Hizkuntzalaritza

Ferdinand de Saussure suitzar hizkuntzalaria semiotikaren sortzailetzat hartzen da

Hizkuntzalaritza historikoa historian hizkuntza nola aldatzen den aztertzea da, batez ere, hizkuntza jakin bati edo hizkuntza-talde bati dagokionez. Hizkuntzalaritza historikoaren mendebaldeko joerak XVIII. mende amaierakoak dira, gutxi gorabehera, eta, garai hartan, diziplina filologiatik, testu zaharren azterketatik eta ahozko tradizioetatik kanpo geratu zen[1].

Hizkuntzalaritza historikoa, izan ere, alorreko lehen azpi-diziplinetako bat bezala sortu zen, eta XIX. mendearen amaieran landu zen gehien[2]. Nahiz eta XX. mendean formalismora eta gramatika sortzailera jo, hizkuntzaren propietate unibertsalak aztertzen baititu, ikerketa historikoak oraindik ere ikerketa linguistikoaren eremu garrantzitsua izaten jarraitzen du. Diziplinaren azpieremuak dira: hizkuntza aldaketa eta gramatikalizazioa[3].

Hizkuntzalaritza historikoak hizkuntza aldatzen du, bai diakronikoki (iraganeko eta oraingo denbora-aldiak konparatuz), bai modu sinkronikoan (hizkuntza baten egungo hizkuntza-etaparen barruan dauden aldakuntzen arteko bilakaerari erreparatuz)[4].

Hasieran, hizkuntzalaritza historikoa hizkuntzalaritza konparatuaren giltzarria izan zen, eta horrek hizkuntzen arteko erlazioaren azterketa eskatzen du[5]. Garai hartan, hizkuntzalaritza historikoko adituak hizkuntza-familia kategoria ezberdinak sortzeaz eta historiaurreko protohizkuntzak berreraikitzeaz bakarrik arduratzen ziren metodo konparatiboa eta barne-berreraikuntzarako metodoa erabiliz. Barne-berreraikuntza metodo horren bidez, esanahi jakin bat duen elementu bat testuinguru edo ingurune desberdinetan berrerabiltzen da, non soinuan edo analogian aldakuntza bat dagoen[5].

Horren arrazoia indoeuropar hizkuntza ezagunak deskribatzea izan zen, horietako askok aspalditik idatziak baitzituzten historiak. Hizkuntzalaritza historikoko adituek uraldar hizkuntzak ere ikasi zituzten, garai hartan oso material idatzi gutxi zegoen Europako beste hizkuntza familia bat. Ondoren, beste hizkuntza batzuen karrozeriari buruzko lan esanguratsuak ere egin ziren, hala nola Austronesiako hizkuntzena eta Amerikako jatorrizko hizkuntza familiena.

Horiez gain, ez dira hizkuntzalari gutxi euskararen azterketari ere beren denboraren zati handi bat eskaini diotenak. Euskara ez da indoeuroparra; ez da uraldarra, ez eta Austronesiakoa edo Amerikako indigenen jatorrizko hizkuntza. Hizkuntzalariek beste jatorri edo ahaidetasuna aurkitzen ez badiote, euskara hizkuntza bakartua da, hau da, munduan inolako ahaiderik ez duen hizkuntza. XVIII. mendearen bukaeran, Wilhem von Humboldt-ek (1767-1835), euskal gizartea eta euskara aztertzeko Euskal Herrira egindako bidaia batean, hauxe zioen: «Hizkuntza berezia da, hitzetan, osakuntzan eta ahoskeran, eta arrotzentzat ulertezina da, baita hitzik ñimiñoenetan ere. Gaur egun mendialdera jotzen ari da atzera, hamarkadaz hamarkada atzerago, alde guztietatik eraso egiten baitzaio, nazioaren alde ilustratuenak gutxietsia ama gaiztoa bailitzan, eta pentsatzekoa da gainbehera gero eta nabarmenagoa izango dela hemendik aurrera. Mende baten buruan, beharbada, hizkuntza bizien artetik desagertua izango da»[6]. Baina ez zen bakarra izan; hor dauzkagu, besteak beste, Luis Luzien Bonaparte Printzea, Vinson eta Lafon frantsesak; Van Eys eta Uhlenbeck herbeheretarrak; Schuchardt, Linschmann eta Bouda alemaniarrak; Dodgson ingelesa; Norbert Tauer txekiarra; Fita katalana; Cejador eta Tovar espainiarrak, eta Noam Chomsky amerikarra. Ahantzi gabe, noski, Koldo Mitxelena, Jose Maria Lakarra edota Joakin Gorrotxategi euskal hizkuntzalariak.

