Maitagarri

Maitagarria ipuinetako eta folkloreko asmatutako izakia da. Gehienetan emakume eder baten gisa irudikatua, usadioaren arabera naturaren babesleak dira eta sineskera, mitologia eta ohituren ondorioz sortuak. Gehienak hegalekin irudikatu ohi dira. Dena den, "maitagarri" hitzak izaki desberdinak izendatzen ditu, herrialdeen eta hizkuntza-erroen arabera.

Maitagarri
Maitagarri baten marrazkia
Pertsonaia Mitologikoaren Ezaugarriak
Mota Izaki Mitologikoa
Mitologia Euskal mitologia
Zeltiar mitologia
Europar mitologia
Lekua Euskal Herria
Mendebaldeko Europa

Maitagarri-ipuinetako ohiko pertsonaia da.

Etimologia

Euskarazko maitagarria hitzaren esanahia argia da: maitekorra, estimatua, maitatua, xarmanta, maitea... eta XVII. mendean agertzen da estreinakoz idatzita, beti ere esanahi horiekin[1]. Beste hizkuntzetan sortutako ipuinen pertsonai hauek itzultzeko aukeratu zen hitza da. Maitagarriaren pertsonaia ez zen ohikoa Euskal Herriko usadioan, beste herrialdetako ipuinak iritsi bitartean.

Maitagarriaren izenak beste hizkuntzetan dituen erroak bilatzeko, hizkuntza horietan dituen etimologiei begiratzea argigarria izan daiteke. Ingelesez, fairy izena, frantses zaharretik dator: faierie. Egungo frantsesean, fée da, eta gaztelaniaz, hada eta galegoz, fada. Denen jatorria, latinezko fata da, fatum hitzaren aldaera bat, eta horren esanahia patua edo zoria da.

Jatorria eta historia

Maitagarri modernoak ez dira jatorri bakarrekoak, izan ere, izen hori erabiltzen baita, herri-sinesmenen iturrien elementu desberdinez osaturiko hainbat pertsonai izendatzeko. Literaturak eta zinema modernoak ere hauen irudia osatzen lagundu dute.

Erdi Arotik XIX. mendera arte

Herri-sinesmenetatik eta antzinako mitologietatik, folklorean oinarritutako literaturatik, ipuin zeltetatik eta antzinako jainkoengandik eratorriak, maitagarriak Erdi Aroko Mendebaldearen sorkuntza dira. Era askotako eginkizun mota betetzen dituzte. Batzuek lagundu, zaindu, pertsonak gidatu edo lanabes xarmatuak oparitzen badituzte ere, beste ohitura batzuk ezagunagoak dira, adibidez, biribilean dantzatzen dutelako edota pertsonak bahitzen dituztelako, batez ere, euren ume batez ordezkatzen dituztelako jaioberriak. Ahalmen magikoak dituzte, mozorrotu egiten dira eta inguruan dutenaren itxura alda dezakete.

John Atkinson Grimshaw-en Spirit of the Night, 1879koa
John Atkinson Grimshaw-en Spirit of the Night, 1879koa. Ingalaterrako folklorean, Frantziakoan ez bezala, maitagarriak hegoak dituzte gizaki txiki gisa ikusten dira.

XII. mendetik aurrera, bi irudi magiko handi bereizten dira mendebaldeko Europako literaturan: "amabitxi maitagarria" eta "maitagarri amorantea". Erdi Aroko literaturan oso ezagunak izanik, maitagarriak narrazioetatik desagertu egiten dira Errenazimentua iristean, William Shakespeareren Uda-gau bateko ametsa lanean forma berrietan berragertu arte, eta gero, askotan agertu ziren idatziko obretan, haien tamaina, itxura eta sinbolismoa aldatzen zuten maitagarri-ipuinetan, hain zuzen. Maitagarri anglosaxoi txikiak ospetsu egin ziren Viktoriar aroan, batez ere pintura ipuinei buruzko pinturan eta ilustraziotetan.

XX. mendeko folklorea

Maitagarriak kultura zeltikoko eskualdeetan, Islandian eta Eskandinavia osoan, herri-sinesmenen parte izan dira orain gutxi arte, eta haien aurrean arretaz jokatu behar dela sinistu izan ohi dute. Alemaniako, Frantziako eta Valoniako folkloreetan ere ezagunak dira, nahiz eta haiekiko sinesmenek atzera egin duten nabarmen XX. mendean. Dena den, luzaroan, pertsonek esan dute maitagarriak ikusi dituztela, haiekin komunikatu eta haien laguntza jaso izan dutela. Ingalaterran, XX. mendean famatua izan zen Cottingley-ko maitagarrien kasua. Argazki batzuetan bi neskato agertu ziren maitagarriekin eta beste ireluekin; argazkiak egiazkoak ziren edo trikimailu bat ziren luze eztabaidatu zen, eta Arthur Conan Doyle idazleak berak argazkiak benetakoak zirela defendatu zuen publikoki.

XX eta XI. mendeko kultura
Loti Ederraren maitagarriak
Disneylanden bi aktore maitagarriz jantzita: Txilintxo (Tinkerbell) eta Fawn.

