Lyon

Lyon Auvernia-Rodano-Alpeak eskualdeko eta Lyongo metropoliko (69M) hiriburua da, Rodano (Rhône) eta Saona ibaien lotunean kokatua. Biztanle kopuruari dagokionez estatuko hirugarren hiria da, Paris eta Marseillaren atzetik, baina hiri ingurune guztia kontutan hartuta bigarrena, 2.118.132 biztanleriarekin.

Lyon
Lyon
Lugdunum
Frantziako udalerria
Administrazioa
Estatu burujabe Frantzia
Frantziaren banaketa administratiboa Metropolitar Frantzia
Eskualdea Auvernia-Rodano-Alpeak
Territorial collectivity of France with special statusLyongo Metropolia
AlkateaGrégory Doucet
Izen ofizialaLyon
Commune-Affranchie
Jatorrizko izenaLyon
Lugdunum
Posta kodea69001, 69002, 69003, 69004, 69005, 69006, 69007, 69008 eta 69009
Geografia
Koordenatuak45°45′32″N 4°50′29″E
Map
Azalera47.87 km²
Altuera173 m
MugakideakOullins, Pierre-Bénite, Saint-Cyr-au-Mont-d'Or, Saint-Didier-au-Mont-d'Or, Saint-Fons, Sainte-Foy-lès-Lyon, Tassin-la-Demi-Lune, Vénissieux, Villeurbanne, Bron, Caluire-et-Cuire, Champagne-au-Mont-d'Or, Collonges-au-Mont-d'Or, Écully, Francheville, La Mulatière eta Oullins-Pierre-Bénite (en) Itzuli
Demografia
Biztanleria522.250 (2021eko urtarrilaren 1a)
22 (2020)
alt_left 274.128 (%52,5) (%46,3) 241.964 alt_right
Dentsitatea10.909,76 bizt/km²
Informazio gehigarria
Ordu eremuaUTC+01:00 eta UTC+02:00
Hiri senidetuakJeriko, Leipzig, Łódź, Varna, Birmingham, Milan, Frankfurt am Main, Saint Louis, Guangzhou, Beer-Xeva, Minsk, Yokohama, Craiova, San Petersburgo, Manila, Erevan, Beirut, Curitiba, Alepo, Mykolaiv, Pécs, Kutaisi, Göteborg udalerria, Samarkanda, Košice, Uagadugu, Kiev, Ho Chi Minh Hiria eta Bălți
Matrikula69
lyon.fr

Erromatar garaian Galiako hiriburua izan zen, Erdi Aroan hiri komertzial bilakatuko zena eta XIX. mendean lehenengo mailako finantza tokia. Zeta produkzio monopolioarekin lehenengo eta ondoren ehungintza eta industria kimikoarekin bizkortu zen ekonomia. Gaur egun industria kimikoan, farmazeutikoan eta bioteknologikoan espezializatutako hiria dugu.

Horretaz gain Frantziako bigarren hiri unibertsitarioa da, 120.000 ikasle inguru izaten ditu urtero, hiru unibertsitate eta hamaika ingeniaritza eta eskolatan banatuak. Ondare historikoa eta arkitektonikoa ere ezin dugu ahaztu, UNESCOk Gizateriaren Ondare izendatua du hiriaren parte zabal bat.

Erakunde internazional batzuk ere bertan dute egoitza, Interpol, Euronews eta Minbiziaren Ikerketarako Nazioarteko Agentziak besteak beste.

Lyongo teilatu eta tximinien ikuspegia

Historia

K.a. 43. urtean sortua izan zen Lyon Fourviere mendixkan, Lugdunum izeneko kolonia erromatar bezala, Julio Cesarren ordezkari militarra zen Lucius Munatius Plancusen eskutik.

Lugdunum-go kultura

Bertan zeltiarren gotorleku bat zegoen, Lug[o]dunon izeneko Lugus jainko zeltiarra, “argia” y dúnon “kastroa”).

Laster hiri garrantzitsua bihurtzen hasi zen. K.a. 12. urtean, Drusok, Cesar Augusto eta Erromari tenplu bat eraiki zien. Tenpluak 400.000 metro karratuko enparantza zuen, eta hura, Galia osotik bidalitako estatuez apaindu zen. K.o. 19. urtean, Garaipen arku bat egin zuten, baita ere.

