Zoroastrismo

Zoroastrismoa[1] Iranen sortutako erlijioa da, munduko sinesmen antolatu zaharrenetakoa eta Zaratustra profeta irandarraren irakaspenetan oinarritua[2][3]. Ongiaren eta gaizkiaren kosmologia dualista du, ontologia monoteista baten eta gaizkiaren aurkako azken konkista ongiak iragartzen duen eskatologia baten esparruan[4]. Zoroastrismoak Ahura Mazda (Jakituriaren jauna) izenaz ezagutzen den jakinduriaren sortu gabeko jainko onbera goresten du, bere izaki goren gisan[5]. Historikoki, zoroastrismoaren ezaugarri bereziek (harenmonoteismoak[6], mesianismoak, erabakimen askean eta hil ondorengo azken auzian sinesteak, zeruaren, infernuaren, aingeruen eta deabruen kontzepzioak), beste kontzeptu batzuen artean, eragina izan bide dute beste sistema erlijioso eta filosofiko batzuetan, besteak beste Abrahamdar erlijioetan eta gnostizismoan[7][8][9], iparraldeko budismoan eta filosofia grekoan[3].

Ahura Mazda-ren irudia
Suaren tenplu zoroastriar moderno bat, Iranen, Yazd hirian.

Balizko sustraiak K.a. 2. milurtekoan izanik, zoroastrismoa K.a. VI. mendearen erdialdean sartzen da historia erregistratuan[3]. Antzinako Irango inperioen estatu erlijioa izan zen milurte batean zehar (K.a. 600. urtetik K.o. 650. urtera arte, gutxi gorabehera), baina K.a. VII. mendetik aurrera gainbehera etorri zen, arabiar musulmanen Persiaren konkistaren ondorioz (633-654), jazarpen handia ekarri baitzion[8]. Munduan 110.000 zoroastroar inguru dira, 120.000 gehienez ere[10], eta kopuru horretatik gehienak, Indian, Iranen eta Ipar Amerikan bizi dira; haien kopurua gero eta txikiagoa dela dirudi[11][12].

Zoroastrismoaren testurik garrantzitsuenak Avestan jasotakoak dira: hor, Zaratustrak paratutako idazki nagusiak daude, Gathas izenaz ezagunak. Zaratustraren irakaspenak definitzen dituzten kultuaren liturgiaren barruko poemak dira eta gurtzarako oinarri gisa, Yasna darabilte. Zaratustraren filosofia erlijiosoak Irango lehen jainko proto- eta indo-irandarrak mundu naturaleko emanaldietan banatu zituen, ahurak[3] eta daevak[3] bezala, azken horiek ez baitziren gurtzeko modukoak. Zaratustrak sortzaile gorena Ahura Mazda zela aldarrikatu zuen, Asharen bitartez[5] unibertsoaren indar sortzaile eta sostengatzailea, eta gizakiei aukera ematen zaiela Ahura Mazdaren alde egin edo ez, ondorioz bere aukeren erantzule bihurtuz. Ahura Mazdak kontrako indarrik ez duen arren, Angra Mainyu (espiritu/pentsamolde suntsitzailea), —zeinaren indarrak Aka Manah-tik (pentsamendu gaiztoa) sortuak diren—, hartzen da erlijioaren kontrako indar nagusitzat, Spenta Mainyu-ren (espiritu/pentsamolde sortzailea)[13] aurka jarriz. Erdi Aroko persiar literaturak Angra Mainyu gehiago garatu zuen Ahrimanen, Ahura Mazdaren arerio zuzena izateko aurrera eramanez[8].

Gainera, Ahura Mazdan jatorria duen bizi-indarra, Asha bezala ezagutzen dena (egia, ordena kosmikoa)[5][14], drujaren (gezurra, engainua) aurka dago[15][3]. Ahura Mazda guztiz ona dela uste da, jainkoarengandik eratorritako gaiztakeriarik gabea. Ahura Mazdak gētīgen (erreinu ikusgarria) eta mēnōgen (erreinu espiritual eta mental ikusezina) lan egiten du[3] zazpi Amesha Spentas-en bidez (sei, Spenta Mainyu baztertzen denean)[16]..

Sinesmenak

Zoroastrismoak henoteismoa, nolabaiteko monoteismoa, aldarrikatu zuen lehen erlijioetako bat izan zen. Ahura Mazda da beren Jainko nagusia. Zoroastriarrek betiereko sua gurtzen dute, Jainkoaren sinboloa. Zoroastrok aditzera eman zuen Ongiaren eta Gaizkiaren arteko borroka eta dualismoa, Argia eta Iluntasunarena (dualismo hau bera aurkituko dugu hamabigarreneko Xiiten Islamean ere). Zoroastrok zioenez badago espiritu santu bat (Spenta Mainyu), beranduago Ahura Mazda-rekin identifikatuko dutena, eta espiritu gaizto bat (Angra Mainyu edo Ahriman), kontrakoak biak, batak eguna eta besteak gaua, batak bizitza eta besteak heriotza irudikatzen dutenak. Bi espiritu hauek elkarrekin bizi dira gizaki bakoitzaren baitan.

