Antzuolako Alardea

Antzuolako Alardea herriko plazan.

Alarde hitza arabiarra dugu jatorriz, eta erdal definiziora joz, armak ikuskatzea adierazi nahi du; izan ere, herritarrek osatzen zituzten indar edo tropak, eta berauen armamentuarekin ikustaldia izendatzeko erabiltzen zen. Alardeek Euskal Herrian duten esanahiaz hobeto jabetzeko lurraldeko antolamendu militarretik abiatu behar da. Euskal Herriak izan duen askatasunik esanguratsuenetako bat antolamendu militarrarena izan da. Antolakuntza militar horren oinarrian udal miliziak zeuden, eta, foru aginduari jarraituz, 18 urtetik 60ra bitarteko gizonezko guztiek armen zerbitzua bete behar zuten udal eraketaren aginduz. Beraz, milizia hauen barruan konpainiak osatzen ziren herriko jendearekin, buruzagi herriko alkatea zelarik. Ondorioz, armak aztertzeko, guda-gizonak zeintzuk ziren jakiteko eta trebatzeko, urtero, alardea egin behar zen herriko plazan. Baina, Euskal Herriak foru askatasuna galdu zuenean, 1876an hain zuzen, gure antolamendu militarra Espainiakoarekin parekatu zen, alardea egiteko arrazoia desagertuz. Hala ere, borroka historiko bat ospatzearen ezaugarri bertsua duten hainbat herritan, ospakizun horrekin batera alardea egiten jarraitu zuten, hala nola, Hondarribian, Irunen, Tolosan, Elorrion eta Antzuolan. Hala, gaur ezagutzen dugun alardea 1880tik aurrera ospatzen hasiko da, garain garaiko aldaketetara egokituz. Beraz, hasiera hartako muina mantentzen bada ere ("antzuolarren konpainia Baldejunkeran"), koreografia nahiz transmititu nahi diren mezuak aldatu dira belaunaldiz belaunaldi [3].

Alardea 1934an

Antzuolan ere, armen alardearekin batera, Nafarroako Salinas de Oro eta Muez udalerrien artean kokatuko litzatekeen Baldejunkera haraneko borrokaldia —Abd al-Rahman III.aren aurkakoa— gogorarazten da. Kronistek diotenez, gudu hura 920ko uztailaren 26an jazo zen, eta herri-ohiturak dionez Antzuolako konpainia batek parte hartu zuen.

Alardearen ezaugarrietatik, hauek dira azpimarragarrienak: musika, dantzak, armarria, bandera, kapitainaren diskurtsoa eta abesten diren bertsoak [4].

Txistulariak alardearen martxa jotzen

Bat baino doinu gehiago entzuteko gai izango gara ospakizunean zehar:

• Fusileroen martxa.

Ospakizunean, txistularien bitartez entzuten den musikaren partitura ez da berria. Izenak ere bat baino gehiago ditu. Nolanahi ere, Espainiako musika militarraren antologiaren barruan ezagunetakoa da. 1761eko “Marcha de Fusileros para pítanos y Tambores de Espinosa. Música de Ordenanza de Carlos III” bezala ezagutzen da martxa hori. Hala ere, gure artean beste bi izen hauekin ere ezagutzen da: “Marcha de los Infantes” edo “Marcha de Fusileros”[5].

• Mairu martxa.

Mairuaren musika taldea eta banderaduna.

Alfredo Gonzalez Chirlaque musikoak Mairu erregea azaltzen zen unerako mairuar martxa bat konposatu zuen. Desfilean, Mairu erregearen segizioari laguntzeko, Levanteko mairu eta kristauen desfileko mairuaren martxa tipiko bat aukeratu zen, Xabier el Coixo izenekoa hain zuzen ere. Mairuaren martxaren ezaugarririk nagusienak dira perkusioan tinbalak dituela eta erritmoa “obstinato” delakoa dela.

Melodia, berriz, dultzainek jartzen dute. Gure folklorean erabat integratuta dagoen instrumentua da eta Alardean ere sartuta dagoena. Dultzaina Txirimia, gaita…  familiako instrumentua da. Jatorria ekialdean duen instrumentua izanik, arabiar musikarekin oso erraz identifikatzen da. Ezinbestean Nafarroarekin lotzen gaituen instrumentua ere bada.

• Segurako Alborada Biribilketa.

Antzuolako buruzagia Herriko Plazan bere tropekin formatuta sartzean hasten da benetako alardea, armak ikustatzeko unean.

Une horri berebiziko garrantzia eta formaltasuna emateko zentzu handiko musika pieza bat aukeratu zen: Segurako Alborada. Herriko txistulariek urteetan zehar askotan jo izan duten biribilketa izaki, antzuolarrentzat nostalgia sortzen duen pieza da.

Zortziko dantza.

• Antzuola Zortzikoa

Jose Ignazio Ansorena konposatzaileak duela urte batzuk Antzuolako txistu taldeari zortziko bat eskaini zion. Alardean zehar Iparragirreren bertsoen artean zortziko hau jotzen da, melodiatzat honek ere zortzikoa du.

