Martzilla

Dokumentazioa ikusita, izenaren antzinako forma Marcela izan zela ikus daiteke, bigarren silaban nabarmenduz. Hortik Marciella formara igaro zen, -e- azentuatuaren diptongazioarekin, eta, azkenik, diptongoa -i- hizkira murriztu zen (latinetik gaztelaniarako bilakaera bera castellum > castiello > castillo hitzean). Marcela pertsona-izenarekiko harremana ez da doakoa, ondo dokumentatutako antroponimoa baita, eta Markalain bezalako Nafarroako beste herri batzuen izenetan arrastoa utzi baitu.

Interesgarria da Marcela jatorrizko izenaren /k/ soinuan ("Markela" latin klasikoan ahoskatua) Marcilla izenpean jartzea, erromantze giroan espero den bezala, eta Markalain'" euskal hiztunen eremuan gordetzea. Azken kasu horretan, -ain atzizkia gehitzen zaio, euskaraz, propietatea adierazten duena, erromantzean existitzen ez dena.

Euskaraz, /z/ eta /s/ soinu frikatiboak (gaztelaniaz "z" edo "c" eta "s" hizkiekin adierazten dira) afrikarretan bihurtzeko Nafarroako euskaldunen ohiko erabilera, euskaraz "tz" eta "ts" irudikatuak hurrenez hurren, aurretik kontsonanteak daudenean l, n edo r betetzen da, eta hurbileko beste toponimo batzuetan ere ikus daiteke, hala nola Faltzes (Falces/Faltzes) edo Berbintzana (Berbinzana/Berbintzana) kasuan.

1964ko Baionako Euskal Idazkaritzaren Euskal Herriko leku-izenen zerrendan Martzilla nolabait euskaratuta,[5] eta 1979ko Euskal Herriko udalen izendegian, Euskaltzaindiak Martzilia forma proposatzen zuen, eta 1990ean Martzilla aukeratu zuen arren.

Martzillako armarriak honako blasoi hau du:[6]

Armarri hori 1942an sartu zuten, eta, lehenago, armarriak eta zigiluak honako blasoi hau zuten:

Martzillako banderak Martzillako armarri dauka hondo gorri baten gainean.

Erriberriko merindadearen hegoaldeko muturrean dago, Tuterako merindadearekin mugan. Herrira heltzeko AP-15 autobidearen irteera zuzena edo NA-128 errepidea Caparroso-Azkoien norabidean hartu daitezke. Aragon ibaiak herria zeharkatzen du.

Geografiaren aldetik, Aragoiko Erribera eskualdean dago, hau da, Aragoi ibaiaren ibilguaren behereneko aldean.

Martzillak klima mediterraneo-kontinentala dauka, negu hotz (urtarrileko batez besteko tenperatura 5,4 gradukoa) eta uda sargoriekin (abuztuko batez besteko tenperatura 22 gradutik gorakoa). Prezipitazioak eskasak dira (450mm urtero), eta gehienbat udazken eta udaberrian pilatzen dira. Urteroko egun euritsuak 60 inguru izaten dira eta iparreko ziertzo haizeak maiz jotzen du Martzillan.

Martzillan ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Faltzes pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 295 metrora, Nafarroako Gobernuak 1920n jarritako estazio meteorologikoa dago.[7]

Datu klimatikoak (Faltzes, 1981-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	18.6	21.0	26.4	30.0	36.0	39.0	44.5	42.0	38.5	31.0	25.0	20.5	44.5
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	9.4	11.8	15.6	17.8	22.2	27.2	30.0	29.7	25.3	19.6	13.3	9.7	19.3
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.7	7.2	10.4	12.3	16.5	20.8	23.4	23.2	19.4	14.7	9.5	6.3	14.1
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.9	2.6	5.3	6.9	10.7	14.4	16.9	16.7	13.6	9.9	5.6	2.8	8.9
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-9.0	-9.0	-5.0	-3.0	0.0	5.0	8.0	8.0	4.0	0.4	-6.0	-9.0	-9.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	28.8	24.9	32.0	51.6	50.5	37.3	22.0	19.6	38.4	48.6	43.9	35.9	433.6
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	25.0	21.0	36.2	39.0	73.0	42.0	51.0	32.8	82.8	45.8	45.0	36.5	82.8
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	7.7	6.4	7.3	9.2	8.7	5.8	3.9	4.3	5.5	9.0	8.9	8.5	85.3
Elur egunak (≥ 1 mm)	0.4	0.7	0.4	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.2	0.5	2.1
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8]