Komunitateak

Gaur egungo komunitate zoroastriarren artean, ezagunenetakoak Indiako parsiak da. Izena bera Persia terminotik dator, eta Iran ingurutik Indiara joandako komunitate etorkinen erlijioa izan zen. Hala ere, gaur egungo Indian bertako erlijio-talde bat gehiago dira, eta era berean diaspora propioa dute. Horien arteko familia batean, Afrikan migratzaile, jaio zen adibidez Farrokh Bulsara, Freddy Mercury, alegia[17].

Iranen, zoroastrismoaren jaioterrian, gutxiengo txiki bat dira, 25.000 lagun ingurukoa 2012ko erroldaren arabera. Hala ere, Irango Parlamentuan toki bat gordea dute.

Irango komunitate zoroastriarren artean, herrialdearen ipar-mendebaldean hizkuntza berezkoa dutenak ere badaude: dari zoroastriarraz mintzo dira (pertsieraren aldaera da) 8.000 eta 15.000 lagun artean[18].

Terminologia

Zoroaster izena (Ζωροάστηρ) avesterako Zaratustra izenaren grezierazko izena da. Zartosht eta Zardosht bezala ezagutzen da persieraz eta Zaratosht gujarateraz[3]. Erlijioaren izen zoroastrikoa Mazdayasna da, Mazda avesterako yasna hitzarekin elkartzen duena, eta gurtza, debozioa esan nahi du[19]. Euskaraz, fedearen jarraitzaile bati zoroastroar edo zaratustrar deitu ohi zaio. Gaur egun oraindik erabiltzen den esamolde zaharrago bat Behdin da, erlijio onarena esan nahi duena[3]. Zoroastrar liturgian, termino hori navjotar zeremonia batean erlijioan formalki sartu berri den gizabanako laikoarentzat erabiltzen da, osta, osti, ervad, mobed eta dastur apaiz-tituluen kontrastean[20][21].

Zoroaster ingelesezko lehen erreferentzia Thomas Browneri (1605 – 1682) egozten zaio, hark Zoroaster aipatzen baitu, labur-labur, bere 1643ko Religio Medici liburuan[22]. Mazdaismo terminoa forma alternatibo bat da, sinesmenerako ere erabiltzen dena, Ahura Mazda izenetik Mazda hartuz eta, sineste sistema bat iradokitzeko, ismo atzizkia gehituz[23].

Ikuspegi orokorra

Teologia

Zoroastroarrek jainko sortzaile goren unibertsal, transzendente, on eta sortu gabeko bat badela uste dute, Ahura Mazda, edo Jaun Jakintsua (Ahurak Jauna esan nahi du, eta Mazdak Jakituria esan nahi du avesteraz)[24]. Zaratustrak bi atributuek, bananduta, bi kontzeptu ezberdin bezala mantentzen ditu gathas gehienetan, baina, batzuetan, forma bakar batean konbinatzen ditu. Zaratustrak dio Ahura Mazda orojakilea dela, baina ez ahalguztiduna[19]. Gathetan nabarmentzen da Ahura Mazdak lan egiten duela Amesha Spenta[25] bezala ezagutzen diren jarioen bidez eta beste ahuren laguntzaz[26], horietatik esplizituki izendatzen den bakarra Sraosha delarik azken kategoria horretan.

Jakintsuek eta teologoek luzaz eztabaidatu dute zoroastrismoaren izaeraz, eta dualismoa, monoteismoa eta politeismoa dira erlijioari aplikatzen zaizkion termino nagusiak[27][26][28]. Zenbait adituk diote zoroastrismoak jainkotasunari buruz duen kontzeptuak izaki immanente gisa estaltzen dituela, bai izakia, bai gogoa, eta zoroastrismoa horrela deskribatzen dute: bere burua sortzen duen unibertso immanente batean sinestea, bere atributu berezitzat kontzientzia duena, eta horrela zoroastrismoa panteismoaren tolesturan kokatzen du bere jatorria indiar hinduismoarekin partekatuz[29][30]. Nolanahi ere, Asha, Ahura Mazdatik[31] datorren indar espiritual nagusia, kaosaren antitesia den orden kosmikoa da, druj, faltsukeria eta desordena bezala agertzen dena[32]. Ondoriozko gatazka kosmikoak sorkuntza osoa hartzen du barne, menta/espirituala eta materiala, baita gizatasuna ere, gatazkan zeregin aktiboa duena[3].