Hizkuntzalaritzan, konparatiboaren aurreko planteamendua, hala ere, hizkuntzalaritza historiko deritzan diziplina zabalagoaren zati txiki bat besterik ez da. Indoeuropar hizkuntza espezifikoen azterketa konparatiboa oso eremu espezializatutzat hartzen da gaur egun, eta ikerketa konparatiboa, berriz, hizkuntza baten geroko barne-bilakaerari buruz egiten da, zehazki hizkuntzen aldaera estandar modernoen garapenari buruz eta hizkuntza baten forma estandarizatutik aldaeretaraino garatzeari buruz[7].

Adibidez, aditu batzuk makrofamiliak ezartzen ere saiatu ziren hizkuntza indoeuroparrak, uraldarrak eta beste hizkuntza-familia batzuek lotuz[8]. Saiakera horiek, oraindik, metodo sinesgarritzat onartzen ez badira ere, beharrezko informazioa ematen dute hizkuntza aldaketan erlatibitatea ezartzeko. Hori, oro har, nekez aurki daiteke gertaeren artean, hizkuntz taldeen arteko antzekotasun eta aldakuntzak kasualitatez eta aspaldi gertatu zirelako. Sarri, 10.000 urte inguruko muga onartu ohi da ikerketak egiteko[9]. Zaila da, halaber, hainbat protohizkuntza datatzea, metodo bat baino gehiago egon arren hizkuntza horiek gutxi gorabehera baino ezin baitaitezke datatu[10].

Gaur egun, azterketa gramatikalen berrerabiltzearekin batera, hizkuntzalaritza historikoek hizkuntzaren aldaketa aztertzen dute, aldi berean, dialektoen eta dialektoen arteko erlazioan, baita iraganeko eta gaur egungoen artean ere, eta bilakaera eta txanda morfologiko, sintaktiko eta fonetikoari begiratzen dio[11].

Hizkuntza-egituraren maila nagusiak

Sintaxia eta morfologia hizkuntzalaritzaren adarrak dira, hala nola hitzak eta morfema hizkuntza-unitate esanguratsuen ordenari eta egiturari buruzkoak. Sintaxiak hizkuntza bateko hiztunek hitzak esaldietan nola antola ditzaketen aztertzen du. Morfologiak, berriz, antzeko arauak aztertzen ditu morfemen ordenarako —azpi-hitzen unitateak, hala nola aurrizkiak eta atzizkiak—, eta nola konbinatu daitezkeen hitzak osatzeko[11].

Sintaxia (grezieratik συν- syn-, batera, eta τάξις táxis, antolaketa) edo joskera hizkuntzalaritzako atal bat da, esaldien egitura finkatzen duten arauak aztertzen dituena. Sintaxia arau horiek izendatzeko ere erabiltzen da, hizkuntzaren sintaxia esapidean adibidez.

Esanahia duen unitate gramatikal txikiena.da morfema, ezin baitaiteke unitate txikiagotan banatu, esanahia galdu gabe; adibidez, sagar.

Hitzak morfemez osatuak dauden heinean, hiru hitz mota bereiz daiteke:

• Morfema kopuruari dagokionez: morfema bakarrekoak (sagar) edo morfema anitzekoak (daukat).
• Flexionatzeko aukerari dagokionez: aldagarriak (daukat, daukan/n, daukagu...) eta aldagaitzak (gaur, ongi).
• Konplexutasunari dagokionez, hitz bakunak (bide, gorri) edo konplexuak (unetxo, garbigarri, zuri-gorri).

Sailkapen honen arabera, bistan denez, morfema bakarreko hitzak bakunak eta flexiogabeak dira beti; soilik morfema anitzekoak izan daitezke flexiodunak zein flexiogabeak bakunak zein konplexuak.

