Madril-Hendaia burdinbidea

1845ean, Bartzelona-Mataró penintsulako lehendabiziko burdinbide eraiki baino lehen, Isabel II.ak Madril eta Bidasorainoko burdinbidea Bilbon barrena egin eta ustiatzeko esleipena emana zien bizkaitarrei.[1] Bizkaitarrek Alexander Ross ingeniari ingeles aitzindari eta ospetsua kontratatu zuten horretarako, baina eragozpen politiko eta ekonomikoek plana zapuztu zuten. 1856an Crédito Mobiliariok hartu zuen egitasmoa aurrera ateratzeko ardura, baina haien esleipena Ebron bukatzen zen, gainerakoan ez baitzen zehaztu ere egiten burdinbideak jarraitu beharreko norabidea.[2]

Orduan, bizkaitarrek indarra egin zuten Bidasora heldu beharreko trena Bilbotik pasa zedin eta, gero, kostaldetik, Irungo mugaraino. Aldiz, Hego Euskal Herriko lurralde guztiek eta Errioxak beren aldera erakarri nahi zuten egitasmoa. Iruindarrek, zehazki, Iruñeraino heldu eta, hortik, burdinbideak Aldude zeharkatzea nahi zuten. Gipuzkoan, eta Euskal Herrian oro har bezala, bestalde, industrializazioaren atzerapenak, inbertsioen premiak eta arazo politikoek atzeratu egin zuten burdinbidearen ezarpena, baina Foru Aldundia goiz konturatu zen Gipuzkoaren etorkizunerako egitasmoak bazuela garrantzia.[3]

Gipuzkoarrak eta arabarrak elkartu egin ziren trenak Gasteiz eta Aguraindik Altsasu, Etzegarate, Zumarraga, Beasain, Tolosa, Donostia eta Hendaiako bidea egin zezan. Gipuzkoako Foru Aldundiak Fermin Lasala eta Luis Mariategi mandatariak igorri zituen Parisera Crédito Mobiliariorekin negoziatzera. Tratu batera heldu ziren, baina trukean, 25.000.000 errealetako diru ekarpena egin behar izan zioten frantses-espainiar konpainiari.[4][5]

Burdinbidea sortu ondoren, Iberiar penintsula egituratzeko burdinbideak antolatu ziren, eta horien artean dago burdinbidea hori. 1846an, Compañía del Ferrocarril de Irún a Madrid por Bilbao Espainiako eta Frantziako hiriburuak nahastuz trazadura bultzatu nahi zuen lehen sozietatea sortu zuen. Helburua Madril eta Paris lotuko zituen trenbide bat sortzea zen, Euskal Herria zeharkatuz. Asmoa zen Madril eta Irun Burgosetik eta Bilbotik lotzea, baina inoiz ez zen halakorik gertatu. 1855ean, Espainiako Erresuma eta Frantziako Bigarren Inperioak erabaki zuen bi herrialdeen arteko trenbide lotura Euskal Herrian zehar egitea, Irun eta Hondarribia artean, Hendaiarekin lotuz. Urte horretan bertan, Burdinbideen Lege Orokorra onartu zen, besteak beste trenbide hori bultzatuz. Horren ondorioz, enkante publiko bat aurkeztu zen, Madril eta Irun artean 640 kilometroko ibilbidea eginez, Iparraldeko burdinbide orokorra deituz. Beraz, hiru tarte nagusiak definitu ziren:[6]

• Madriletik Valladolidera, Medina del Campon bidez, 249 kilometrokoa
• Valladolidetik Burgosera, 121 kilometrokoa
• Burgosetik Miranda Ebrora, 86 kilometrokoa

Orduan, eztabaida handia sortu zen burdinbideak Avilatik edo Segoviatik igaro behar ote zuen, baina, azkenean, lehen aukera aukeratu zen, konplexutasun orografiko txikiagoa zegoelako.[7]

Crédito Mobiliario, oraindik eratze prozesuan zegoena, izen bereko sozietate baten menpe zegoen, Frantzian kokatua eta Pereire anaiak buru zituena. Valladolid eta Burgos arteko zatian jada hasita zeuden obrekin, 1858an Compañía de los Caminos de Hierro del Norte de España sortu zen, hasiera batean Crédito Mobiliarioren filial bat besterik ez zena, zeina, aldi berean, lehen aipatutako Frantziako etxe nagusiaren mende baitzegoen.

