Ljubljana

Ljubljana[1] (eslovenieraz /ljuˈbljàːna/ ahoskatua, alemanez: Laibach, italieraz: Lubiana), Esloveniako hiriburua da, Ljubljanica ibaiak Sava ibaia aurkitzen duen puntuan kokatua, Erdialdeko Eslovenia eskualdean, Alpeak eta itsaso Adriatikoaren artean. 2013ko erroldaren arabera, 282.994 biztanle zituen.

Ljubljana
Ljubljana
hiriburua
Administrazioa
Estatu burujabe Eslovenia
Hiri-udalerriaLjubljanako udalerria
AlkateaZoran Janković
Izen ofizialaLjubljana
Лайбах
Любляна
Laibach
Jatorrizko izenaLjubljana
Posta kodea1000
Geografia
Koordenatuak46°03′05″N 14°30′22″E
Map
Azalera163,8 km²
Altuera298
Demografia
Biztanleria284.293 (2022ko urtarrilaren 1a)
−2.452 (2020)
alt_left 139.515 (%49,1) (%51,8) 147.230 alt_right
Metropolia495.000
Dentsitatea1.736,03 bizt/km²
Informazio gehigarria
SorreraXII. mendean
Ordu eremuaEuropa Erdialdeko Ordua, UTC+01:00 eta UTC+02:00
Hiri senidetuakTbilisi, Skopje, Vilnius, Atenas, Belgrad, Bratislava, Brusela-Hiriburua eskualdea, Chemnitz, Chengdu, Cleveland, Leverkusen, Graz, Mosku, Nottingham, Parma, Pesaro, Ploče (en) Itzuli, Rijeka, Sarajevo, Mardin, Susa, Viena, Wiesbaden, Zagreb, Brusela, Trieste, Astrakhan, Pernik eta Karlstad udalerria
MatrikulaLJ
Hizkuntza ofizialaesloveniera
http://www.ljubljana.si

Izena

Ljubljana izenaren jatorriari buruzko eztabaidak oraindik dirau. Normalean, jubljena (maitatua) eslovenierazko hitzetik datorrela sinesten bada ere, oraindik ez da frogatu. Izenaren balizko beste jatorri bat latineko alluviana (ibaiaren gainezkak) izan liteke. Azkenik, Laburus jainko eslabonikoaren iturria aipatzen dute beste batzuek: badirudi jainko hura lekuaren zaindari izan zela.

Geografia

Esloveniako erdialdean dago, Ljubljanako lautadan, Alpeen eta Karst eskualdearen artean. 163'8 km²-ko azalera dauka. Sava ibaiaren lautada alubialean dago, eta alde zaharra gazteluaren muinoa (Grajski grič) inguratzen duen Ljubljanica ibaiaren ertzetan zabaltzen da. Hiria 295 metroko altueran dago eta gaztelua, 366 metroan. Hiriko punturik garaienak Grmada mendia (676 m) eta Šmarna Gora mendia (669 m) dira.

Ljubljanak hainbat lurrikara izan ditu, bai eta uholdeak ere, azkena 2010ean. Hori dela eta, Gruber ubidea eraiki da.

Klima
    Datu klimatikoak (Ljubljana)    
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 14.8 19.7 24.6 27.8 32.4 35.6 37.6 36.5 31.3 26.5 20.3 16.7 37.6
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 3.0 6.2 11.2 15.4 20.8 23.9 26.5 26.1 21.5 15.3 7.9 3.4 15.1
Batez besteko tenperatura (ºC) -0.1 1.8 6.1 10.0 15.0 18.1 20.4 19.8 15.5 10.3 4.5 0.7 10.2
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) -2.7 -1.9 1.4 4.9 9.4 12.7 14.6 14.4 11.0 6.7 1.7 -1.7 5.9
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -20.3 -23.3 -14.6 -3.3 -1.2 2.9 7.4 5.8 -0.6 -5.4 -14.5 -16.0 -23.3
Pilatutako prezipitazioa (mm) 71 71 87 103 113 154 117 134 131 147 137 103 1368
Prezipitazio egunak (≥ 0.1 mm) 11.9 9.7 11.6 13.9 15.4 15.6 13.1 12.0 11.6 13.3 14.1 13.3 155.6
Elur egunak (≥ 1 mm) 16.7 13.6 5.9 1.0 0.1 0.0 0.0 0.0 0.0 0.1 5.2 12.6 55.2
Eguzki orduak 57 99 140 166 218 226 267 245 169 110 56 45 1798
Iturria: Esloveniako Ingurumen Agentzia [2] (1971-2000)