Oinarrizko hitz baten eta bere jatorriaren arteko soinu- eta ortografia-aldaketak alfabetatze-trebetasunekiko partzialak izan daitezke. Ikerketek erakusten dutenez, fonologian eta ortografian eraldaketak egoteak morfologikoki konplexuak diren hitzak ulertzea zailtzen du, eta oinarrizko hitz baten eta bere jatorriaren artean eraldaketarik ez egoteak morfologikoki konplexuak diren hitzak ulertzea errazten du. Morfologikoki konplexuak diren hitzak errazago ulertzen dira oinarrizko hitz bat sartzen dutenean[12].

Hizkuntza polisintetikoek, txuktxiera adibidez, morfema ugariz osatutako hitzak dituzte. Təmeyŋəlevtpəγtərkən txuktxi hitza, adibidez, buruko min latza dut esan nahi du, eta zortzi morfema ditu: t-ə-meyŋ-ə-levt-pəγt-ə-rkən glosa daitekeena. Hizkuntza horien morfologiak kontsonante eta bokal bakoitza morfema gisa ulertzeko aukera ematen du, eta gramatikak, berriz, morfema bakoitzaren erabilera eta ulermena adierazten du[13].

Morfemen barruan gertatzen diren soinu-aldaketez arduratzen den diziplina morfofonologia da[14].

Semantika eta pragmatika hizkuntzalaritzaren adarrak dira. Semantika esanahi gramatikal eta lexikoei dagokie, eta pragmatika, berriz, testuinguruari. Semantika formalaren esparruak esaldien denotazioak eta esamolde eratzaileen esanahietatik abiatuta nola osatzen diren aztertzen ditu. Semantika formala neurri handi batean, hizkuntzaren filosofian oinarritzen da, eta logika eta informatikaren tresna formalak erabiltzen ditu. Semantika kognitiboak esangura linguistikoa kognizioaren alderdi orokorrekin lotzen du zientzia kognitiboaren ideiak hartuz, hala nola prototipoaren teoria.

Pragmatikak ezaugarri batzuk hartzen ditu bere baitan, hala nola hizkuntza-ekintzak, inplikazioa eta elkarrekintzan hitz egitea[15]. Semantikak ez bezala, zeinak hizkuntza jakin batean konbentzionala edo kodifikatua den esanahia aztertzen duen, pragmatikak aztertzen du nola esanahiaren transmisioa ez dagoen soilik hizlariaren eta entzulearen ezagutza estruktural eta linguistikoaren (gramatika, lexikoa, etab.) mende, baizik eta baita ere esaldiaren testuinguruaren[16], tartean daudenei buruz dagoen edozein ezagutzaren, hiztunaren asmo inferituaren eta beste faktore batzuen mende[17]. Alde horretatik, pragmatikak azaltzen du hizkuntza-erabiltzaileek nola gaindi dezaketen itxurazko anbiguotasuna, zeren esanahia hitz egiteko eran, lekuan, denboran eta abarretan oinarritzen baita[15][18].

Fonetika eta fonologia soinuei (edo zeinu-hizkuntzen alderdi baliokideei) dagozkien hizkuntzalaritzaren adarrak dira. Fonetika, neurri handi batean, soinuen alderdi fisikoei dagokiona da, hala nola haien artikulazioa, akustika, ekoizpena eta pertzepzioa. Fonologia, berriz, soinuen abstrakzio linguistikoei eta kategorizazioei buruzkoa da, eta, hizkuntza batean, soinuak zer diren, nola egiten diren eta hitzetan konbinatu daitezkeen adierazten digu, eta, ezaugarri fonetiko batzuk hitz bat identifikatzeko, zergatik diren garrantzitsuak azaltzen digu[19].

Tipologia linguistikoa (edo hizkuntza-tipologia) hizkuntza, haien konparazioa ahalbidetzeko, beren egitura-ezaugarrien arabera aztertzen eta sailkatzen dituen hizkuntza-eredua da. Munduko hizkuntzen egiturazko aniztasuna eta ezaugarri komunak deskribatzea eta azaltzea du helburu[20]. Bere azpi-diziplinen artean, besteak beste daude: fonologia-tipologikoa, soinu-ezaugarriez arduratzen dena; tipologia sintaktikoa, ordena eta hitzaren formaz arduratzen dena; tipologia lexikoa, hizkuntza-hiztegiaz arduratzen dena, eta tipologia teorikoa, joera unibertsalak azaldu nahi dituena[21].