Alfontso I.a Nafarroakoa

Funesibarrean ematen zituen zaintza-zerbitzuen ondorioz, Alfontso I.a Nafarroakoa erregeak uren aprobetxamendu askea eman zien bere biztanleei 1102an errota bat egiteko. Ondoren, Calahorrako forua zabaldu zuen, geroago Viguerako eta Funesibarreko Foruan garatu zena. Historialariek data hori eztabaidatzen dute, nahiz eta historioriografia modernoenak 1110ean onartzen duen.

1160an, Antsa Leongoa, Nafarroako Antso VI.a Jakitunaren emazteak, moja bernarden komentu zistertar bat sortu zuen Martzillan, eta haren dohaintza berretsi zuen errege nafarrak 1181. urtean. Ondoren, Tibalt II.a Nafarroakoak eta Karlos II.a Nafarroakoak beren pribilegioak berretsi zituzten. Karlos III.a Nafarroakoaren erregealdian, Piarres Azkoiengoak eskatuta, zistertarren establezimendua kendu eta Olibako monasterioari erantsi zioten.

Martzillak modu nabarmenean parte hartu zuen 1212ko Navas de Tolosako guduan. Hiribilduko tropek Fermin Martzillakoa kapitaina eraman zuten buru, Antso VII.a Nafarroakoaren ondoan borrokatuz, eta honek kateak armetan eramateko pribilegioa eman zien, egunean jatorria duen pieza heraldiko nafarra.

1408an Martzillako jaurerria Olibako monasterioaren jabetzakoa zen, baina 21 urte beranduago Karlos III.a Nafarroakoa erregeak mojak erbesteratu eta jaurerriaren jabetza Piarres Azkoiengoari eman zion. Ondoren, Martzilla eta inguruko lur guztiak Faltzesko markesen oinordekoen eskuetan geratu ziren. Jaurerriko jabe berriek, estilo gotikoko gotorleku-jauregi bat eraiki zuten herrian.[9]

1516an, Fernando Katolikoak lau urte lehenago Nafarroa konkistatu ondoren, Joanes III.a Nafarroakoak Erresuma birkonkistatzeko egindako saiakera geldiarazteko, Cisneros kardinalak, Gaztelako erregeordeak, Nafarroako gaztelu eta plaza gotor guztiak suntsitzea agindu zuen, Iruñea izan ezik. Agindua erregeorde berriak bete beharko luke, Antonio Manriquek, Naiarako dukeak. Martzillako plazak, Ana de Velasco Faltzesko markesa eta Martzillako anderearen erabakiaren ondorioz, Villalba koronelaren setioari eraginkortasunez eutsi zion, hark agintzen baitzuen gotorlekuak suntsitzeko Nafarroan zehar ibili zen zutabea.

Espainiako Ondorengotza Gerran, Nafarroa Garaiak leial eutsi zion Filipe V.a Borboikoari. Hala ere, Karlos VI.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoaren tropek Erresumaren zati bat okupatu zuten 1710ean, eta Martzilla ere mehatxupean egon zen. Urte horretako irailaren 28an, Martzillak laguntza eskatu zion Nafarroako Erresumako Aldundiari, etsaien indarrak gertu zeudelako. Urte horren amaieran Melungo kondeak erregegaiaren tropak bota zituen, eta Nafarroa Filipe V.aren alde geratu zen behin betiko.