Zoroastroar tradizioan, druja Angra Mainyutik (geroagoko testuetan Ahriman ere deitua) dator (espiritu/pentsamolde suntsitzailea), Asharen ordezkari nagusia gatazka horretan Spenta Mainyu den bitartean (espiritu/pentsamolde sortzailea)[33]. Ahura Mazda gizatiarra da, eta sorkuntzarekin erlazionatzen da Amesha Spenta bezala ezagutzen diren jarioen bidez (hilezkorrak eta santuak), sorkuntzaren eta nortasun idealaren alderdi ezberdinen ordezkari eta zaindari direnak[25]. Ahura Mazdak, Amesha Spenta horien bidez, Yazatas (gurtzeko modukoa esan nahi duena) izeneko ezin konta ahala jainkoren laguntza du, eta bakoitza, oro har, kreazioaren alderdi moral edo fisiko baten hipostasia da. Zoroastroar kosmologiaren arabera, Ahuna Vairya formula artikulatzean, Ahura Mazdak argi utzi zuen Angra Mainyuren aurkako ongiaren azken garaipena[3]. Azkenean, Ahura Mazda gailenduko zaio Angra Mainyu gaiztoari, eta, une horretan, errealitateak Frashokereti[3] izeneko berritze kosmikoa nabarituko du, eta denbora mugatua amaituko da. Azken berrikuntzan, sorkuntza guztia —baita hasieran iluntasunera erbesteratu edo jaistea aukeratu zuten hildakoen arimak ere— Ahura Mazdarekin bilduko da Kshatra Vairyan (domeinurik onena esan nahi duena)[3], hilezkortasunera berpiztua izango delarik. Erdi Aroko persiar literaturan, uste nabarmenena zen saoshyant bezala ezagutzen zen salbatzaile irudi batek frashokeretiak sortuko zituela denboraren buruan; testu gathikoetan, berriz, saoshyant terminoa (onura dakarrena esan nahi duena) Mazdayasnako fededun guztiei buruz ari zen, baina, ondorengo idazkietan, kontzeptu mesianiko bihurtu zen.

Zaratustraren teologiak, bere baitan, batez ere hartzen du Asharen Hiru Aldeko Bidea: Pentsamendu Onen, Hitz Onen eta Egintza Onen inguruan biraka jarraitzearen garrantzia[34]. Era berean, enfasi handia dago zoriontasuna zabaltzeko, batez ere karitatearen bidez[35], eta gizonen zein emakumeen[36] berdintasun eta betebehar espirituala errespetatzeko. Zoroastrismoak naturaren eta bere elementuen babesa eta begirunea azpimarratzen ditu, eta batzuek ekologiaren munduko lehen sustatzaile gisa aldarrikatu dute[37]. Avestak eta beste testu batzuek uraren, lurraren, suaren eta airearen babesa eskatzen dute erlijio ekologiko bihurtzeko: «Ez da harritzekoa mazdaismoari lehen erlijio ekologikoa deitzea. Yazatasenganako begirunea (jainkozko izpirituak) naturaren kontserbazioa azpimarratzen du (Avesta: Yasnas 1.19, 3.4, 16.9; Yashts 6.3 – 4, 10.13)»[38]. Hala ere, baieztapen partikular hori asha-ren jariotzat hartzen diren indar naturaletara mugatzen da lehen zoroastroarrek espezie gaiztoak akabatzeko betebeharra zutelako, gaur egungo zoroastrismoan jada jarraitzen ez den bidea[39].

Zoroastrismoa ez da guztiz uniformea pentsamendu teologiko eta filosofikoan, batez ere eragin historiko eta modernoekin, eragin nabarmena baitute sineste, praktika, balio eta hiztegi indibidual eta lokaletan, batzuetan tradizioarekin bat eginez eta beste batzuetan hura baztertuz[11]. Zoroastroar praktikantearen bizitzaren azken helburua ashavan (Asharen maisu) bihurtzea da, eta, mundura, zoriona ekartzea; horrek gaizkiaren aurkako borroka kosmikoari laguntzen dio. Zoroastrismoaren oinarrizko irakaspenen artean daude:

  • Ashako bide hirukoitzari jarraitu: Humata, Hūxta, Huvarshta (literalki, pentsamendu onak, hitz onak, ekintza onak)[34]
  • Berdintasun espirituala eta gizon eta emakumeen betebeharra berditasunean[36].

Praktikak
VIII. mendea Tang dinastia Gizon sogdiar baten buztinezko irudi txinatarra, txanoa eta aurpegiko beloa bereizgarri dituena, beharbada gamelu-zalduna edo are apaiz zoroastroarra ere, suzko tenplu batean erritual bat egiten ari zena, aurpegiko beloak erabiltzen baitziren su santua arnasaz edo listuz ez kutsatzeko; Turingo Ekialdeko Arte Museoa, Italia[40]

Erlijioak dio kaosari eusteko bizitzan parte hartze aktibo eta etikoa pentsamendu eta hitz onetatik sortutako egintza onen bidez beharrezkoa dela zoriontasuna bermatzeko. Parte-hartze aktibo hori funtsezko elementua da Zaratustraren erabakimen askearen kontzeptuan, eta zoroastrismoak, horrelakoa den heinean, aszetismoaren eta monakotza muturreko formak baztertzen ditu, baina, historikoki, kontzeptu horien adierazpen moderatuak ahalbidetu ditu[3].

