Munich
Munich[1] (München alemanez, eta Minga bavarieraz) Alemaniako Bavaria estatuko hiriburua da. Biztanlegoari dagokionez, Alemaniako hirugarren hiria da, Berlin eta Hamburgoren ostean, 1.5 milioi biztanle ingururekin. Halaber, Europar Batasuneko 12. hiririk populatuena da. Metropoli esparru guztian 5.8 milioi pertsona bizi da gaur egun.
| Munich München | |||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| hiria | |||||||||||||||||||||
 | |||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||
| Administrazioa | |||||||||||||||||||||
| Estatu burujabe |  Alemania | ||||||||||||||||||||
| Alemaniako estatua | .svg.png.webp){kind=small} Bavaria | ||||||||||||||||||||
| Gobernu-eskualde | Bavaria Garaia | ||||||||||||||||||||
| Alkatea | Dieter Reiter (en)  | ||||||||||||||||||||
| Izen ofiziala | München | ||||||||||||||||||||
| Jatorrizko izena | München | ||||||||||||||||||||
| Posta kodea | 80331–81929 eta 85540 | ||||||||||||||||||||
| Udalerri kodea | 09162000 | ||||||||||||||||||||
| Geografia | |||||||||||||||||||||
| Koordenatuak | 48°08′15″N 11°34′30″E | ||||||||||||||||||||
 | |||||||||||||||||||||
.svg.png.webp) | |||||||||||||||||||||
| Azalera | 310.71 km² | ||||||||||||||||||||
| Altuera | 519 m | ||||||||||||||||||||
| Mugakideak | Munich (en) , Dachau (en) , Fürstenfeldbruck (en) , Garching bei München (en) , Q55278376 , Q55278629 , Neubiberg, Oberschleißheim, Ismaning, Unterföhring, Aschheim, Feldkirchen, Haar, Putzbrunn (en) , Unterhaching, Grünwald, Pullach, Neuried, Planegg eta Gräfelfing | ||||||||||||||||||||
| Demografia | |||||||||||||||||||||
| Biztanleria | 1.512.491 (2022ko abenduaren 31) 24.783 (2021) | ||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||
| Dentsitatea | 4.867,85 bizt/km² | ||||||||||||||||||||
| Informazio gehigarria | |||||||||||||||||||||
| Sorrera | 1158 | ||||||||||||||||||||
| Telefono aurrizkia | 089 | ||||||||||||||||||||
| Ordu eremua | UTC+01:00 eta UTC+02:00 | ||||||||||||||||||||
| Hiri senidetuak | Edinburgo, Kiev, Verona, Bordele, Sapporo, Cincinnati, Harare eta Monterrey | ||||||||||||||||||||
| Matrikula | M eta MUC | ||||||||||||||||||||
| stadt.muenchen.de…, stadt.muenchen.de…, muenchen.de…, muenchen.de…, muenchen.de…, muenchen.de…, muenchen.de…, stadt.muenchen.de, stadt-muenchen.de, stadtmuenchen.de eta muenchen.travel | |||||||||||||||||||||
.svg.png.webp)
2009ko ikerketa baten arabera, Munich da Alemanian bizi-kalitaterik onena eskaintzen duen hiria[2].
Etimologia
XI mendean monje beneditarrak joan ziren inguru haietara. Hiriaren izena Munichen ("monjeak") hitzetik dator.
Geografia
Isar ibaiak zeharkatzen du hiria 13,7 kilometrotan zehar. Ibaiak hainbat uharte ditu, hala nola Museumsinsel (Museoen uhartea) eta Praterinsel. Hadaude hainbat laku ere badaude: Ammersee, Wörthsee eta Starnberger See, besteak beste.
Historia
Aurrez monje beneditarrak bazeuden ere, hiriari buruzko lehendabiziko aipamena 1158koa da: urte hartan, Henrike III.a Lehoia (Heinrich der Löwe) Saxonia eta Bavariako Dukeak Isar ibaia zeharkatzeko zubia eraiki zuen bertan. Gatzaren ibilbidean zegoenez, tokia azkar hasi zen aberasten eta 1175ean, Munich hiribildu bihurtu zen.
1240an, Enrike III. Habsburgotarrak Bavaria galdu eta Otto II.a Wittelsbach (Otto II der Erlauchte) nagusitu zen Bavaria osoaz. Harez geroztik, Wittelsbach etxeak lurralde guztian agindu zuen, 1918 arte. Otto II.ak Bavaria bitan banatu zuen eta Munich bihurtu zen Goi Bavariako hiriburu. 1314an Luis IV.a Bavariakoa Alemaniako errege eta 1328an Germaniako Erromatar Inperio Santuko enperadore bihurtu zen eta Munich hiri garrantzitsu bilakatzen hasi zen.