Galia osoko hiriburua bihurtu zen. Hiri garrantzitsua bihurtu zen garai honetan eta erromaz aparte inperioko hiri ikusgarriena ere bai. Rodano ibaiko eskuin aldean, muino baten tontorretik urbil, anfiteatroa zeukan. Galtzada bat pasatzen zen handik eta akueduktu bat ere bai. Beste aldean, eskerraldean, orain erdi desagertuta dagoen zirkoa dago. Hirira 4 akueduktu handi sartzen ziren eta ur asko ekartzen zuten dozenaka kilometrotik. 40 kilometrotara dagoen tunel bat aurkitu da azken aldian. Ezagunena Gier-ko akueduktua da, eta gaur egun, zati luze batzuk ikus daitezke. Mont Dor akueduktua iparraldetik ekartzen zuen ura hirira.

Bertan, tunel sare handia aurkitu zen 60ko hamarkadan. Tunel sareak 2 kilometrotako luzeera du eta arrain arantza izena hartu du bere arkitekturaren arabera. 16 putzu aurkitu dituzte gainera. Momentu batzuetan 30.000 biztanle izan zituela uste da.

Hirian, Klaudio eta Karakalla emperadoreak jaio ziren.

197. urtean, erromatar ejerzitoen arteko bataila odoltsuena bertan izan zen. Septimio Severo enperadoreak, Klodio Albino garaitu zuen.

III. mendean, hiriaren gainbera izan zen eta 297. urtean Galiako hiriburua izateari utzi zion.

437. urtean, Borgoñan errefugiatu ziren alemaniar tribuak hirira bidali zituen, Aezio-k.

Erdi Aroa

Berdungo Itunaren ondorioz, 843. urtean, hiria Lotario I.aren menpe geratu zen. Hura, Karlomagno beraren biloba zen.

XIII. mendean istilu asko sortu ziren eta 1312. urtean, Felipe IV. erregeak kargu egin behar izan zen. Horren ondoren, hiria Frantziako koroaren menpe geratu zen. Ehun Urteetako Gerran hiriak Frantziako erregeen aldean geratu zen.

XVI. mendetik aurrera ekonomikoki asko hobetu zen. Honen arrazoi nagusienak hauxek dira: florentinako banketxeak, urtero egiten ziren lau azokak ekartzen zituzten merkatariak, inprentak eta batez ere zeta. Horrela, europako hiri handienetakoa bihurtu zen.

Hala ere, jende arruntarentzat bizimodua zaila zen eta matxinadak sortu ziren. Honek eta Erlijio gerrak garai honen gainbeera ekarri zuten. Inprentak Ginebrara mugitu ziren eta bankuak hiria utzi zuten.

Aro garaikidea

Frantziako Iraultzan, Girondinoen aldean egon zen hiria. 1793. urtean, bi hilabetez gudan egon ostean errenditu zen. Bataila horretan hainbat eraikin suntzitu ziren eta, hamar urte geroago, Napoleonek berreraikitu zituen.

XIX. mendean, hiri industrial garrantzitsua bihurtu zen zeta-ren industriagatik.

1827 eta 1832. urteen artean, lehenengoetariko trenbidea eraiki zen Lyon eta Saint-Etienne artean. Munduko lehen funikularra hirian egin zen, baita ere, 1862. urtean. Lumiere anaiek zinema sortu zuten hirian, 1895. urtean. Urte berean, martxoan bere lehen filma egin eta estreinatu egin zuten. Fabrikako langileen irteera Lyon Monplaisir -en zuen titulo bezala. Honengatik, museo eta zinema bat dago bertan.

Bigarren Mundu Gerran, alemaniarrek hiria hartu zuten. 1942ko ekainean bataila bat egon zen eta bertan hildako Senegaldarrentzako hilerri bat egin zen, 1942. urtean. Urte hartako azaroan, hiria galdu zuten Frantziarrek. Bertan, Gestapo-ko bulego garrantzitsu bat jarri zuten Naziek. 1944ko maiatzaren 26an,aliatuek hiria bonbardatu egin zuten. Alemaniarren eskutik libre geratu ziren urte hartako irailaren 3an.