Zoroastroar tradizioan, bizitza aldi baterako egoera bat da, non pertsona batek aktiboki parte hartuko duen Asha eta Drujen arteko etengabeko borrokan. Haurraren jaiotzan, gorpuztu aurretik, gizabanako baten urvan (arima) bere fravashiarekin (pertsonala goiko/espiritua) lotuta dago oraindik, Ahura Mazdak unibertsoa sortu zuenetik existitzen dena. Urvana desegin aurretik, fravashiak Ahura Mazdak zuzendutako sorkuntzaren mantentzean parte hartzen du. Pertsona jakin baten bizitzan, fravashiak ekintza onak egiteko inspirazio-iturri eta babesle espiritual gisa jokatzen du. Arbasoen fravashi kultural, espiritual eta heroikoak, odolezko lerro ospetsuei lotuak, gurtzen dira, eta bizidunei laguntzera dei dakieke[3]. Hil eta laugarren egunean, urvana bere fravashiarekin elkartzen da, non mundu materialeko bizi esperientziak biltzen diren mundu espiritualean betiko borrokan erabiltzeko. Zoroastrismoak, gehienetan, ez du berraragiztatzearen ideiarik. Ilm-e-Kshnoom-en jarraitzaileek, Indian, berraragitzean sinesten dute, eta begetarianismoa praktikatzen dute gaur egun ohikoak ez diren beste iritzi batzuen artean[8], nahiz eta hainbat adierazpen teologiko egon diren begetarianismoaren alde zoroastrismoaren historian eta Zaratustra begetarianoa zela dioten[41].

Hezurtegia Müllakurgan, (Samarkanda inguruan), Uzbekistan sute batean zeuden apaiz zoroastroarren erliebeekin, VII.-VIII. mendekoa.[42]

Zoroastrismoan, ura (aban) eta sua (atar) garbitasun erritualaren eragileak dira, eta horiei lotutako garbiketa-zeremoniak bizitza erritualaren oinarritzat hartzen dira. Zoroastroar kosmogonian, ura eta sua dira, hurrenez hurren, sortu diren oinarrizko bigarren eta azken elementuak, eta haien Idazteunak uste du suak uretan duela jatorria (Apam Napat). Ura eta sua, berriz, bizigarritzat hartzen dira; Zoroastroarrek suzko moduren baten aurrean otoitz egin ohi dute (edozein argi-iturri nabaritzat har daitekeena), eta kultu nagusiaren errito gorena uren indartzea da. Sua bitarteko bat da, zeinaren bidez espirituaren ulermena eta jakituria lortzen diren eta ura jakituria horren sorburutzat hartzen den. Sua eta ura ere hipostasiak dira, Yazatas Atar eta Anahita bezala, gurtzeko ereserkiak eta letaniak haiei eskainiz.

Gorpu bat anfitrioitzat hartzen da deskonposiziorako, hau da, drujerako. Ondorioz, Idazteunak hildakoen disposizio segurua agintzen du gorpuak kreazio ona kutsa ez dezan. Agindu horiek erritu-azalpenaren praktika azkarraren doktrina-oinarria dira, zeia azkar deuseztatzen den, normalean Isiltasunaren Dorreekin identifikatzen dena, zeinarentzat ez dagoen ez Idazteunean ez tradizioan termino tekniko estandarrik. Gaur egun, Indiako azpikontinenteko zoroastroar komunitateek egiten dute errausketa-erritua legez kanpokoa ez den lekuetan eta diklofenakorekin eragindako pozoiketak ez duen hegazti sarraskijaleen iraungipen birtuala ekarri. Beste herri zoroastroar batzuek, berriz, beren hildakoak erraustu egiten dituzte, edo, bestela, kare-morteroz estalitako hilobietan lurperatzen dituzte, nahiz eta zoroastroarrek beren hilak ondotik kendu nahi dituzten ingurumenarentzat ahalik eta modurik ez kaltegarrienean.

Izan ere, Indiako azpikontinenteko zoroastroarrek, hau da, parsiek eta irandarrek, hainbat faktore sozial eta politikorengatik ez dute birmoldaketarik egin XVIII. mendeaz geroztik behintzat. Zoroastroar Apaiz Nagusiek, historikoki, uste izan dute ez dagoela arrazoirik Revayats eta beste Liburu Santuek sostengatzen duten konbertsioa ez onartzeko, nahiz eta geroago apaizek epai horiek gaitzetsi dituzten[43][26]. Iranen barruan, jazartutako zoroastroar asko, historikoki, konbertsioaren aurka agertu izan dira, edo ez zaie arduratu. Gaur egun, Teherango Mobaden Kontseiluak (Iranen barruan dagoen eliz autoritate gorena) onartzen du, baina islamatik zoroastrismora aldatzea legez kanpokoa da Irango Errepublika Islamikoaren legeen arabera[44][26].

Historia

Antzinate klasikoa
Balizko apaiz zoroastroar baten buztinezko eta harzurizko buru margotua, baktriar estiloko buruko batekin, Takhti-Sangin, Tajikistan, Greko-Baktriar Erresuma, K.a. III.–II. mendea
Ziroren hilobia, Pasargadae, Iran.