Herriko jaun gisa, markesa zen alkatea eta hiru errejidoreak izendatzen zituena XIX. mendearen lehen erdira arte. Parrokiako apaiz bikarioa eta bere bi onuradunak errege hornidurakoak ziren, eta Balrbastroko kabildoarenak, zeinak herriko abade izaera baitzuen eta bere hamarrenen erdia jasotzen baitzuen; aurkezpena bat edo beste egiten zuen, hutsik geratzen zen hilabetearen arabera.[10]

Martzillako azukre-fabrika

1811. urtean Karizeko Gorteek "jaurerritik datozen pribilegio esklusibo, pribatibo eta debekatzaileak" indargabetzeari buruz dekretatu zutenaren arabera, Martzillan, 1820ko ekainean, parrokia-elizako presbiteriotik Faltzesko markesaren aulki bat eta haren morroientzako banku bat kendu ziren, eta, harrezkero, udaletxeko kideak izan ziren bertan. Halaber, markesaren gotorleku txiki bat eraitsi zuten. Alkateak horren guztiaren berri eman zion nagusitasunari.

1847an Martzillak iraileko azken zortzi egunetarako azoka pribilegioa zuen eta herriak 40 mutil zituen eskola zeukan, eta 30 neska zituen beste eskola. Kaparrotsura joateko zubia zegoen arren, Alesbes, Azkoien eta Tafallara joateko txalupaz igaro behar zen ibaia. XIX. mendearen amaieran, garapen industrialak eraginda biztanleria asko hazi zen. Iruñetik zetorren burdinbidearen geltokia, herritik bi kilometrora zegoen, eta horrekin batera azukre-industria eta erremolatxa-industria garatu ziren. Xaboi fabrika bat, irin errota bat eta lau olio zeuden. Azoka irailaren 29tik urriaren 8ra zen.

Nafarroako herri gutxik bezala, Martzillak garapen demografiko eta ekonomiko ikusgarria izan zuen XIX. eta XX. mendeetan. Herritik bi kilometrora geltokia zuen Iruñerako trenbideaz gain, hogeiko hamarkadan azukre-fabrika handi bat zuen, mende hasierako erremolatxa-gorakadaren adierazgarri; alkohol- eta irin-fabrika bana, gaseosa eta izotzezko bi fabrika, landare-kontserben fabrika bat eta bi zentral elektriko. Ospitalea mantentzeko fundazio bat zegoen, hiribilduaren bizitzan antzinatik egon zena. 1912an, Gurutze Gorriaren tokiko batzordea eratu zen, bazkide askorekin eta osasun-material modernoarekin.[9]

Horrez gain, Erdi Aroan, Fustiñana, Tutera, Cortes, Buñuel, Zarrakaztelu, Melida, Kaparrotsu, Alesbes, Cadreita, Valtierra, Arguedas, Santakara, Faltzes, Cabanillas, Azkoien, Funes, Milagro, Corella, Olibako monasterioa, eta Erronkariko ibaxa eta Zaraitzuko ibarrekin batera, Nafarroako Bardeako elkartea osatu zuen Martzillak, Bardeako lur komunak nekazaritzarako erabiltzeko asmoarekin.

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

Udalaren egoitza eta udaletxea herrigunean dago.

1980. urtean altxatutako eraikin berria da, antzinako udaletxe zaharra egon zen orube berdinean altxatutakoa. Lau zatitan banaturiko hiru fatxadez osatutako eraikina da. Fatxada nagusiak, lau arku berdineko ataria dauka. Eraikuntza material moduan adreilua, harria eta porlana erabili ziren. Udal bulegoez gain, udaletxearen eraikinean, udal liburutegia, jubilatuen egoitza, anbulategia eta herriko langileentzako etxebizitzak daude.

• HELBIDEA: Espainia Plaza, 1

Martzillako Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Mario Fabo Calero da, Navarra Suma zerrendakoa. Zinegotziak 10 daude:[12]

• Miriam Mabel Valencia Beolchi (Navarra Suma)
• Miguel Angel Arnedo Imaz (Navarra Suma)
• Eva Ezquerro Resano (Navarra Suma)
• Jose Miguel Goñi Garrido (Navarra Suma)
• Jose Manuel Cantin Garcia (Navarra Suma)
• Josu Villanueva Frances (Nafarroako Alderdi Sozialista)
• Raquel Fernandez Ayensa (Nafarroako Alderdi Sozialista)
• Esther Villanueva Ucar (Nafarroako Alderdi Sozialista)
• Gloria Munarriz Ezquerro (Nafarroako Alderdi Sozialista)
• Federico Esparza Perez (Nafarroako Alderdi Sozialista)

