Maddi Ariztia

Seme-alabek herri ipuinak entzutean zuten jarrerak bultzaturik animatu zen ipuinok liburu batean jasotzera, Amattoren uzta-ren hitzaurrean (5.or.) adierazten duen bezala:

Oharturik nere haurrak zein prestuki egoten ziren, lorietan, choratuak, ichotorio aditzen, etcheko neskatoek kontatzen ziozkatelarik, gogoatu zitzaidan behar nituela ichtoria zahar horiek, eskribuz eman, beldurrez eta ahantz.

Eta gero, nire haurrek erran detzozten beren haurreri, hek, ttikitan, horren gochoki entzun zituzten ichtorio berak.

Baziren, ranko, neronek, harrean, aditu nituenak, eta zein gogotik, entzuten nituen berriz!

Hola bildu nuen beraz ichtorio andana bat.

Geroztik, Aita Donostiak sustaturik, egin ahalak egin ditut ichotrio multchu hori emendatzeko." [2]

Hainbat kontalariren ipuinak batu zituen Maddi Ariztiak, eta, jasotze lan hori ahalik eta zehatzena izan zedin, behin eta berriro kontarazten zuen istorio bera (7. or.):

"Harritzeko da ze memorioa izaten duten, batere irakurtzen eta eskribatzen ez dakiten horiek: liburuetan deusik ezin ikas, eta bethi orhoitzen beren aintzinekuen ganik aditu dituztenez! Ichtorio horiek hartzeko, lehenik erranarazi dizkatet behin erraileri. Gero, erran nauzkite berritz, emeki-emeki, puchkaka-puchkaka, hek erran ahala, nik markatzeko gisan, hitz bakar bat ere kanbiatu gabe. (...) Eta dena izanen da gure Eskuararen onetan, haren maitarazteko eta hedarazteko, Jainko maiteak hala nahi duelarik!" [2]

Hitzaurrean aitortzen duen bezala, ipuin asko Itsasuko artzain batengandik jaso zituen, baita Sarako sendagile zahar batengandik ere, baina Saran sortu eta Zugarramurdin bizi zen 82 urteko agure "ichtorio erraile gaitz" bati entzun zizkion gehienak. Arto-zuritzeetan, etxez etxe ibilarazten zuten agurea istorioak kontatzen.

"Harek ichtorioak erran, eta bertzek, entzun, ernerik, loaletu gabe, beren lana gisa hortan aiseago eta gehiago egiteko, omore hobean!" (6. Or.)[2]

Hori ikusirik, Maddi Ariztiak bere etxera eraman zuen agurea, ipuin kontalari:

"Pasatu zituen bi egun; ez nuen atchikitzen ahal izan gehiago: sobera grina zuen etchean utziak zituen bere iloba ttiki umechurtchez.

Ikustekoa zen, zein gochoki eta eztiki kontatzen zituen bere ichtorioak(...) su pazterrrean jarririk, kapelua khendu eta belaun punttan emanik, begiak erne, urrunerat begira.

Zer horen gochoak iragan ditudan harekin." (6-7. Or.)[2]

Liburuan 1923tik 1931 bitartean jasotako hamasei ipuin biltzen dira "guntiz, poliki, errez eta xarmant aundiz, umetxoentzat atsegingarri", Santi Onaindiaren hitzetan. 1982an Elkar argitaletxeak plazaraturiko edizio berrian, liburua euskaraz eta frantsesez agertu zen, ezkerraldean euskarazko bertsioa eta eskuinekoan itzulpena. Pierre Lafittek liburuaren hitzaurrean dioen bezala:

"Le texte basque est accompagné d'une traduction littérale en français. Elle sera utile aux étrangers peu habitués au labourdin et désireux d'étudier notre langue millénaire..." (Ariztia 1982: 3).

Euskarari buruzko kezkaz gain, bada Laffiteren hitzaurrean folklorearen gaineko aipamenik ere:

"Au nom de tous les amis du folklore, nous remercions Madame Ariztia de l'oeuvre si consciencieuse et si intéressante qu'elle vient de mener ? bout...." (op. cit.: 3). ("Folklorearen lagun guztien izenean, eskerrak eman nahi dizkiogu Ariztia andreari egin berri duen lan zehatz eta interesgarriagatik? azkena..." (op. cit. : 3)).

Euskal Herriko herri literaturan sarri gertatu ohi den bezala, ipuin bilduma honetan ere erlijioak eragin handia izan zuen. Lehenengo ipuinetik hasita, "Mutil baten ixtorioa", nabaria da erlijio kristauaren eragina. Ama Birjina agertu zaio protagonistari, eta gero, haren jokabidea dela-eta, narratzaileak dio: "Gure Jainkoak, beti, xuxen dabilana, ongi gidatzen baitu, suertatu zen konde hori..."(op. cit.: 16). Amaitu ere, Jainkoaren graziari buruzko aipamen batekin amaitzen du: "Jainkoaren grazia gaitziru bat urre baino hobea izan zuen" (op. cit.: 16). Ondoren datozen ipuinetan, "Axularren aroa" izenez ezagutzen den kontakizun-sailean, Sarako erretorearen alde onak eta bertuteak goraipatzen dira.

Espiritu kristauaren eragina beste ipuin batzuetako izenburuetan ere nabari da: "Mutil gaizo baten eta Birjina Maria neskatxaren ixtorioa", "Fede ukatu baten ixtorioa"... Baina horien ondoan badaude antzinako tradiziotik jasotako bestelako herri ipuinak ere. "Arotxaren ixtorioa", esate baterako, Jose Migel Barandiaranek jasotako "Patxi Errementaria" ipuin ezagunaren beste bertsio bat da; gauza bera esan liteke Mayi Ariztiaren "Arttoren ixtorioa" eta Barandiaranen "Peru gezurtia"-ri buruz.[2]