Zoroastrismoaren sustraiak historiaurreko sistema erlijioso indoiraniar komun batean daudela uste da, K.a. II. milurtekoaren hasieran[45]. Zaratustra profeta bera, tradizioz, K.a. VI. mendekoa izan arren, historialari moderno askoren ustez K.a. X. mendean bizi izan zen Irango erlijio politeistaren berrantolatzailea izan zen[46]. Zoroastrismoa, erlijio bezala, ez zen mende batzuk geroago arte finkatu. Zeta Road Seattlek uste du Txinako wu praktikak, K.a. IX. mendekoak, geroago taoisten sinesmenak inspiratu zituztenak[47] eta historian galduak, zoroastroarrek inspiratuak izan zitezkeela[48]. Zeta Road Seattleko idazleak uste du zoroastroarren magiak ere Mendebaldeko Zhouko gorteetan zerbitza zitezkeela, eta horrek esan nahi du Victor H. Mair jaunak idatzitako Asia Mendebaldeko Neolitikoan zein Txinan gerora izan ziren Gurutzatu Indartuen boterearen agerpenei buruz eta horrek wu pertsonaiarekin izan zituen harremanak lotura horren froga izan zitezkeela[48].

Antzinate berantiarra
Zoroastroar hezurtegia, VII.-VIII. mendea, Hirman Tepe, Uzbekistan.[49]

Partiarren garai arte, armeniar lurraldeetan nagusi zen erlijioa zoroastrismo mota bat zen[45], zalantzarik gabe. Sasandarrek zoroastrismoaren zurvanismo forma modu erasokorrean sustatu zuten, askotan harrapatutako lurraldeetan suzko tenpluak eraikiz erlijioa sustatzeko. Kaukasoko beren agintepeko mende luzeetan zehar, sasandarrek zoroastrismoa sustatu nahi izan zuten arrakasta handiekin, eta Kaukaso aurrekristauan nabarmena izan zen (batez ere gaur egungo Azerbaijanen).

Erdi Aroko gainbehera
Hamzanamako eszena bat, Hamza ibn, Abd al-Muttalib, Zaratustraren bularra erre, eta bere errautsekin hautsontzia txikitzen du.

Sasandar Inperioaren zatirik handiena, arabiarrek bota zuten 16 urtetan zehar, VII. mendean. Estatuaren administrazioa azkar islamizatu eta Omeiatar kalifa-herriaren mendean azpimurgildu bazen ere, hasiera batean, ez zegoen presio handirik islama adoptatu berri zuten pertsonengan[45]. Beren kopuru handia zela eta, konkistatutako zoroastroarrak dhimmis bezala tratatu behar izan ziren (mendeetan zehar iraun zuen identifikazio horren baliozkotasunari buruzko zalantzak izan arren)[50], babesa jasotzeko aukera ematen ziena. Legelari islamiarrek jarrera hau hartu zuten: musulmanak soilik izan zitezkeen guztiz moralak, baina sinesgabeak beren gaiztakerien menpe gera zitezkeen, horiek beren jauntxoak lausotzen ez zituzten bitartean[50]. Oro har, behin konkista amaituta eta tokiko baldintzak adostuta, gobernadore arabiarrek zerga baten truke babestu zituzten tokiko biztanleak[50].

Konbertsioa

Nahiz eta buruzagitza eta jazarpen berri baten mende egon, zoroastroarrek beren lehengo bideekin jarraitu ahal izan zuten, nahiz eta konbertitzeko presio sozial eta ekonomiko geldo baina etengabea egon[45][51], nobleak eta hiritarrak izan zirelarik lehenak konbertitzen; islama, aldiz, motelago onartu zen nekazari eta lurjabe nobleziaren artean[45]. Boterea eta munduaren abantaila islamaren jarraitzaileen esku zeuden orain, eta politika ofiziala mespretxu baztertzailea bazen ere, baziren banakako musulmanak proselitismorako gogoz eta horretarako era guztietako baliabideak erabiltzeko prest[51]

Biziraupena
Bakuko suzko tenplua, 1860

Konbertitzeko pizgarri ekonomiko eta sozialak gorabehera, zoroastrismoak indartsu jarraitu zuen eskualde batzuetan, batez ere Bagdadeko kalifa-hiriburutik urrutien zeudenetan. Bukharan (gaur egungo Uzbekistanen), islamaren aurkako erresistentziak IX. mendeko Qutaiba buruzagi arabiarrak lau aldiz bihurtu behar izan zuen bere probintzia. Lehen hiru aldietan, hiritarrak beren erlijio zaharrera itzuli ziren. Azkenik, gobernadoreak beren erlijioan gurtzea zentzu guztietan zaildu egin zien, tokiko suzko tenplua meskita bihurtu zuen, eta bertako jendea ostiraleko otoitzetara joatera animatu zuen bakoitzari bi dirham[25] ordainduz. Gobernadore arabiarrak bizi ziren hiriak bereziki ahulak ziren horrelako presioen aurrean, eta, kasu horietan, zoroastroarrak egokitu edo administrazio adiskidetsuagoa zuten eskualdeetara migratzea beste erremediorik ez zuten izan[25].

Aro Modernoa

Zoroastrismoak aro modernoan iraun du, batez ere Indian, non Parsi IX. mende inguruan egon zela uste den.