Panini indiar gramatikariaren lanak dira hizkuntzalaritzari hasiera eman ziotenak (India, IV. mendean): sanskrito zaharra finkatu zuen eta azterketa morfosintaktiko zehatzak egin zituen. Grezia zaharreko filosofoek K.a. V. mendean teoriazko hizkuntzalaritzaren alorreko lehenengo azterketak ezagutzera eman zituzten (giza hizkuntzaren jatorria eta grekoaren gramatika). Greziar gramatikariek erromatarrengan eragin handia izan zuten, eta ondoren, Erdi Aroan eta Errenazimentuan egin ziren erromantze hizkuntzen gramatiketan. Salbuespen gutxi batzuk alde batera utzita, gramatikari gehienek latina eta grekoa aztertu zituzten edo lekuan lekuko hizkuntzak deskribatu eta nola zuzen erabili irakatsi zuten.

Ferdinand de Saussure.

Errenazimentuaren ondoren, munduko hizkuntzak aztertzeko zaletasuna areagotu egin zen, eta XIX. mendean hizkuntzalaritzak jakintza izaera lortu zuen. XIX. mendeko hizkuntzalaritzak deskribapen diakronikoak egiteko konparaketa lanetan hartu zuen oinarria, eta hainbat hizkuntzetako hiztegia, egiturak eta fonologia aztertu ziren antzinako hizkuntza ama bakarra aurkitu nahian. Hizkuntzalaritza historikoak sanskritoak, grekoak eta latinak elkarren arteko harremanak zituztela aurkitu zuen, eta Europako hizkuntza gehienek aitzinindoeuropera zutela antzinako sorburu. Ferdinand de Saussure hizkuntzalari suitzarrak berrikuntzak ekarri zituen hizkuntzalaritzara XIX. mende bukaeran: hizkuntzalaritza diakronikoa eta sinkronikoa bereizi zituen alde batetik, eta bestetik, hizkuntza (langue, hizkuntzaren ezkutuko egitura birtuala) eta hizketa (parole, hizkuntzaren egituraren gauzatzen jakina) ere bai. Saussure hil ondoren bere Cours de Linguistique Générale (1916) argitaratu zenean, garai berri bat hasi zen hizkuntzalaritzan: estrukturalismoa. Saussureren ustez hizkuntzaren (langue) izaera aztertu behar zuen hizkuntzalaritzak.

Noam Chomsky.

1950. urterako, hizkuntzalari batzuek estrukturalistei salatu zieten ez zutela behar bezain kontuan hartzen giza hizkuntzaren adimenezko izaera, eta azalean ez zeuden gertaerak ez zituztela aztertzen. Noam Chomsky estatubatuar hizkuntzalariak estrukturalistei aurre egin zien hizkuntza guztietan egitura unibertsalak zeudela esan zuenean (gramatika unibertsala), eta berriro ere hizkuntzalaritzaren helburuak aldatu zituen. Hizkuntza aztertuz adimenaren lana aztertu nahi izan zuen, eta estrukturalistek baztertutako teoria mentalistari garrantzia eman zion: hizkuntza burmuineko zati baten gaitasun batean datzala azpimarratzen zuen, ikusmena edo mugimendua bezala. Hizkuntzaren ezagupen inkontzientea (competence) aurkitzea zuen helburu, esaldi kopuru amaigabea (performance) azterketaren oinarrian zuela. Gramatika sortzaile-bihurtzailea deitu zitzaion joera honi. 1957an Chomskyk lehenengo aldiz aipatu zuenez geroztik, gramatika sortzaileak (generative grammar delakoak) etengabe izan ditu aldaketak, Printzipioen eta Parametroen Teoria kasu. 1970. urteaz gero, hizkuntzalaritza sortzaileak sintaxiaren eta semantikaren arteko harremanak aztertu ditu batez ere. Generatibismoa naturalismoarekin, natur zientziekin (bereziki biologiarekin) eta filosofiako adar objetibistarekin du lotura.

