Matxitxakoko itsas gudua

Martxoaren 4an Bizkaya, Gipuzkoa, Donostia eta Nabarra bou armatuak Baionatik irten ziren Galdames ontziko gutunak, bidaiariak, makineria eta Eusko Jaurlaritzarentzat ziren nikelezko 500 tona txanpon jagoteko.

Canarias gurutze-ontzi astuna Ferroldik atera zen, Salvador Moreno kapitainaren agindupean, Galdames ontzia gerarazteko xedez, errepublikarentzat hornidurak eta armak zeramatzalako.

Arerioak ikus ez zezan Galdames-ek argiak itzalirik zein irratia isilik zeramatzan. Baldintza horietan Bizkaya eta Gipuzkoa bouek aurrea hartu zioten. Martxoak 5eko egunsentian, gainontzeko ontzien bila zebiltzala, Canarias ontzi frankistarekin egin zuten topo.

Bizkayako kapitaina Alejo Bilbao zen, Nabarrakoa Enrique Moreno Plaza murtziarra eta Gipuzkoakoa Manuel Galdos.

Canarias guda-ontzi inperialari aurre egin nahian euskal bou errepublikazalek gurutzaontzia Bizkaiko kostaruntz erakartzen saiatu ziren, bertako kanoien irismenpean jartzeko.

Bilbotik 20 milatara Canarias-ek lehenik Gipuzkoa atzeman zuen eta eraso egin zion, bouaren zubia eta branka kanoia joz eta ontzia sutuz. Gipuzkoa xumea gurutzaontziari aurre egin zion eta Canarias ukituz bertako marinel bat hil eta beste bat zauritu zituen. Gipuzkoak 5 hildako eta 12 zauritu jasan zituen eta larri kaltetu geratu zen; Portugaleterantz zuzendu zen ihes baina Canarias-ek atzetik jazartzen zuen. Galea lurmuturra eta Luzuero artean sartzea lortu zuen eta hango bateriek Canarias uxaraziz. Gipuzkoak lurrera iristea lortu zuen.

Tarte horretan, Bizkaya Bermeorantz zuzendu zen eta Yorkbrook merkatal ontziarekin egin zuen topo. Ontzi hau estoniar banderaz zihoan eta Errepublikarentzat armak zeramatzan—hori uste da baina ez dago garbi. Bizkayak Bermeoraino eskoltatu zuen.

Gainontzeko ontzitaldekidek Canariasekin aurrez aurre gertatu ziren eta honek Galdames eraso zuen, emakume bat eta 3 ume bidaiari hilik. Merkatal ontziak amore eman zuen bandera zuria jasoz eta motoreak geratuz.

Canariasek oldarraldia jarraitu zuen eta Donostia eraso zuen, hau ihesean jarri zuelarik. Bou honek Frantziara iristea lortu zuen.

Nabarrak Canariasi aurre egin zion urperatu izan arte, ordu biz tiroka borrokan. Boua urperatzen ari zela eskifaian bizirik iraun zuten 20 salbamen txalupetan igoz ontzia uzten saiatu ziren; Enrique Moreno kapitainak eta Ambrosio Sarasola lehen ofizialak, frankisten eskuetan eror nahi ez zutenez, Nabarran geratzea erabaki zuten. Guztira 49 itsasgizonez osatutako eskifaiaz gainontzekoak borrokan hil zituzten.

Canariastar eskifaiak bizirik irten ziren gudariak erreskatatu zituen eta hauek ustez jasango zuten etsaigo eta tratu txarren ordez mediku laguntza jaso zuten. Hilabete batzuk geroago, Franco bera zauska zuen borrokan Nabarrako gudariek erakutsitako ausardiaz zirraratuta, gurutzaontziko agintari Salvador Morenok (etorkizun frankista almirante) eta kapitain Manuel Calderónek 1936ko abenduan errepublikazalek atzipetutako Virgen del Carmen bou armatuko eskifaiko biregain eginiko tiroketaren mendekuz guda kontseiluan euskal marinelei ezarri zitzaien heriotza-zigorraren aurka Franco aurrean bitartekaritza egin eta indultua lortuz askatasun eslei zitzaiela erdiets zuten.

Canariasek Galdames Pasaiara eraman zuen. Bidaiarietako batek urera jauzi egin baina tiroz hil zuten. Ontzian zeuden bidaiari eta eskifaiak zigor gogor jasan zituzten eta haietako batzuk fusilatu izan ziren. Ezagunetako bat Manuel Carrasco Formiguera izan zen, Eusko Jaurlaritzan Kataluniako Generalitateko ordezkari. "Visca Catalunya lliure!" (Gora Katalunia jare!) aldarrikatzen hil zuten.

Bizirik irten ziren Nabarrako 20 marinelak epaimahai militar batek epaitu zituen eta heriotza-zigorra jaso zuten “matxinadan laguntzeagatik”. Haatik, Canarias ontziko komandanteak eta tiro-zuzendariak haien alde egin zuten Francoren aurrean, 20 marinel horiek indultatuta geratzea lortu arte, borroka gogorrean erakutsitako adorea aitortzeko. Hilabete gutxiren buruan, 1938ko azaroaren 30ean, 20ak libre geratu ziren[1].