Gaur egun, zoroastrimoa bi pentsamendu-eskola nagusitan bana daiteke: erreformistak eta tradizionalistak. Tradizionalistak parsiak dira gehienbat, eta onartzen dute, Gathas eta Avestarekin batera, Erdi Aroko persiar literatura ere, eta, erreformistak bezala, beren forma modernoan garatuak, gehienak, XIX. mendeko garapenetatik aurrera. Oro har, ez dute fede aldatzerik onartzen, eta, beraz, zoroastroarra izateko, zoroastroarren gurasoengandik jaio behar dute. Tradizionalista batzuek, ordea, ezkontza mistoen seme-alabak zoroastrikotzat hartzen dituzte, nahiz eta, normalean, zoroastroar jaioa aita izan behar duen[44]. Erreformistek gathetara itzultzearen alde egiten dute, fedearen izaera unibertsala, hau da, erritualizazioaren gutxitzea eta fedea filosofia gisa azpimarratzea erlijioaren ordez. Zoroastroar guztiek ez dute eskolarekin bat egiten, eta adibide nabarmenak indarra hartzen ari dira, neo-zoroastroar/predikatzaile ibiltariak barne[52], zeinak, normalean, zoroastrismoaren berrinterpretazioak baitira, mendebaldeko kezketara jotzen dutenak, eta zoroastrismoaren ideia erlijio bizi gisa zentratzen dutenak eta erritual eta otoitz zaharrak berpiztu eta mantentzearen alde egiten dutenak erreforma etiko eta sozial progresiboen alde egiten duten bitartean. Azken eskola horietako biek gathak zentratzeko joera dute beste testu batzuk erabat baztertu gabe, Vendidad izan ezik. Ilm-e-Khshnoom eta Pundol Taldea zoroastroar pentsamenduaren eskola mistiko herrikoiak dira Parsi komunitateko gutxiengo txiki baten artean, gehienak XIX. mendeko teosofiak inspiratuak eta pentsamolde etnozentriko espiritual batek tipifikatuak.