Bilakaera handia bazen ere ,1349an iritsi zen Izurri beltza eta 150 urte behar izan ziren gaitzaren ondorioak erabat gainditzeko. Ordukoa da Schäfflertanz (upelarien dantza), izurria ez itzultzeko zazpi urtean behin egiten zena eta gaur egun Marienplatzeko erlojuan panpinek egiten dutena.
1506an Bavaria biak elkartu zirenean, Munich bihurtu zen Estatu osoaren hiriburu. XIX. mendearen hasieran Napoleonek Rhineko Konfederazioan sartu zuen eta haren inperioa eroritakoan, Bavaria Konfederazio Germanikoan sarturik geratu zen. 1871n Alemaniako Inperioan barneratu zen. Mende hartan, Munichen eraikuntza asko altxatu ziren, gaur egun hiriari halako sona ematen diotenak. Italiar estiloko etorbide zabalak ere egin ziren.
Lehen Mundu Gerra oso gogorra izan zen Munichen. Aliatuek janaria eta erregaiak blokeatu zituztenez, gosea ikaragarria izan zen. Hori gutxi balitz, frantsesek hiria bonbakatu zuten. Versaillesko Itunak Alemaniari ezarritako baldintza gogorrak zirela eta, Langileen Alderdi Nazionalsozialista Alemaniarra berehala sortu zen eta 1923an Municheko Putscha izenaz ezagutzen den estatu-kolpe saiakera izan zen, Adolf Hitlerrek gidatua. Bigarren Mundu Gerran 71 bonbaketa jaso zituen hiriak, 1945ean aliatuek okupatu zuten arte. Munich erabat kaltetua geratu zen.
1972an, hiriak 1972ko Udako Olinpiar Jokoak antolatu zituen. Joko haietako gauzarik aipagarriena ordea palestinar komando batek israeldar jokalarien aurka eginiko atentatua izan zen. 17 pertsona hil ziren orduan.
1980ko hamarkadatik Munichek eta bere inguruko eskualdeak hazkunde ekonomiko handia bizi dute, industriari esker eta langabeziaren tasa baxuak direla-eta. BMW, Siemens, MAN, Linde eta Allianz moduko enpresek hemen daukate egoitza nagusia.
Klima
 Datu klimatikoak (Munich)  | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 17.2 | 21.1 | 23.3 | 26.6 | 30.0 | 33.8 | 36.1 | 35.0 | 30.0 | 26.1 | 18.8 | 20.5 | 36.1 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 1.1 | 3.5 | 8.4 | 13.3 | 18.0 | 21.4 | 23.8 | 22.9 | 19.4 | 13.6 | 6.5 | 2.3 | 12.81 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | -2.2 | -0.4 | 3.4 | 7.6 | 12.2 | 15.4 | 17.3 | 16.6 | 13.4 | 8.2 | 2.8 | -0.9 | 7.78 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | -5.0 | -3.7 | 0.4 | 2.9 | 7.1 | 10.4 | 12.0 | 11.7 | 8.8 | 4.5 | 0.2 | -3.5 | 3.82 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -26.6 | -22.7 | -15.5 | -6.1 | -2.7 | -2.7 | 3.8 | 3.8 | 0 | -6.1 | -14.4 | -21.1 | -26.6 |
| Pilatutako prezipitazioa (mm) | 54.0 | 45.2 | 60.1 | 69.9 | 93.4 | 123.6 | 117.6 | 114.5 | 90.3 | 69.4 | 71.0 | 58.4 | 967.4 |
| Euri egunak (≥ 1 mm) | 10.0 | 8.6 | 10.5 | 10.9 | 11.6 | 13.8 | 12.0 | 11.4 | 9.6 | 9.1 | 10.7 | 11.2 | 129.4 |
| Eguzki orduak | 61 | 84 | 128 | 157 | 199 | 209 | 237 | 213 | 173 | 129 | 69 | 49 | 1708 |
| Hezetasuna (%) | 80 | 74 | 62 | 57 | 55 | 58 | 55 | 55 | 61 | 71 | 80 | 81 | 65.75 |
| Iturria: http://worldweather.wmo.int/016/c00058.htm World Meteorological Organisation | |||||||||||||
Banaketa administratiboa
- 1.Altstadt-Lehe
- 2.Ludwigsvorstadt-Isarvorstadt
- 3.Maxvorstadt
- 4.Schwabing-West
- 5.Au-Haidhausen
- 6.Sendling
- 7.Sendling-Westpark
- 8.Schwanthalerhöhe
- 9.Neuhausen-Nymphenburg
- 10.Moosach
- 11.Milbertshofen-Am Hart
- 12.Schwabing-Freimann
- 13.Bogenhausen
- 14.Berg am Laim
- 15.Trudering-Riem
- 16.Ramersdorf-Perlach
- 17.Obergiesing
- 18.Untergiesing-Harlaching
- 19.Fürstenried-Solln
- 20.Hadern
- 21.Pasing-Obermenzing
- 22.Aubing
- 23.Allach-Untermenzing
- 24.Feldmoching-Hasenbergl
- 25.Laim
Ondasun nabarmenak
- Udaletxe Berria (Neues Rathaus): 1908an estilo neogotikoan eraikia. Marienplatz plazaren erdian dago eta ospetsua famatua dauka.