Historia

Historiaurrea

K.a. 2000 urtean Ljubljanako padurak populatuak izan ziren. Palafitoetan bizi ziren, zutabeen gainean eraikitako etxebizitzetan, eta ehiza eta arrantzan aritzeaz gain, nekazaritza apur bat ere egiten zuten biztanleek. Kanoak erabiltzen zituzten paduran mugitzeko. Iliriarrak (lapydes) eta ondoren Taurisci leinu zeltiarra iritsi ziren.

Emona

K.a. 50 urtean erromatarrek gotorleku bat eraiki zuten eta inguruan Emona (Iulia Aemona) finkalekua sortuz joan zen. Legio XV Apollinaris legioak okupatu zuen. Emonak 5.000-6.000 biztanle ere izan zituen. 452 urtean, Atilaren hunoek erasotu zuten, bai eta ostrogodo eta lonbardiarrek ere. VI. mendean, eslaviarrak iritsi ziren inguru hartara eta IX. mendean, frankoen menpean ezarri ziren, magiarren erasoen beldur baitziren. Urte horietan, Emona gainbehera joan zen eta inguruan ezarri ziren eslaviarren gorakada gertatu zen.

Erdi Aroa

Ljubljanaren izen modernoarekin aurkitu izan diren lehenengo dokumentuak 1144koak (“Laibach” izen alemanez) eta 1146koak (“Luwigana” izenaz) dira. 1220an hiri-eskubideak lortu ondoren, Ljubljana Habsburgoenpean geratu zen 1335ean. 1461ean, apezpiku-jarleku bilakatu zen, eta Erdi Aroaren amaierarako Esloveniako gune kultural nagusia zen. 1529 eta 1599 artean, Ljubljanan komunitate protestante indartsua izan zen, harik eta Tomaž Hren apezpiku katolikoak jesuitak eta kaputxinoak ekarri eta protestanteak kanporatu zituen arte, nahiz eta une horretan Ljubljanaren biztanleen arteko % 5 baino ez zen katolikoa.

Aro modernoa
Ljubljana, 1765eko margolana.

XVIII. mendean, arkitektu atzerritarrek hainbat eraikin altxatu zituzten, monasterio, komentu, eliza eta jauregiak, eta beraiekin batera estilo barrokoa etorri zen. Habsburgotarren nagusitasuna 1809 eta 1813 urteen artean soilik eten zen, Napoleondar Gerretan eta tarte horretan Ljubljana Frantziako Inperioaren Probintzia Ilirioen hiriburu izan zen. 1813an berriz ere Austria-Hungariako Inperioaren menpe geratu eta Karniolako hiriburu bihurtu zen. 1895ean Ljubljanak 31.000 biztanle zituela lurrikara gertatu zen eta hiriaren % 10 inguru suntsitu zen. 1.400 etxe erori arren, hildakoak gutxi izan ziren.

XX. mendea

1918an, Austria-Hungariako Inperioaren gainbeherarekin, Esloveniak, Kroaziak eta Serbiak sortutako estatuaren izenak gorabehera, Esloveniako gune nagusia izaten segitu zuen. Bigarren Mundu Gerran Italiak lehenengo eta Alemaniak gero okupatu zuten. Hiriaren inguruan 30 kilometroko luzerako alanbradak ezarri ziren. Gerra ostean izandako mendeku ekintzen ondorioz, hobi komun ugarik ere inguratu zuten Ljubljana.

Gerra ostean, Jugoslaviako Errepublika Federal Sozialistaren barneko Esloveniako errepublikaren hiriburu bilakatu zen.