Musika pieza hauek erabiltzen dira herriko nesken dantza taldeak alarderako egin den dantza propioa dantzatzeko.

• Alardearen kantua

Duela urte batzuk Bergarako Udal Bandako zuzendariak bandarako konposizio bat egin zuen, alardearen martxako melodiak eta Iparragirreren bertsoak batuz. Harrezkero, Bergarako bandak urtero Antzuolako jaietan eskaintzen duen kontzertuan jotzen da. Oso pieza ezagun bihurtu da eta ikus-entzuleek konposizioko zatirik erritmikoenak txaloak joz laguntzen dute.

Musika ezagun horri, hitzak gehitu zaizkio eta hala, alardearen azken edizioetan, abesbatzak eta alardea ikustera joandakoek kantatu egiten dituzte.

Alardearen bukaera eta agurra osatzen du kantu honek:

(1) Antzuolako auzoak

Basalde, Lizarraga

Irimoi biak eta

Galartza, Uzarraga

(2) Herrigune xarmanta

mendi, baserriak

ditugu inguru maite

ta ikusgarriak

(3) Ongi etorriak izan

beti gure herrira

kantuz ospa dezagun

guda bukaera

(4) Irten gaitezen denok

Herriko plazara

eskeintzen dizuegu

geure besarkada

(5) Irten gaitezen denok

Herriko plazara

kanta dezagun harro:

Antzuolarrak gara!

Arku-dantza (Trokeo dantza)

Antzuolako herriak, beste ohitura batzuen artean, dantza batzuk ere gorde ditu. Horiek ere gure herriko ondare bihurtu dira eta, aldi berean, ezberdintasun dezente dituzte beren antzeko Gipuzkoako dantzekin alderatuz gero [6].

Aipatutako dantzak hauek dira: Makila txikiak, Uztai edo Arku-dantza, Makila handiak eta Zinta-dantza. Lau dantzak bakar-bakarrik alardean dantzatzen dira. Beraz, antzuolako herriko bi ondarek egiten dute bat alardean: batetik, alardea; bestetik, trokeo dantzak.

Antzuolarren dantza zaletasuna aspalditik dator. 1845etik aurrera agertzen dira "Trokeo-dantzak” izenarekin ezagutzen ditugunak; hau da, Makila txikiak eta Makila handiak. 1878an, berriz, Trokeo-dantzak eta Zintak. Eta, azkenik, 1886an, aurrez aipatu ditugun hiru dantzak eta Uztai edo Arku-dantza. Beraz, gaur egun egiten diren lau dantzak.

Dantza horietan beste antzeko dantzetatik gehien bereizten dena Makila txiki dantza da. Bertan dantzatzen den “pausoa edo boastitzea“ ez dugu beste inongo “Makila Txiki”an ikusten. Makila Txikien doinua bera ere nahiko ezberdina da, nahiz eta zati batzuk antzekoak izan.

Zinta-dantza alarde egunean.

Uztai edo Arku-dantzan doinua berdina da, ostera, dantzatzeko modua oso ezberdina. Uztaiekin elkar jotzerakoan inoiz ez dute aurrez aurre jotzen. Era berean, oinak mugitzeko orduan, mugimendua guztiz ezberdina da. Makila Haundi dantza, ostera, Antzuolan oso sinplea da, aldaketa gutxikoa, azken konpasetan saltoka egiten bada ere. Eta azkenik, Zinta-dantza. Zintak lotu eta askatzea Gipuzkoakoaren ia berdina da. Hala ere, doinu aldetik baditu ezberdintasun batzuk. Izan ere, Zortzikoaren doinua ez dugu beste inon entzun, eta orain dela 80 bat urtetik hona zintak askatzerakoan Iriarena doinua erabiltzen da. Gainera, gaur egun beste inon ikusten ez dena eta Antzuolan beti ezagutu izan denez, orain ere egiten duguna zera da: zintak askatzearekin batera makilaren puntan dagoen kaiolatik bi uso zuri askatzen dira.

Trokeoko eta zintako dantza mistoez gain, Antzuolako Oinarin dantza taldeko kideek hasieran soilik emakumeek plazaratzen zuten dantza sortu zuten, Jose Inazio Ansorenak 1993an sortutako Antzuola zortzikoarekin batera, Iparragirreren bertsoak abesten ziren bitartean.

2016an, berriz, Oinarinek erabaki zuen emakume eta gizonezkoen dantzen bereizketa hautsi eta denek nahastuta dantza egitea. Ordutik aurrera, dantza guztiak mistoak dira, eta, beraz, eszenaratze inklusibo baten aurrean gaude, alarde folkloriko-kulturalen kultura eta ondarea aberasten laguntzen duena [7].

Antzuolako armarri zaharra udaletxeko fatxadan.

1745ekoa da Antzuolako armarria eta Gipuzkoakotik hartu zituen goiko bi laurdenak: Ezkerraldean, errege koroatua, eta eskuman, Belateko hamabi kanoiak. Erregearen irudia, ordea, Gipuzkoakoaren desberdina da, tronoan egoteaz gain, lepotik urrezko kateaz kateatuta baitago.