- Municheko katedrala (Munich Frauenkirche): 1494an eraikitako katedrale gotikoa.
- Hofbräuhaus: Municheko garagardotegi famatuena, 1589an sortua.
- Viktualienmarkt: Municheko merkatua da.
- Residenz: Municheko Errege Jauregia da. Eraikinik zaharrenak 1358koak dira.
- Nymphenburg jauregia: Bavariako dukeen udako egoitza izan zen jauregi barrokoa.
- Allianz Arena: FC Bayern Munich eta TSV 1860 München futbol taldeen jokalekua.
Musika
Jaialdiak
Munich mundu osoan famatu bihurtu duena Oktoberfest garagardo jaialdia da. 1810. urteaz geroztik ospatzen da.
Kirolak
FC Bayern Munich futbol taldea da nagusi. Bigarren futbol talde bat ere badago, TSV 1860 München, baina gaur egun bigarren mailan ari da. Halaber, 2006an izan zen egoitzetako bat Futbol Munduko Kopan, Estadio Olinpikoan baino Allianz Arena berrian.
Bestela, hiria ezaguna da ibai-surf dela-eta. Izan ere badago artifizialki sortutako olatua Englischer Garten parkearen inguruan Isar ibaian. Aipatzekoak dira Bayern Munich saskibaloi taldea eta izotz-hockeykoa, EHC Munich.
Munichtar famatuak
- Sissi (1837-1898), Austriako enperadorearen emaztea eta Hungariako erregina
- Eduard Buchner (1860–1917), Kimikako Nobel Sariduna (1907)
- Richard Strauss (1864-1949), musikagilea
- Carl Orff (1895-1992), musikagilea
- Wassily Leontief (1905-1999), Ekonomiako Nobel Sariduna (1973)
- Feodor Felix Konrad Lynen (1911-1979), Medikuntzako Nobel Sariduna (1964)
- Ernst Otto Fischer (1918-2007), Kimikako Nobel Sariduna (1973)
- Rudolf Mössbauer (1927- ), Fisikako Nobel Sariduna (1961)
- Arno Allan Penzias (1933- ), Fisikako Nobel Sariduna (1978)
- Michael Haneke (1942- ), zinemagilea
- Franz Beckenbauer (1945- ), futbolaria
- Lou Bega (1975- ), musikaria
Hiri senidetuak
Munich ondorengo hiriekin senidetuta dago:
.svg.png.webp){kind=small}
Ikus, gainera
Erreferentziak
- Euskaltzaindia. 157. araua: Europako hiriak. .
- Ongi bizitzeko: Dusseldoft, Frankfurt eta Munich
- Edinburgh - Twin and Partner Cities. © 2008 The City of Edinburgh Council, City Chambers, High Street, Edinburgh, EH1 1YJ Scotland (Noiz kontsultatua: 21 December 2008).
Kanpo estekak
- (Alemanez) Munich-eko webgune ofiziala
- (Alemanez) FC Bayern-en webgunea
- (Ingelesez) Munich City Panoramas
| Autoritate kontrola |
|
|---|
Alemaniako estatu hiriburuak | |
|---|---|
| Estatu hibiburuak | Dresden (Saxonia) · Düsseldorf (Ipar Renania-Westfalia) · Erfurt (Turingia) · Hannover (Saxonia Beherea) · Kiel (Schleswig-Holstein) · Magdeburg (Saxonia-Anhalt) · Mainz (Renania-Palatinatua) · Munich (Bavaria) Potsdam (Brandenburgo) · Saarbrücken (Sarre) · Schwerin (Mecklenburg-Aurrepomerania) · Stuttgart (Baden-Württemberg) · Wiesbaden (Hesse) |
| Hiri estatuak | |