Norteko Konpainiak, horrela ezagutzen zen, bi ataletan antolatu zituen obrak: bata Madril eta Torquemada artean eta Venta de Baños Alar del Rey artean, M. Fournier ingeniariaren zuzendaritzapean, egoitza Valladoliden zuena, eta bestea Torquemada eta Irun artean, M. Latourneur ingeniariaren gidaritzapean eta egoitza Gasteizen zuena. Biak M. Lalanne ingeniariaren menpe zeuden, Frantziako hiriburutik obrak gainbegiratzen zituena.[8]

Hasieran bertako enpresek hartu zuten lanak egiteko ardura, baina Norteko Konpainiako buruak ez zeuden pozik ikusitako gabezi tekniko eta lan erritmoekin. Ondorioz, Gouin et Cie. beren filiala ekarri zuten, baita beren langileak ere,[9] Alpeetako proiektu amaitu berri bateko piemontear langileak ere tartean. 17.000 biztanle zituen haran batera, Goierrira, 10.000 langile heldu ziren, jatorri askotakoak: frantsesak, Aosta, Piemonte eta abarretakoak, gizarte eragin handiko jende etorrera.

1860an, Gaztelako lurretan zeuden ibilbidearen zatirik sinpleenak amaitzen eta trafikoari irekitzen joan ziren. Eraikinak, hasiera batean, burdinazko erreiak bide bakarrean erabili bazituen ere, plataformaren berdintzea etorkizunean bide bikoitzera zabaltzea pentsatuz egin zen. Venta de Baños-Burgos, Valladolid-Venta de Baños, Medina del Campo-Valladolid eta Sanchidrián-Medina del Campo tarteak eraiki ziren.

1861ean, Burgosetik Quintanapallarako luzapena eta Madril eta El Escorial arteko zatia amaitu zuten. Guadarrama mendilerroa, Torrelodoneseko tunela amaitu ondoren erabat gainditu zena, ingeniariek aurre egin beharreko lehen zailtasun handia izan zen burdinbidean. Handik gutxira, 1862an, Pancorboko haizpitartea gainditu zen, Miranda Ebro-Olatzagutia tartea irekiz, eta Quintanapalla-Miranda Ebro tarteari lotu zitzaion. 1862ko apirilaren 15ean, trena lehendabiziko aldiz ibili zen Miranda Ebrotik Olatzagutiara Arabako Lautadan.[9] 1863an, Ávila eta Sanchidrián eta El Escorial eta Ávila arteko Gaztelako tarteak osatu ziren, eta, aldi berean, obrek Euskal Herriko zonalderik erosoenetan jarraitu zuten, Beasain Donostiarekin eta azken hau Irunekin lotuz. 1864an, lanak amaitu ziren urtean, trenbide hori Iparraldeko trenbide-sarearekin lotzen zuen zatia geratu zen Hendaian, eta Olatzagutia (Olazti) eta Beasain arteko 47,47 kilometroak, alde handiz konplexuenak, 23 tuneleraino behar izan baitziren.[7]

Azkenean, 1864ko abuztuaren 14an, burdinbidea amaituaren irekiera ospatu zuten Donostian poz handiz. Elisabet II.a Borboikoa Madrileko bidaiariak Donostiara eraman zituen burdinbidearen inaugurazio-bidaiaren buru izan zen. Trenak geldialdi berezia egin zuen Ormaiztegiko bidezubian, trazatuaren ingeniaritza lan handietako batean. Balentria tekniko handienen artean izan ziren ia 2.957 metroko Zegamako tunela, baita Ormaiztegiko zubi ospetsua, 289 metro luze eta 34 metro altuerakoa; Gipuzkoan ia 15 kilometro tunel zulatu ziren, lurralde horretako ibiltartearen % 15.[10] Hori izan zen, gainera, Pasaiako portuaren industrializazioari ekiteko abiapuntua izan zen.[10]

1884an burdinazko erreien ordez altzairuzkoak jarri ziren.[9] Hobekuntza hori XIX. mendearen amaieran osatu zen trazadura bikoiztuz, eta zatika egin zen, 1929an Miranda Ebro-Altsasu tartearekin osatu zen arte. 1920ko hamarkadan, burdinbideak jasaten zuen trafiko handiak inbertsio berri bat egitea justifikatu zuen, oraingo honetan, lehenengo trazadura 1500 V-ra elektrifikatzeko eta ondoren 3000 V-ra pasatzeko.[11]

2004ko abenduaren 31tik aurrera, RENFE enpresak Renfe Operadora, trenen ustiapenaz arduratzen zena, eta ADIF, azpiegituraren mantentzeaz arduratzen zena, banatu zituen. Horregatik, burdinbidea hau, lehen RENFE enpresaren jabetzakoa zena, ADIF -en jabetzakoa izatera pasa zen.