Maitagarriak literatura fantastikokoan eta fantasiazko zinemako ezinbesteko pertsonaiak dira egun, besteak beste, Walt Disneyri esker, AEBetan asko zabaldu baitzituen. Walt Disneyk folklorearen ipuinak pantailara eraman zituen eta maitagarrien irudia finkatu zuen egungo mendebaldeko jendartean; Loti Ederraren eta Errauskineren pelikuletan, amaponteko maitagarriak agertzen dira, Peter Panen, ostera, ingeles estiloko maitagarri txikitxoa da Txilintxo.

Ezaugarriak

Gehienetan antropomorfo eta femeninoa, edertasun handikoa, jaioberriei dohain edo gaitasun bereziak emateko gai dira. Airean hegan egiteko, aztikeriak jaurtitzeko eta etorkizunean eragin dezakete. Maitagarriez daukagun irudikapena aldatu egiten da kulturen eta herrialdeen arabera: batzuentzat itzultzen diren hildakoak dira, beste batzuentzat eroritako aingeruak, elementuen espirituak, edo gizakiak ere bai. Ñimiñoak edo erraldoiak izan, denak naturaren indarrekin eta mundu paraleloaren kontzeptuarekin lotuta egoten dira. Befana, Dama Zuria, sirenak, ninfak, Morgana, Viviane eta hainbat izaki eta izaki oro har femeninotzat har daitezke "maitagarritzat". Anglosaxoiek "fairies" izena erabiltzen dute maitagarriak izendatzeko, baina baita folklore paganoko izaki antropomorfo anitzentzat ere, hala nola iratxoak, nanoak eta elfoak. Kasu horretan, euskarazko ireluen parekoak izango lirateke. Horrexegatik ere, "fairy tale" bat izango da, horietako pertsonaiaren bat edo beste agertzen denean.

Ahaztutako sinemenak edo folklore anitzen nahasketak maitagarri eredu ezberdinak sortu dituzte; hizkuntza eta tradizio desberdinetatik datozen izen eta ezaugarri kontrajarriak dituzten izakiak aipatzeko izen bere erabili baita. Maitagarriak hain dira askotarikoak, ezen sailkapen asko egin baitira horiei buruz.

Ikuspegi frantsesa eta germaniarra

Frantses eta germaniar ikuspegiaren arabera, maitagarriak naturaz gaindiko botereak dituzten izaki femeninoak dira, gizakiengan eragiten dutenak. Laurence Harf-Lancner-ek definizio hau proposatzen du: "naturaz gaindiko emakumea, beste mundu bateko biztanlea, beren urruneko erresuma utzi duena hilkorren gaiez hurbiletik interesatzeko eta haien patua zuzentzeko". Bouillet Hiztegiak XIX. mendean, gizakiaz gaindiko boteredun gizaki gisa aurkeztu zituen, baina, batzuetan lege bitxi eta umiliagarrien mende zeudenak.

Pierre Dubois aditu frantsesak, 1996an argitaratutako La Grande Encyclopédie des fées egileak, honela deskribatzen ditu: amabitxiak, etorkizunaren iragarleak eta enkantamenduak egin ditzaketenak. Naturaren indarrak ordezkatzen dituzte eta elfoak eta iratxoen oso ezberdinak dira, horiek espiritu maskulinoak baitira eta sarritan maitagarriei iseka egiten diete.

Irlandan

Irlandako folklorean, sidhe aes mitikoak, edo "muinoetako jendea", ez ziren jatorrian maitagarriak, baina nolabait, maitagarrien izaera barneratzen dituen esanahi moderno batera iritsi dira. Eskandinaviar ipuinetako elfoek ere eragin handia izan zuten maitagarrien irudia sortzean. Folkloristek eta mitologoek era askotako maitagarriak irudikatu dituzte, positiboak eta negatiboak: duintasunik gabe hildakoak, Testamendu Zaharreko Evaren seme-alabak, deabru moduko bat, gizakiengandik independentea den espezie bat, gizakiak baino arraza zaharragoko jendea, eta aingeru eroriak.[2] Folkloreko eta mitologiako pertsonai edo irelu honek, zelta, germaniar eta grekoerromatar osagaiek batzen ditu. Folkloristek iradoki dutenez, 'maitagarriak' aurreko zenbait sinesmenetatik sortu zirela, baina ospea edo gizartean zuten lekua galdu zutela kristautasunaren etorrerarekin.[3] Azalpen desberdin horiek ez dira nahitaez bateraezinak, 'maitagarriak' iturri askotara bil baitaitezke.

Ikus gainera

Iruditegia

Erreferentziak
  1. Orotariko Euskal Hiztegia. Euskaltzaindia.
  2. (Ingelesez) Lewis, Clive Staples. (1994). The Discarded Image: An Introduction to Medieval and Renaissance Literature. Canto ISBN 978-0521477352..
  3. (Ingelesez) Yeats, Wiliam Butler. (1992). Fairy and Folk Tales of the Irish Peasantry. ISBN 051748904X..

Kanpo estekak


This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.