latzenak, horien artean Texaskoak (1836–1875), Kaliforniakoak (1850–1873), apatxeekikoak (1851–1900), Dakotakoa (1862), Koloradokoa (1863–1865), komantxeekikoak (1868–1874), siuxekikoak (1876–77) eta Wounded Kneeko Sarraskia (1890).

Gerlari amerindiar ezagunen artean Hodei Gorria, Zezen Eseria eta Zaldi Ero ditugu, eta militar zuriei dagokienez George Armstrong Custer eta Kit Carson, besteak beste.

Mexikar Gerra

Texasek independentzia lortu zuen 1836an Mexikotik, eta 9 urte geroago AEBetako gainontzeko estatuetara batu zen. Honek tira-bira asko eta borroka militarrak sortu zituen bi herrialderen artean, bai eta muga dela-eta beste lurralde batzuengatik ere.

1848an Guadalupe Hidalgoko Hitzarmena sinatu zuten bi herrialdeek, eta horren arabera gaur egungo Kalifornia, Utah, Arizona, Nevada eta New Mexico estatuak eta Kolorado eta Wyomingeko zatiak bereganatu zituzten estatubatuarrek.

Urrearen Sukarra

Kaliforniako Urrearen Sukarra delakoan 1848tik 1855 arte 250.000 meatzari baino gehiagok urrearekin 200 milioi dolar baino gehiago lortu zuten 7 urte haietan. San Frantzisko izan zen milaka pertsona horien iristeko kai nagusia, eta hiri hartako hazkunde demografiko bortitza eragin zuen.

Kaliforniatik beste estatu batzuetara zabaldu zen fenomenoa, eta ahaztu barik esan behar da halaber aro hartako osagaien artean prostituzioa, alkoholismoa eta indarkeria egon zirela.

Gerra Zibila Mendebaldean

Ameriketako Estatu Batuetako Gerra Zibilan bataila nagusi gehienak Ekialdeko lurraldeetan gertatu ziren. Hala ere, Mine Creekeko gudua (Kansas, 1864) salbuespenen artean dago.

Kultura

Literaturaren arloan Zane Grey idazle estatubatuarra nabarmentzekoa da Mendebalde Zaharreko garaian girotutako liburuen egilea izanik. Komikien artean Blueberry lotinantaren abentura arrakastatsuak Jean-Michel Charlier belgikarrak eta Jean Giraud frantziarrak argitaratu zituzten. Tonu umoretsuagoan Dalton Anaiak eta Lucky Lukeren sorta aipatzekoa da, Morris belgikarrarena.

Ameriketatik at ere bai oso ezaguna izan zen Hego Euskal Herrian Marcial Lafuente Estefanía espainiarra, milaka eleberri labur idatzi izan zuena lurralde amerikar hartan inspiraturik.

Azkenik, zinemaren esparruan Western filmek ere islatzen dute Mendebalde hartako sasoia, lan klasikoetatik gaur egun arte.

Erreferentziak
  1. Euskaltzaindia. (2012-05-25). 170. araua: Amerikako toponimia. .
  2. Dippie, Brian W.. (1989). «AMERICAN WESTS: Historiographical Perspectives» American Studies International 27 (2): 3–25. ISSN 0883-105X. (Noiz kontsultatua: 2024-01-04).
  3. «The Project Gutenberg eBook of The Frontier in American History, by Frederick Jackson Turner» www.gutenberg.org (Noiz kontsultatua: 2024-01-04).
  4. Nash, Gerald D.. (1980). «The Census of 1890 and the Closing of the Frontier» The Pacific Northwest Quarterly 71 (3): 98–100. ISSN 0030-8803. (Noiz kontsultatua: 2024-01-04).
  5. Lang, Robert E.; Popper, Deborah Epstein; Popper, Frank J.. (1995). «"Progress of the Nation": The Settlement History of the Enduring American Frontier» The Western Historical Quarterly 26 (3): 289.  doi:10.2307/970654. ISSN 0043-3810. (Noiz kontsultatua: 2024-01-04).
  6. «The American West, 1865-1900 | Rise of Industrial America, 1876-1900 | U.S. History Primary Source Timeline | Classroom Materials at the Library of Congress | Library of Congress» Library of Congress, Washington, D.C. 20540 USA (Noiz kontsultatua: 2024-01-04).
  7. Milner, Clyde A.; O'Connor, Carol A.; Sandweiss, Martha A.. (1994). The Oxford history of the American West. New York : Oxford University Press ISBN 978-0-19-505968-7. (Noiz kontsultatua: 2024-01-04).

Ikus, gainera

Kanpo estekak
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.