Sevillarako eta Bartzelonarako abiadura handiko burdinbideak eraiki ondoren, penintsulako ipar-ekialderako hegaldi bat eraikitzea erabaki zen, Madril Galizia, Asturias, Kantabria eta Gaztela eta Leonekin lotuko zuena. Horretarako, 2007ko abenduan Madril—Valladolid burdinbidea inauguratu zen, Segoviatik igaroz eta ez Avilatik. Horri esker, Madril eta Valladolid arteko ohiko burdinbidea desaturatu egin zen, eta bidaia-denborak asko murriztu ziren.[12][13] Jarduketa hori osatzeko, Valladolid—Leon burdinbidea inauguratu zen, Leonerako linea horren jarraipena, 2015eko irailaren 29an Kantauriar mendikatea Asturiaserantz zeharkatzeko aurreikuspena zuena.[14] Hori baino lehen, Olmedo-Zamora tartea inauguratu zen, baita Olmedo—Santiago de Compostela burdinbideako Ourense atzeko zati guztiak ere. Bere helburua abiadura handiko burdinbidea Galiziara luzatzea da.[15][16]

Burdinbidea Miranda Ebroko geltokitik sartzen da Euskal Herrian, Castejon—Bilbo burdinbidearekin egiten duen tokian. Handik, iparralderantz jo eta Zadorra ibaiaren haranetik sartuko da, Manzanos, Argantzon eta Langraiz geltokietatik eta desagertutako Tresponde eta Jundiz geltokietatik igaroz, haran zabal eta ia laua zeharkatuz. Gainera, Zadorra ibaia hiru aldiz zeharkatzen du: Manzanos parean, Argantzonen eta Langraizen ondoren. Orduan, Gasteiz hirira sartu zen, lehen Eibar—Lizarra burdinbidearekin batera, gaur egun deseginda dago, eta Gasteizko geltokira iritsi zen, hiriaren erdigunean.

Ondoren, ekialderantz abiatu, hiritik irten, Lizarrarako bide zaharra utzi eta Arabako Lautadarantz jarraitu zuen. Bideak Zadorra ibaiaren inguruak uzten ditu, Uribarri Ganboako urtegitik datorrena, eta lautadaren hegoaldeko aldea hartzen du Estibalitz–Oreitia geralekura iristeko, Estibalitz eta Oreitia artean. Ondoren, Dulantzi ibaia bi aldiz zeharkatzen du, Dulantzi hirira iritsi aurretik, non Dulantziko geltokia dagoen.

Gero, beti ekialderantz, Ezkerekotxako geraleku zaharretik pasatzen da, Agurain eta Dulantzi arteko erdibidean, Aguraingo geltokira iristeko. Behin geltokia igarota, burdinbidea Zadorra ibaiarekin itzultzen da eta azken aldiz zeharkatzen du. Ondoren, Zadorra ibaiaren arroa utzi eta Arakil ibaiaren arroan sartzen da, Araiako geltokitik gertu dagoen erreka bat baino ez dena, burdinbidea iristen den tokia. Arakil ibaiaren parean, burdinbidea Eginoko Bentetarantz jaisten hasten da, non Eginoko geraleku arabar azkena eta jada desagertua dagoen, Nafarroan sartu aurretik.

Nafarroako burdinbidea oso laburra da, berehala Beasainerantz baitoa. Foru erkidegoan sartu ondoren, Ziordiko geralekua dago, gaur egun zerbitzurik gabe, Ziordia herriaren atarian. Jarraian, Arakil ibaia bi aldiz zeharkatzen du Olatzagutiara iristeko. Arabako Lautadak haran estuago bat utzi du, Sakana. Haran hau laua da, baina estua. Iparraldean, Aizkorri-Aratz eta Aralar mendilerroek inguratzen dute, eta, hegoaldean, Urbasa eta Andia mendilerroek, guztiak harkaitz-muino handiekin. Horregatik, iparraldean, Arakil ibaiaren eta Cementos Portland Valderrivas enpresaren egoitzen artean dago, eta hegoaldean, berriz, Iparraldeko autobiaren edo  A-1  autobidearen eta Olatzagutia herriaren artean.