Hizkuntzalaritza kognitiboa edo kognitibismoa 1950eko hamarkadako generatibismoari aurre egiteko garatu zen hizkuntzalaritza eskola bat da, eta 1970-1980ko hamarkadetan hartu zuen indarra. Bultzatzaile nagusiak Ronald Langacker eta George Lakoff estatubatuarrak izan ziren. Hizkuntzalaritza honen arabera, semantikak sintaxiak bezainbesteko garrantzia luke, baita garrantzi gehiago ere. Bestalde, generatibistek ez bezala, kognitibistek hizkuntza analisiaren hiru atalak (fonologia, sintaxia eta semantika) elkarri oso loturik daudela diote eta ezin direla banatuta ikertu. Teoria ezberdin anitz badaude ere (Prototipoen Teoria, Markoen Teoria, Metafora eta Metonimien Ikerketa, Eredu Kognitibo Idealizatuen Teoria... ) helburu bakar batek batzen ditu: esaldien/hitzen esanahia eta horrek egitura sintaktikoarekin dituen loturak ikertzea.

Hizkuntzalaritza aplikatuaren garapena inguru anglosaxoietan zehar gertatu zen 20. mendean, hizkuntza-zientzietako edozein azterketa-alorren teoriaren eta ikerketaren orientazio bat da. Diziplina arteko marko teoriko batetik abiatuta xede aplikatu batekin aritzen da, hizkuntzalaritzak itzulpengintzarekin, hezkuntzarekin, psikologiarekin, antropologiarekin, pedagogiarekin eta soziologiarekin zerikusia zuten hizkuntza-arazoak aztertzea du helburu.

• Fonologia
• Fonetika
• Grafemika, Ortologia eta Ortografia.

• Morfologia
• Sintaxia

• Semantika
• Lexikologia
• Lexikografia

Hizkuntza hitz egiteko tresna gisa, honakoak nabarmentzen dira:

• Testua
• Pragmatika

Hizkuntza-tipologia (edo tipologia linguistikoa) hizkuntzak egiturari dagozkion ezaugarrien arabera aztertu eta sailkatzen dituen hizkuntzalaritzaren alorra da. Helburutzat du munduko hizkuntzen ezaugarri komunak zein egitura-aniztasuna deskribatzea eta azaltzea[22]. Bere azpidiziplinak honako hauek dira:

• Tipologia kualitatiboa, hizkuntzen arteko konparazioa eta hizkuntzaren barruko aldaerak jorratzen dituena.
• Tipologia kuantitatiboa, munduko hizkuntzetan egiturazko patroiak sailkatzeaz arduratzen dena.
• Tipologia teorikoa, tipologia kuantitatiboan egindako sailkatze lana azaltzen duena.
• Tipologia sintaktikoa, hitz ordenaz, hitzen formaz, hitzen gramatikaz eta hitzen hautaketaz arduratzen dena.
• Lexikoaren tipologia, hizkuntzaren corpusaz arduratzen dena.

Hizkuntzalritza historikoa edo hizkuntzalaritza diakronikoa hizkuntzen aldaketak denboran aztertzen duen hizkuntzalaritzaren adar bat da. Esparru honetan horretan XVIII. mendean Indiako sanskritoa Europako hizkuntzekin lotuta zegoela ezagutzeak garrantzi handia izan zuen. Ikerketa horien ondorio nagusia indoeuropar hizkuntza hipotetikoa azaltzea izan zen.

Indoeuropar jatorri linguistikoaren ideiak bultzatu zuen beste alor bat. hizkuntzalaritza konparatuarena, ze hain zuzen ere, sanskritoa eta beste hizkuntza batzuk elkarrekin erkatuz egin ahal izan zen hipotesi historiko hura. Hizkuntzen arteko harreman genetikoak (batak bestetik eratortzen diren ideia, kontestu honetan) jatorri komuna edo aitzin-hizkuntza dakar berekin, eta hizkuntzalaritza konparatuaren helburua hizkuntza-familiak eraikitzea, protolengoaiak berreraikitzea eta hizkuntza dokumentatuak sorrarazi dituzten aldaketak zehaztea da.