Erreferentziak
  1. Zoroastrian World Population Table (PDF). FEZANA Journal. Archived from the original (PDF) on 16 August 2017. Retrieved 7 March 2023.
  2. (Ingelesez) «Zarathushtra | Biography, Religion, & Facts | Britannica» www.britannica.com (Noiz kontsultatua: 2023-03-20).
  3. (Ingelesez) Foundation, Encyclopaedia Iranica. «Welcome to Encyclopaedia Iranica» iranicaonline.org (Noiz kontsultatua: 2023-03-20).
  4. Skjærvø, Prods Oktor (2005). "Introduction to Zoroastrianism" (PDF). Iranian Studies at Harvard University.
  5. (Ingelesez) Foundation, Encyclopaedia Iranica. «Welcome to Encyclopaedia Iranica» iranicaonline.org (Noiz kontsultatua: 2023-03-20).
  6. Dastur, Francoise (1996). Death: An Essay on Finitude. A&C Black. p. 11. ISBN 978-0-485-11487-4; Mehr, Farhang (2003). The Zoroastrian Tradition: An Introduction to the Ancient Wisdom of Zarathushtra. Mazda Publishers. p. 44. ISBN 978-1-56859-110-0; Russell, James R. (1987). Zoroastrianism in Armenia. Harvard University, Department of Near Eastern Languages and Civilizations. pp. 211, 437. ISBN 978-0-674-96850-9; Boyd, James W. (1979). "Is Zoroastrianism Dualistic Or Monotheistic?". Journal of the American Academy of Religion. XLVII (4): 557–88. doi:10.1093/jaarel/xlvii.4.557. ISSN 0002-7189; Karaka, Dosabhai Framji (1884). History of the Parsis. Macmillan and Company. pp. 209–
  7. (Ingelesez) Nigosian, S. A.; Nigosian, Solomon Alexander. (1993). Zoroastrian Faith: Tradition and Modern Research. McGill-Queen's Press - MQUP ISBN 978-0-7735-1133-0. (Noiz kontsultatua: 2023-03-20).
  8. (Ingelesez) Zoroastrianism. 2023-03-14 (Noiz kontsultatua: 2023-03-20).
  9. (Ingelesez) Grabbe, Lester L.. (2006-07-27). A History of the Jews and Judaism in the Second Temple Period (vol. 1): The Persian Period (539-331BCE). Bloomsbury Publishing ISBN 978-0-567-21617-5. (Noiz kontsultatua: 2023-03-20).
  10. Rivetna, Roshan. "The Zarathushti World, a 2012 Demographic Picture" (PDF). Fezana.org
  11. (Ingelesez) Goodstein, Laurie. (2006-09-06). «Zoroastrians Keep the Faith, and Keep Dwindling» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2023-03-20).
  12. (Ingelesez) Guzder, Deena. (2008-12-09). «Breaking News, Analysis, Politics, Blogs, News Photos, Video, Tech Reviews» Time ISSN 0040-781X. (Noiz kontsultatua: 2023-03-20).
  13. (Ingelesez) Foundation, Encyclopaedia Iranica. «Welcome to Encyclopaedia Iranica» iranicaonline.org (Noiz kontsultatua: 2023-03-20).
  14. (Ingelesez) Foundation, Encyclopaedia Iranica. «Welcome to Encyclopaedia Iranica» iranicaonline.org (Noiz kontsultatua: 2023-03-20).
  15. (Ingelesez) Foundation, Encyclopaedia Iranica. «Welcome to Encyclopaedia Iranica» iranicaonline.org (Noiz kontsultatua: 2023-03-20).
  16. (Ingelesez) Foundation, Encyclopaedia Iranica. «Welcome to Encyclopaedia Iranica» iranicaonline.org (Noiz kontsultatua: 2023-03-20).
  17. (Ingelesez) Narayanan, Vasudha. «Freddie Mercury también fue Farrokh Bulsara, parsi zoroastriano» The Conversation (Noiz kontsultatua: 2019-06-04).
  18. Iran facing others : identity boundaries in a historical perspective. Palgrave Macmillan 2012 ISBN 9780230102538. PMC 515439666. (Noiz kontsultatua: 2019-06-04).
  19. (Ingelesez) Foundation, Encyclopaedia Iranica. «Welcome to Encyclopaedia Iranica» iranicaonline.org (Noiz kontsultatua: 2023-03-20).
  20. Giara, Marzban Jamshedji (2002). Global Directory of Zoroastrian Fire Temples. Marzban J. Giara.
  21. Karanjia, Ramiyar P. (14 August 2016). "Understanding Our Religious Titles". Parsi Times. Retrieved 30 January 2021
  22. Browne, T. (1643) "Religio Medici"
  23. (Ingelesez) «Mazdaism» Oxford Reference  doi:10.1093/oi/authority.20110803100142763. (Noiz kontsultatua: 2023-03-20).
  24. (Ingelesez) «Zoroastrianism | Definition, Beliefs, Founder, Holy Book, & Facts | Britannica» www.britannica.com (Noiz kontsultatua: 2023-03-20).
  25. (Ingelesez) Foundation, Encyclopaedia Iranica. «Welcome to Encyclopaedia Iranica» iranicaonline.org (Noiz kontsultatua: 2023-03-20).
  26. Hinnells, John. (2007). Parsis in India and the diaspora. Routledge ISBN 1-134-06752-6. PMC 1058909054. (Noiz kontsultatua: 2023-03-20).
  27. Boyd, James W.. (1979). «Is Zoroastrianism Dualistic Or Monotheistic?» Journal of the American Academy of Religion XLVII (4): 557–588.  doi:10.1093/jaarel/xlvii.4.557. ISSN 0002-7189. (Noiz kontsultatua: 2023-03-20).
  28. (Ingelesez) Hintze, Almut. (2014-04). «Monotheism the Zoroastrian Way» Journal of the Royal Asiatic Society 24 (2): 225–249.  doi:10.1017/S1356186313000333. ISSN 1356-1863. (Noiz kontsultatua: 2023-03-20).
  29. (Ingelesez) Lenormant, François. (1871). The Student's Manual of Oriental History: Medes and Persians, Phœnicians, and Arabians. J. B. Lippincott & Company (Noiz kontsultatua: 2023-03-20).
  30. (Ingelesez) Plumptre, Constance E.. (2011-06-02). General Sketch of the History of Pantheism. Cambridge University Press ISBN 978-1-108-02801-1. (Noiz kontsultatua: 2023-03-20).
  31. (Ingelesez) Foundation, Encyclopaedia Iranica. «Welcome to Encyclopaedia Iranica» iranicaonline.org (Noiz kontsultatua: 2023-03-20).
  32. (Ingelesez) Foundation, Encyclopaedia Iranica. «Welcome to Encyclopaedia Iranica» iranicaonline.org (Noiz kontsultatua: 2023-03-20).
  33. (Ingelesez) Foundation, Encyclopaedia Iranica. «Welcome to Encyclopaedia Iranica» iranicaonline.org (Noiz kontsultatua: 2023-03-20).
  34. (Ingelesez) Foundation, Encyclopaedia Iranica. «Welcome to Encyclopaedia Iranica» iranicaonline.org (Noiz kontsultatua: 2023-03-20).
  35. (Ingelesez) Foundation, Encyclopaedia Iranica. «Welcome to Encyclopaedia Iranica» iranicaonline.org (Noiz kontsultatua: 2023-03-20).
  36. (Ingelesez) Foundation, Encyclopaedia Iranica. «Welcome to Encyclopaedia Iranica» iranicaonline.org (Noiz kontsultatua: 2023-03-20).
  37. «What Does Zoroastrianism Teach Us About Ecology? - Parliament of the World's Religions» parliamentofreligions.org (Noiz kontsultatua: 2023-03-20).
  38. (Ingelesez) Foltz, Richard; Saadi-nejad, Manya. (2007). «Is Zoroastrianism an Ecological Religion?» Journal for the Study of Religion, Nature and Culture 1 (4): 413–430.  doi:10.1558/jsrnc.v1i4.413. ISSN 1749-4915. (Noiz kontsultatua: 2023-03-20).
  39. (Ingelesez) Foltz, Richard. (2010-01-01). «Zoroastrian Attitudes toward Animals» Society & Animals 18 (4): 367–378.  doi:10.1163/156853010X524325. ISSN 1568-5306. (Noiz kontsultatua: 2023-03-20).
  40. (Ingelesez) Lawrence, Lee. «A Mysterious Stranger in China | Masterpiece by Lee Lawrence» WSJ (Noiz kontsultatua: 2023-03-20).
  41. Interfaith Vegan Coalition: ZoroastrIan KIt" (PDF). In Defense of Animals.
  42. Splendeurs des oasis d'Ouzbékistan : sur les routes caravanières d'Asie centrale. 2022 ISBN 978-2-35031-755-7. PMC 1354737638. (Noiz kontsultatua: 2023-03-21).
  43. Writer, Rashna. (1994). Contemporary Zoroastrians : an unconstructed nation. University Press of America ISBN 0-8191-9142-6. PMC 28022099. (Noiz kontsultatua: 2023-03-21).
  44. (Ingelesez) Foundation, Encyclopaedia Iranica. «Welcome to Encyclopaedia Iranica» iranicaonline.org (Noiz kontsultatua: 2023-03-21).
  45. (Ingelesez) Zoroastrianism. 2023-03-14 (Noiz kontsultatua: 2023-03-21).
  46. (Ingelesez) O'Brien, Patrick. (2002). Atlas of World History. Oxford University Press ISBN 978-0-19-521921-0. (Noiz kontsultatua: 2023-03-21).
  47. (Ingelesez) «The essential Tao : an initiation into the heart of Taoism through the authentic Tao te ching and the inner teachings of Chuang-Tzu | WorldCat.org» www.worldcat.org (Noiz kontsultatua: 2023-03-21).
  48. «Virtual Art Exhibit - Zoroastrianism» depts.washington.edu (Noiz kontsultatua: 2023-03-21).
  49. Frantz, Grenet (2022). Splendeurs des oasis d'Ouzbékistan. Paris: Louvre Editions. p. 157. ISBN 978-8412527858
  50. (Ingelesez) Zoroastrianism. 2023-03-14 (Noiz kontsultatua: 2023-03-21).
  51. (Ingelesez) Zoroastrianism. 2023-03-14 (Noiz kontsultatua: 2023-03-21).
  52. Stausberg, Michael (2007). "Para-Zoroastrianisms: Memetic transmissions and appropriations". In Hinnels, John; Williams, John (eds.). Parsis in India and their Diasporas. London: Routledge. pp. 236–54.