Baldintza hauetan dago Olaztiko geraleku zaharra, hau ere zerbitzurik gabe. Olaztiren atzetik, "Altsasuko triangelua" agertzen da. Hiru noranzkoko bidegurutze bat da, Zaragoza—Altsasu burdinbidea Madril—Hendaia burdinbidearekin lotzen duena, trena burdinbidea berrira gehitu ondoren noranzkoa aldatu behar ez izateko. Iruñera eta Tuterara doan bidegurutze horretan, trenbide horrek ezkerraldeko kanpoaldetik jarraitzen du, eta metro gutxi batzuk geroago Altsasuko geltokira iristen da. Behin geltokia gaindituta, Arakil ibaia utzi eta Arakil ibaiaren adarra den Altzania ibaiaren haran mehean sartzen da, Aizkorri-Aratzen jaiotzen dena.

Burdinbideak, hainbat aldiz zeharkatzen du ibaia, eta "Cantera de Orobe" bezala ezagutzen den kargalekutik igarotzen da. Burdinbidea, beraz, harana igotzen hasten da,  A-1  errepidearekin berriz topo egin arte, honaino iristeko beste bide bat hartu duena, menditsuagoa baina ez hain luzea. Biak batera doaz, baina etengabe bata bestearen gainean gurutzatuz, Etzegarateko leporantz, Gipuzkoa eta Nafarroaren arteko mugara eta burdinbidearen itsasoraino jaisteko abiapuntura.  A-1  autobiak Oria bailara aukeratzen du jaitsierarako, aldapatsuagoa eta zabalagoa, baina trenak Urola bailara nahiago du; beraz,  NA-1001  errepidearekiko paraleloan jarraitzen du, autobiatik Otzaurteraino jarraitu beharrean.

Gipuzkoan, 1 156 metroko Otzaurteko tuneletik sartzen da bidea. Tunel horren irteeran, duela gutxi arte aktibo egon den Zegama–Otzaurteko geralekua dago. Orduan, tunelez betetako jaitsiera bihurgunetsu bat hasten da Aizkorri mendiaren iparraldeko magalean barrena, Zegama baino garaiago, Urola bailarara iristeko. Bere ibilbidean, tunelen artean, Zegamako geraleku zaharra dago, eta horren atzean Oatzurtzako tunel izugarria, 2 957 metrokoa, Urola bailarara zuzeneko trenera eramango duena. Irteeran Brinkolako geltokia dago, Brinkolako auzo legazpiar bitxiaren goialdean. Honen ondoren, Urola ibaiaren goialdeko haran estuaren ekialdeko magaletik jarraitzen du, Legazpira iristeko, non Legazpiko geralekua dagoen.

Ondoren, bere jaitsierarekin jarraituko du Urretxu eta Zumarragara iritsi arte, non lehenago Zumarraga—Zumaia eta Eibar—Zumarraga burdinbideekin lotzen zituen Zumarragako geltokian. Ondoren, Zumarragako erdigunea zeharkatzen du 685 metroko untxi baten bidez, eta berriro gaindi bat gainditzera eramango du, oraingoan Ormaiztegikoa, Oria ibaiaren haranera iristeko, Urola ibaiaren harana baino zabalagoa eta bihurgunetsuagoa, Donostiara iristeko aukera emango diona. Tunel batzuen ondoren, Ormaiztegiko bidezubia dotorea agertzen da, eraiki zen garaian goraipatua, zalantzarik gabe linearen mugarrietako bat, orain deseginda dagoen Gabiria eta Ormaiztegiko geralekuen artean dagoena.