1978. urtean, metroa ireki zen. Paris eta Lyon arteko TGV-a lehena izan zen eta 1981. urtean egin zuen lehenengo bidaia.

1989. urtean, Interpol-en egoitza hirian jarri zen.

Geografia

Lyon, Frantzia ekialden dago, Rodano eta ibaiak batzen diren puntuan. Erdialdeko Mendigunea eta Alpeen artean dago kokatuta.

Mendebaldean muino bat dago, eta bertan, Notre-Dame baseliza eta Eifell dorrea bezalako dorre bat dago. Bi ibaien arteko penintsulan, merkatal kaleak aurkitzen dira eta Bellecour plaza, europako enparantzarik handienetakoa dena. Hiria, ekialdeko lautadan zehar hedatzen da, baita ere.

Klima
    Datu klimatikoak (Lyon)    
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 17.9 21.9 25.7 30.1 34.2 38.4 39.8 40.5 35.8 28.4 23.0 20.2 40.5
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 6.2 8.4 12.4 15.3 20.0 23.5 27.0 26.7 22.3 16.7 10.2 7.1 16.3
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 0.1 1.2 3.3 5.6 9.9 13.1 15.6 15.3 11.9 8.4 3.6 1.5 7.5
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) −23.0 −22.5 -10.5 -4.4 -3.8 2.3 6.1 4.6 0.2 -4.5 -9.4 −24.6 −24.6
Pilatutako prezipitazioa (mm) 52.9 50.5 54.8 72.3 87.7 80.2 62.0 69.0 88.3 94.7 75.1 55.5 843.1
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 9 9 9 10 11 9 7 7 8 10 9 10 108
Eguzki orduak 69 97 172 180 225 232 275 259 187 111 70 55 1932
Iturria: Météo France[1]

Barrutiak

Hiriak bederatzi barrutitan (arrondissement) banaturik dago. Hona hemen auzo nagusiak:

  • 1. barrutia: La Croix-Rousseko aldapak, Terreaux, Martinière/St-Vincent
  • 2. barrutia: Cordeliers, Bellecour, Ainay, Perrache, Confluent
  • 3. barrutia: Guillotière (iparraldea), Préfecture, Part-Dieu, Villette, Dauphiné/Sans Souci, Montchat, Grange Blanche (iparraldea), Monplaisir (iparraldea)
  • 4. barrutia: La Croix-Rousseko ordokia, Serin
  • 5. barrutia: Vieux Lyon (Saint-Paul, Saint-Jean eta Saint-Georges), Saint-Just, Saint-Irénée, Fourvière, Point du Jour, Ménival, Battières, Champvert (hegoaldea)
  • 6. barrutia: Brotteaux, Bellecombe, Parc de la Tête d'Or, Cité Internationale
  • 7. barrutia: Guillotière (hegoaldea), Jean Macé, Gerland
  • 8. barrutia: Monplaisir (hegoaldea), Bachut, États-Unis, Grand Trou/Moulin à Vent, Grange Blanche (hegoaldea), Laënnec, Mermoz, Monplaisir-la-Plaine
  • 9. barrutia: Vaise, Duchère, Rochecardon, St-Rambert-l'Île-Barbe, Gorge de Loup, Observance, Champvert (iparraldea)

Demografia

Hiria, Frantziako hirugarren handiena da, Paris eta Marseilla ostean. 1850 urte inguruan, biztanlerian gorakada handia izan zuen 1920. hamarkadan, milioi erdiko populazioa gainditu bazuen ere, bigarren mundu gerrak asko murriztu zuen populazio (100.000 biztanle inguru). Gero azkunde bat ikus daiteke grafikoan eta 1970 eta 1980. hamarkadetan hiriak 100.000 biztanle galdu zituen. 2020. urtean, 516.000 biztanle zituen.


Ekonomia

Hirian, enpresa handi asko dute bere egoitza. Hauetako batzuk hauek dira; LCL, Euronews, Renault Trucks eta Bayer CropScience Europe.

Ikerketa

P4 Jean Merieux INSERM ikerketa laboratorioa dago Lyon-en. Europako 4. taldeko laborategi handiena da. Bertan, munduko birusik hilgarrienekin lan egiten da; Ebola, Marburgo, Nipah, Hendra, Lassa, Kongo-Krimea

Kultura

Elkarteak

Olympique Lyonnais hiriko futbol talde nagusia eta Frantzia osoko garrantzitsuenetarikoa da.