Independentzia

1991n, Hamar Eguneko Gerraren ostean Esloveniak independentzia lortu zuenean, Esloveniako Errepublika independentearen hiriburu izaten segitu zuen. 2004an Europar Batasunean sartu zen eta 2016an Europako Hiriburu Berdea da.

Demografia
1600 1700 1754 1800 1846 1869 1880 1890 1900 1910 1921 1931 1948 1953 1961 1971 1981 1991 2002 2010
6.000 7.500 9.400 10.000 18.000 22.593 26.284 30.505 36.547 41.727 53.294 59.768 98.599 113.340 135.366 173.853 224.817 258.873 267.008 271.885

Ekonomia

Ljubljanako jarduera ekonomikoa bigarren sektorean oinarritzen da, bereziki farmazia, petrokimika eta elikagai prozesamenduaren industrian. Ljubljanako burtsa Vienakoaren barnean dago 2008tik eta Esloveniako konpainia handienek osatzen dute.

Azpiegiturak

Garraioa
Adria, Esloveniako hegazkin konpainia.

Ljubljana Jože Pučnik aireportua hiritik 26 km iper-mendebaldera kokaturik dago. Tren geltokia Trenbide Pan-Europearren Sarean dago, zehazki esanda, Adriatiko iparraldea eta Europa Erdi eta Ekialdea lotzen dituen lerroan.

Hiriko garraiobide erabiliena ordea bizikleta da, batez ere udaberriko egun epeletan hasi eta uda guztian zehar. Bizikletak alokairuan ere har daitezke, 300 inguru daude hirian. dena dela bidegorriak ez daude oso egoera onean gaur egun.

Garai batean Ljubljanica ibaia merkantzien garraiorako ere erabili zen baiona gaur egun turistentzako untziek baino ez dute nabigatzen bertan.

Hezkuntza

Ljubljanako lehen eskola XIII. mendean eraiki zuen Ordena Teutonikoak. Hasieran mutilak bakarrik onartzen ziren baina XVI mendetik aurrera, neskak ere aritu izan ziren bertan.

Gaur egun, Ljubljanak lehen hezkuntzako 50 eskolatik gora dauzka, guztira 20.000 ikasle dituzte. Bigarren hezkuntzako eskolen artean hamar publikoak dira eta hiru, pribatuak. Azkenik, Ljubljanako Unibertsitateak 23 fakultate ditu (2011) eta 63.000 ikasle inguru dabiltza bertan. Horrek hiriko populazioaren zazpirena osatzen du.

Kultura

Ljubljanan aurki ditzakegu Esloveniako Arte Galeria Nazionala, artista eslobeno handien obrak gordetzen dituena, eta Arte Modernoaren Galeria, medio berriei eskeinitako espazioekin. Musika eta antzerkiari dagokionez Esloveniako Opera Antzokia eta Esloveniako Antzoki Nazionala ere aipatzekoak dira.

Bada ere kontrakultura zentro garrantzitsua garai batean Jugoslaviako armadaren konplexu batean kokatua, “Metelkova” izenekoa, zine emanaldi, kontzertu eta beste ekintza alternatibo ugari antolatzen dituena.

Arkitektura
Jože Plečnik 1943an.

Ljubljana lurrikarek behin eta berriro suntsitu izan dute. 1511ko lurrikararen ondoren, Ljubljana Pizkundeko estiloan berreraiki zen, eta 1895ekoaren ondoren, Neoklasizismo eta Secession estiloetan. Beraz, hiriko arkitektura estilo desberdinen nahasketa da.

Hiriko erakin eta espazio publiko ugari Jože Plečnik arkitekto Esloveniar handiari zor zaizkio, gehienak bi gerra handien arteko urtetan eraiki zirelarik. “Tromostovje” zubi hirukoitz ezaguna ere bere lanen artean dago.

Kirola
Union Olimpija saskibaloi taldea.