Beheko aldean, ezker aldean, eremu berdearen gainean urrezko kaliza eta gainean zilarrezko ostia dago, eta albo bakoitzean, urrez nabarmendutako pinu berde bat.

Eskuma aldean, berriz, Mariaren izena koroatuta, dena urrezkoa eta albo bakoitzean zuhaitz txiki bat zilarrezko pitxerretan, eta armarriaren behe aldean, hiru ilargi erdi.

Antzuolako herritarrek Baldejunkerako batailan ustez parte hartu zuteneko kondairaren hasiera izan zen herriko armarriaren ziurtagiria, udal artxibo historikoan dagoena, eta, beraz, inolako oinarri historikorik ez duena[8].

Antzuolako armarri berriztua

Rosa Ayerberen ikerketen ondorioz, 2009ko uztailean, udalak gaiari buruzko kontsulta egin zion Eusko Ikaskuntzari. Kontsulten ondoren, 2011ko otsailean Antzuolako armarritik hamabi kanoiak kentzea erabaki zen, eta 2018ko uztailean hiribilduaren armarri ofizial berria onartzea, baina udaletxearen fatxadan dagoena errespetatuz. Izan ere, Rosa Ayerbe historian doktore eta Heraldikan adituak, Antzuolako armarriaz egindako ikerketan hauxe dio: "con todo lo observado creemos poder afirmar que, siendo el rey del escudo guipuzcoano el rey castellano Enrique IV, el rey encadenado que aparece en el escudo de Guipúzcoa de aquella época y que pasará después al escudo de Antzuola, es el rey aragonés, preso por los guipuzcoanos en una acción bélica que supuso la liberación del rey navarro… (porque era la creencia que circulaba en la Corte y se plasmó en los escudos que se dibujaban en ella). Ni rey navarro ni Alfonso VIII, ni emperador romano ni rey moro. Todo ello es invención y fantasía…".[9]

Antzuolako eta Alardeko bandera, ikurriñarekin batera.

Alardean erabiltzen den bandera Antzuolako bandera ere bada 1997ko abenduaren 12tik. Dituen irudiak herriko armarriaren zati batzuena dira. Aldi berean armarriaren irudiak 1745eko Arma Zertifikazioarenak dira. Gaur egungo bandera 1863an egindako beste bandera batetik ateratako kopia da [10].

Herrian zehar armen ikustaldia egin ondoren, alardearen bigarren zatian, besteak beste, kapitainaren diskurtsoa dago. Valdejunquerako borrokaldia eta han antzuolar konpainia batek parte hartu zuela azpimarratzen da diskurtsoan zehar. Jatorrizko testuak aldaketa batzuk izan ditu gaur egungo egoerara hobeto egokitzeko asmoarekin baina zatirik handiena 1745eko arma-zertifikaziotik ateratakoa da.

Urteekin eboluzionatu duen jaia da alardearena. 1980ko hamarkadan lehenago gazteleraz egiten ziren hitzaldiak euskaratu egin ziren[11]. 2009tik, mairuaren eta bere segizioaren irudia duindu egin zen, eta, diskurtsoa leuntzeko, testuko hainbat hitz eta aipamen moldatu egin ziren, bi generoetara egokitu edota hizkuntza eta kultura aniztasuna islatzeko.[12]. Hala, azken ukitua 2011n egin zitzaion eta Antzuolako hizkerara moldatu zen.

Alardeko abesbatza

Jose Maria Iparragirre urretxuar famatuak antzuolarrentzat 1878 inguruan idatzitako bertsoak ere kantatzen dira Plazan egiten den ekitaldian zehar. Oso kontuan hartzekoa da urte hori; izan ere, ordurako karlistada bukatuta zegoen eta nafarroak harremanak galdu zituen beste probintzia euskaldunekin, eta azken horiek Foruak galdu 1876an. Horregatik, azken bertsoa da esanguratsuetetakoa, hortxe aldarrikatzen baita Nafarroarekin lotura ez galtzea: Laurak bat.

Foruak galtzearen (1876 urtea) ondorioetako bat 1877. urtean jazo zen. Urte horretan, soldaduzkarako adinean zeuden mutilei deitzea Penintsulan egiten zen bezala egiten zen euskal probintzietan ere; beraz, hemengo antolamendu militarra –eta horrekin batera alardearen zergatia– derogatu egin zen. Gertaera horiek eraginda, Iparragirrek ondorengo bertsoak idatzi zizkien antzuolarrei, euskal ohiturei jarraipena emateko helburuarekin, hain zuzen [13].

Hondarribia Berdintasun Saria, 2023

Hondarribiako Alardearen Jaizkibel Konpainiak "Hondarribia Berdintasunaren Hiria" izeneko saria Antzuolako alardeari ematea erabaki du, berdintasunaren alde eta arrazakeriaren aurka egindako lana eskertzeko.[15] Nieves Alza, Garbiñe Biurrun, Maialen Iriarte, Fermin Muguruza eta Arantza Urretabizkaia mahaikideek osatutako erabakia izan da.[16]

• Hondarribiko alardea
• Irungo alardea
• Errebonbilloak
• Besta Berri (Bidarrai)

• Antzuolako Alardea webgunea