Martzillako Udalan 9 batzorde ditu. Horietako bakoitzaren buruan hautetsi bat dago:[12]

• Ogasuna eta Kontuak (Mario Fabo Calero)
• Lanak, Hirigintza eta Industria (Miguel Angel Arnedo Imaz)
• Kirola eta Gazteria (Eva Ezquerro Resano)
• Jaiak (Jose Miguel Goñi Garrido)
• Gizarte Gaiak eta Berdintasuna (Miriam Mabel Valencia Beolchi)
• Nekazaritza (Miguel Angel Arnedo Imaz)
• Turismoa eta Ingurumena (Mario Fabo Calero)
• Merkataritza eta Kontsumoa (Jose Miguel Goñi Garrido)
• Hezkuntza eta Kultura (Jose Manuel Cantin Garcia)

1979tik, Martzillak 7 alkate izan ditu:

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Martzilla ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[14]

Koldo Zuazok, 2010ean, Martzilla ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[15]

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Martzilla eremu ez-euskalduneko udalerria zen, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania zen. 2001eko erroldaren arabera, herritarren % 0,73k zekien euskaraz, 2010ean % 0,71 eta 2018n % 2,40k.

Kondairaren arabera, Ana de Velasco markesak adoretsu egin zien aurre 1516an Cristobal Villalba koronelaren arma-jendeari, Cisneros kardinalak agindutako herriko gaztelua eraistea eragotziz, gaztelarrek, Nafarroa konkistatu ondoren, gaztelu gehienak eraistea agindu baitzuten.

Martzilarrak Faltzesko markesa andreak agintzen zuen. Villalba koronelaren etorreraren berri izan zutenean, Ana andreak janariz hornitzeko eta defentsarako prestatzeko agindu zuen. Gaztelura iritsi zenean, harrera bikaina egin zion, oturuntza prestatu zuen eta gaztelarrak mozkortu egin ziren. Jasotako tratua zela eta, Cristobal Villalbak gotorlekutik irteten utzi nahi izan zion bere ondasun eta morrontzekin. Heroiak harrotasunez erantzun zion berak ematen ziola bizia, eta sarkinak atxilotzeko agindu zien bere gizonei. Armarik gabe eta lotsatuta, gaztelarrek Gaztelutik alde egin behar izan zuten, Ana de Velasco andrearen maltzurkeriak umiliatuta. Poema batek Villalbaren abentura kontatzen du eta honela amaitzen da:

Miraria izan zen, ez dakit
Baina bere loriaren distira
Martzillan zapaldua izan zen.
Gaztelua suntsituko zuela zin egin zuen...
... Eta gazteluak zutik dirau.[16]

Plater naturalak lurreko produktu tipikoez osatuta daude, hala nola barazki menestrak, pikillo piperrak, baratxuri samurrak, eta kozinatutako eta ondutako barazki bikainak, hala nola kardua, bai egosteko dena, bai entsaladan jaten dena (barietate gorria), txikoria, aza, azaloreak, zainzuriak, orburuak eta abar. Okeletan arkumea txilindron erara, kaldereteak eta arkume saihetsak txingarretan dastatu beharko ditugu. Era berean, ez ditugu ahaztuko San Blas eguneko ohiko erroskoak, gogorrak dira, eta tradizio erlijiosoak zintzurrerako, espartinetarako (hostore) eta feriako zurrupatzaileetarako (makila batez eutsitako karamelu gorria eta era askotakoak) propietate sendagarriak ematen dizkie.

• Gazteriaren jaiak, apirilaren azken asteburuan
• Santa Ritarako erromeria, maiatzaren 22an
• Pluko Andre Mariaren jaiak, abuztuaren 4tik 6ra
• San Bartolomeko jaiak, abuztuaren 23tik 30ra
• Artisautza Azoka eta Zaldi Azoka, urriaren 12an