Jaialdiak
Soinu gauak, Guillotière terrazetan.
  • Fête des Lumières (Argien festa)[2]: Hiri guztiko eraikuntza eta monumentuak musikaz eta argiz janzten dira. Lau egunetan luzatzen da eta egun handia abenduak 8 izaten da. XIX. mendean sortutako jaialdi hau lyondarrentzat oso berezia da. Gaur egun 4 miloi bisitari inguru jasotzen dituen nazioarteko gertakaria da.
  • Les Nuits de Fourvière (Fourvière mendixkako gauak): Musika, antzerki eta zine jaialdia, mendixka horretan kokatzen den erromatar antzokian ospatzen dena (121.221 ikusle 2010ean).[3]
  • Les Nuits sonores[4]: Musika elektronikoaz gozatzeko jaialdi paregabea, maiatzeko asteburu batean ospatzen da hiriko parte ezberdinetan. 2011ko edizioan 80.000 ikusle izan zituen.[5]

Hauetaz gain, Lyonen bi bienal ere ospatzen dira[6], batak egungo artea uztartzen du, besteak dantza; ekainean salsa jaialdi bat, Y Salsa Festival[7]; martxoan literatura jaialdi bat, Quais du polar[8] eta 2009tik hona zinema jaialdi bat ere martxan dago, Grand Lyon[9].

Kirola

Frantziako Tourreko lehen ekitaldiko lehen etapa Parisetik abiatu zen eta Lyon hirira ailegatu zen. Maurice Garin, Tourreko lehen etapa irabazi zuen hirian eta lehen liderra izan zen. Txirrindulari honek irabazi zuen lehen ekitaldi hura. Bigarren etapa hiritik atera zen. Lehenengo hamar ekitaldietan, ia urtero izaten zen Tourra hirian. Gero, urte askotan ez zen etaparik egin, baina, 1947ean etapa amaiera eta hurrengo etaparen hasiera izan zen. Miguel Indurain irabazi zuen lehen ekitaldia, hiritik atera zen.

Paris-Nizako lehenengo bi ekitaldiak hiria izan zuten helmuga eta irteera bi etapetan.

Dofinerriko Kriterium-eko etapak hirian izan dira baita ere. 2000. urteko ekitaldian, Alberto Lopez de Muniain-ek liderra zela hirian egon zen.

Lyondar ezagunak

Hiri senidetuak

Lyon honako herri senidetuak ditu:[10]

Erreferentziak
  1. Météo France. Prévisions météo de Météo-France. .
  2. www.fetedeslumieres.lyon.fr
  3. (Frantsesez) Les Nuits de Fourvière. Communiqué de presse BILAN 2010. .
  4. www.nuits-sonores.com
  5. (Frantsesez) ONLYLYON. NUITS SONORES : AFFLUENCE ET BILAN ARTISTIQUE EXCEPTIONNELS. .
  6. www.biennale-de-lyon.org
  7. www.y-salsa.com
  8. www.quaisdupolar.com
  9. www.lumiere2010.org
  10. 2008 Mairie de Lyon. Partner Cities of Lyon and Greater Lyon. .
  11. Birmingham City Council. Partner Cities. .
  12. Guangzhou Foreign Affairs Office. Sister Cities of Guangzhou. .
  13. 2008 Stadt Frankfurt am Main. Frankfurt -Partner Cities. .
  14. © 2009 Leipzig City Council, Office for European and International Affairs. Leipzig – International Relations. .
  15. Yokohama Convention & Visitors Bureau. Official Yokohama City Tourism Website: Sister Cities. .
  16. © 2007 UM_. Twin Cities. .
  17. © 2005–2009 www.yerevan.am. Yerevan Municipality – Sister Cities. .
  18. 2008 Municipality of Milan (Comune di Milano). Milano – Città Gemellate. .
  19. 2008 The department of protocol and international relations of Minsk City Executive Committee. Twin towns of Minsk. .
  20. Lyon.fr. Montreal partner city. .
  21. Saint Petersburg City Government. Saint Petersburg in figures – International and Interregional Ties. .

Kanpo estekak
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.