Bibliografia
  • Kulke, Eckehard: The Parsees in India: a minority as agent of social change. München: Weltforum-Verlag (= Studien zur Entwicklung und Politik 3), ISBN 3-8039-00700-0
  • Ervad Sheriarji Dadabhai Bharucha: A Brief sketch of the Zoroastrian Religion and Customs
  • Dastur Khurshed S. Dabu: A Handbook on Information on Zoroastrianism
  • Dastur Khurshed S. Dabu: Zarathustra an his Teachings A Manual for Young Students
  • Jivanji Jamshedji Modi: The Religious System of the Parsis
  • R. P. Masani: The religion of the good life Zoroastrianism
  • P. P. Balsara: Highlights of Parsi History
  • Maneckji Nusservanji Dhalla: History of Zoroastrianism; dritte Auflage 1994, 525 p, K. R. Cama, Oriental Institute, Bombay
  • Dr. Ervad Dr. Ramiyar Parvez Karanjia: Zoroastrian Religion & Ancient Iranian Art
  • Adil F. Rangoonwalla: Five Niyaeshes, 2004, 341 p.
  • Aspandyar Sohrab Gotla: Guide to Zarthostrian Historical Places in Iran
  • J. C. Tavadia: The Zoroastrian Religion in the Avesta, 1999
  • S. J. Bulsara: The Laws of the Ancient Persians as found in the "Matikan E Hazar Datastan" or "The Digest of a Thousand Points of Law", 1999
  • M. N. Dhalla: Zoroastrian Civilization 2000
  • Marazban J. Giara: Global Directory of Zoroastrian Fire Temples, 2. Auflage, 2002, 240 p, 1
  • D. F. Karaka: History of The Parsis including their manners, customs, religion and present position, 350 p, illus.
  • Piloo Nanavatty: The Gathas of Zarathushtra, 1999, 73 p, (illus.)
  • Roshan Rivetna: The Legacy of Zarathushtra, 96 p, (illus.)
  • Dr. Sir Jivanji J. Modi: The Religious Ceremonies and Customs of The Parsees, 550 Seiten
  • Mani Kamerkar, Soonu Dhunjisha: From the Iranian Plateau to the Shores of Gujarat, 2002, 220 p
  • I.J.S. Taraporewala: The Religion of Zarathushtra, 357 p
  • Jivanji Jamshedji Modi: A Few Events in The Early History of the Parsis and Their Dates, 2004, 114 p
  • Dr. Irach J. S.Taraporewala: Zoroastrian Daily Prayers, 250 p
  • Adil F.Rangoonwalla: Zoroastrian Etiquette, 2003, 56 p
  • Rustom C Chothia: Zoroastrian Religion Most Frequently Asked Questions, 2002, 44 p
  • UNESCO Parsi Zoroastrian Project
  • http://parsiana.com/

    Kanpo estekak
    This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.