XIX. mendean hirian tentsioa nabari zen esloveniarren eta alemaniarren artean eta mendearen bukaeran bakoitzak bere kirol taldeak eratu zituen.Horrela eslaviarrek Ljubljana Sokol (1863) kirol taldea sortu zuten. 1885ean alemanezko hiztunek Der Laibacher Byciklistischer Club txirrindulari taldea sortu zuten eta esloveniarrek, Slovenski biciklistični klub (1887). Azkenik, alemanezko hiztunek kirol talde guztiak batu eta Laibacher Sportverein (1900) eratu zuten eta esloveniarrek, Ljubljanski športni klub (1906).

Egungo taldeak hauek dira:

  • NK Olimpija Ljubljana: Ljubljanako futbol talde nagusia da. Launa liga eta kopa irabazi ditu 1991ean Esloveniako txapelketak eratu zirenetik. Stožice Stadiumen jokatzen ditu etxeko partidak, bai eta Esloveniako selekzio nazionalak ere.
  • Union Olimpija: Esloveniako saskibaloi talde indartsuena da. 16 aldiz irabazi du Esloveniako txapelketa eta 20 aldiz kopa. Jugoslaviako sei liga ere eskuratu zituen 50 eta 60 hamarkadetan.
  • RK Krim: Emakumezkoen eskubaloi taldea da, Esloveniako txapelketak gehienak irabazteaz gain EHF Txapeldunen Liga ere birritan eskuratu du.

Ljubljanako maratoia urtero maiatzean egiten da eta dagoeneko 50 ekitalditik gora izan ditu, 1957an abiatu baitzen.

2015eko Emakumezkoen Italiako Giroa Ljubljanan abiatu zen. Jan Tratnik txirrindulari profesionala bertan jaio zen.

Ondasun nabariak
  • Ljubljanako gaztelua (Ljubljanski grad): Ljubljana zaintzen duen Erdi Aroko gaztelua da. XII. mendean eraiki zen eta hasieran markesen egoitza izan zen, ondoren Karniolako dukeena. Dorrea 1848an altxatu zuten.
  • Prešeren enparantza (Prešernov trg): Ljubljanako Alde Zaharreko erdigunea da. Bertan eliza frantziskotarra eta Emporium galeria daude, eta zubi hirukoitzak zeharkatzen du ibaia.
  • Deikundeko eliza frantziskotarra (Frančiškanska cerkev): 1646 eta 1660 artean eraiki zen. Bere kolore gorriagatik ezaguna da.
  • Ljubljanako katedrala (Ljubljanska stolnica): San Nikolasen omenezko katedrala da (Stolnica svetega Nikolaja). 1701 eta 1706 artean eraiki zen eta kupula 1841ekoa da.
  • Ljubljanako udaletxea (Mestna hiša, Magistrat): 1484ean eraiki bazen ere, 1717 eta 1719 artean berpizkundeko berrikuntza handiak izan zituen. Aurrean Robba iturria dauka.
  • Tivoli parkea (Park Tivoli): hiriko parke handiena da; 1813an, Jean Blanchard injeniari frantsesak diseinatu zuen eta egun 5 km²-ko azalera du. Unibertsitateko lorategi botanikoak (Univerzitetni botanični vrt Univerze v Ljubljani) ere bertan daude.
  • Herensugeen zubia: 1903an eraikia, hiriko ikur ezagunenetako bat da. Izena dauzkan herensugeen irudiei zor die.
  • Esloveniako Arte Galeria Nazionala.
  • Esloveniako Opera Antzokia.
  • Ljubljanako zubiak: aipagarrienak Tromostovje (Zubi hirukoitza) eta Zmajski most (Herensugearen zubia) dira.
  • Metelkova auzo alternatiboa.
  • Ljubljanako padurak: 2011n UNESCOk bertako palafitoak Gizateriaren Ondare izendatu zituen, Alpeen inguruko historiaurreko palafitoak eremuaren barnean.

Iruditegia

Hiri senidetuak

Ljubljana ondorengo hiriekin senidetuta dago:

Ljubljanatar ospetsuak

Erreferentziak
  1. Euskaltzaindia. 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. .
  2. Climate normals 1971-2000. ARSO (Noiz kontsultatua: 2012ko maiatzaren 22a).

Kanpo estekak
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.