Ibilbide honek  A-636  autobiaren paretik Beasaineraino eramango du, itsasoaren mailatik 150 metrora, Beasaingo geltokia dagoen tokitik. Oria bailaran, hau gero eta zabalagoa da, eta lineak Ordizia, Itsasondo, Legorreta, Ikaztegieta eta Alegia geralekuei ematen die zerbitzua, zubi eta tunel askoren artean. Horrek Tolosara eramaten du, Tolosako geltokira eta Tolosa–Erdia geralekura, eta handik Lasarte—Tolosa burdinbide zaharrari laguntzen dio Billabona-Amasaraino, Anoetako geralekutik igaroz. Billabona–Zizurkilgo geltokian tren zaharrari agur esaten zaio Andoainera iristeko, Andoain–Erdia eta Andoaingo geltokietara, eta handik tunelen bidez salbatzen du Hernaniko Urumea ibaiaren ondoan dagoen malda. Horretarako Urnieta eta Hernani–Erdia geralekuak eta Hernaniko geltokia ausartzen dira.

Behin Donostian, trena Martutenera eta Loiolara iritsiko da, Iparraldeko, Norteko, Atotxako edo Donostiako geltokira iritsi aurretik, nahi bezala. Donostiako irteeran, itsasoari begira, Gros (hondartzatik hurbilen dagoena), Ategorrieta, Intxaurrondo eta Herrera geralekuak daude, eta burdinbidea Pasaiako porturaino eramaten dute, bertan baitago Pasaiako geltokia. Ondoren, Lezo eta Errenteria artean, Lezo–Errenteria geltokia dagoen lekuan, Bidasoaldera iristeko azken tunelari ekiten dio. Handik Irungo Bentak geralekutik sartzen da Irunen, eta Irungo geltokira eramaten du, 40 bide baino gehiago dituen trenbide-autobide bihurtua. Geltoki honetan Irun—Elizondo burdinbidearekin, eta Bordele—Irun burdinbidearekin bat egiten du, hain zuzen ere, hemen amaitzen dena. Elkarrekin, ipar-ekialderantz jarraitzen dute, Bidasorantz, Hendaiara daraman zubia zeharkatzeko. Hendaian, Hendaiako geltokira iristen dira, eta han burdinbidea hori gelditu egiten da. Handik, Bordele—Irun burdinbideak bakarrik jarraitzen du Baiona, Akize eta Bordele aldera, eta, azkenik, Paris eta Europa kontinentalerantz.

Burdinbidea Madril–Chamartín geltokitik abiatzen da, eta, hasieran iparraldera begira egon arren, berehala mendebaldera egiten du, norabide nagusi horri eutsiz Ávila igaro arte. Ibilbidearen lehen kilometroek Madril zeharkatzen dute Pinar geltokiraino, Madrilgo Las Rozas udalerrian. Lehentxeago, Norteko geltoki zaharrerantz banatzen da, beranduago Pio Printzearen geltokia deitua izan zen burdinbidearen burualde historikoa. Ia 40 kilometroren ondoren, ibilbidea Collado Villalbara iristen da, ibilbidearen lehen geltoki handia eta Segoviako burdinbidearekin banatzen den puntua. Recondoko zubiaren zazpi arkuak gaindituz, Cofio ibaiaren gainetik 50 metroko desnibela gainditzea ahalbidetzen duena, burdinbideak Madrilgo Erkidegoa uzten du Gaztela eta Leonen Avilako probintziatik sartzeko.

Avila hiria Madril utzi ondoren burdinbidea igarotzen den lehen hiriburua da. 120 kilometrotan, 723 metroko garaieratik Avilako 1.132 metroraino igotzen da. Puntu hau gaindituta, trazadura iparralderantz abiatzen da, jaitsiera arin eta progresibo bat hasiz, non Medina del Campoko trenbide korapilora erraz iristen den, Valladolideko probintzian jada, probintziako hiribururaino jarraitzeko, Cega eta Duero ibaiak zeharkatu ondoren. Valladolidek beste aldaketa bat zehaztu du ipar-ekialderako norabidean, eta amaierara arte mantendu da. Gaztelako goi-ordokiaren zuzen luzeak, Burgosera Venta de Bañoseko trenbide-korapiloaren bidez iritsi arte, bereziki aproposak dira burdinbideak ahalbidetzen duen 160 km/h-ko abiadura hartzeko eta balizko atzerapenak berreskuratzeko. Burgosko hiria gaindituta, egoera aldatu egiten da trazadura Euskal Herrira hurbiltzen hasten denean, Pankorboko haizpitartea ibilbideko zatirik delikatuenetako bat baita. Gainditu ondoren, Gaztela uzten da.