Lergako hilarria
Lergako hilarria, Lergako estela, Lergako idazkuna, Lergako inskripzioa edo Narhungesen epitafioa, erromatarren garaiko hilarri bat da, 1960an Lergan (Nafarroa Garaian) aurkitutakoa, euskal itxurako aztarna epigrafikoak dituelako nabaria; izan ere, Umme Sahar izen itxura argiki euskaldunekoa irakurtzen da. Egun, Nafarroako Museoan dago[1].
| Lergako hilarria | |
|---|---|
 | |
| Jatorria | |
| Sorrera-urtea | II. mendea |
| Jatorrizko herrialdea | Erromatar Inperioa |
| Ekoizpen lekua | Hispania Citerior |
| Aurkikuntza lekua | Santa Barbara baseliza (Lerga) |
| Ezaugarriak | |
| Materiala(k) | hareharria |
| Dimentsioak | 125 ( ) × 69 ( ) × 32 ( ) cm |
| Hizkuntza | latina, eusko-akitaniera eta akitaniera |
| Idazketa-sistema | latindar alfabetoa |
| Kokapena | |
| Lekua | Nafarroako museoa Hispania Citerior |
| Bilduma | Nafarroako museoa |
| Herrialdea |  Euskal Herria |
| Probintzia |  Nafarroa Garaia |
| Udalerria | Nafarroa Garaia |
| Koordenatuak | 42°49′10″N 1°38′47″W |
 | |
Idazkunean agertzen diren beste bi pertsona izan (antroponimo) euskararekin erlazionatuta daudela uste da: Abisunhar eta Narhunges, H (asperena) baitute, eta letra hori ez da agertzen ez iberiar testuetan ez eta zeltiberiarren artean ere. H ahoskatua euskalki guztietan zabalduta zegoen duela zenbait mende arte.
Aurkikuntza
1960an aurkitu zuten[2], Lergako Santa Barbara baseliza zaharraren hormetan sartua zegoelarik[3]. Lerga Eslabatik 5 km. exkaxera dago, eta Eslaban Santakriz erromatar garaiko hiriaren aztarnategia, eta Burdin Aroko herrixka (oraindik induskatu ez dena).
Hareharriz egina da[4] 125 zentimetro garai da, eta II. eta III. mendeen artekotzat jotzen da[5].
Erliebeak
Harriak dituen lau aldetatik, aurrekoak bakarrik du dekorazioa. Goiko frisoan zaldun bat dago bere zaldi gainean, erdian, eszena arkitektoniko bat; bi pertsona bi zutaberen artean eta lerro bateko inskripzioa duen ateburu baten azpian. Erdiko frisoaren azpian, maila bat sakonago dagoen lauki baten barruan idazkunaren zati handiena idatzi zuten[2].
Irakurketa
Transkripzioa
Alejandro Marcos Pusen arabera[2], eta Koldo Mitxelenak ontzat emana[6]:
| « | VM . ME . SA . HARFI NAR . HVN . GE . SI . A . BI SVN . HA . RI . FI . LIO ANN . XXV . T . P . S . S |
» |
Proposatzen diren irakurketak, laburdurak osatuta:
Epigrafistek estelako testua honela analizatu eta itzuli dute[7]:
| « | 1) Ume Sahar(i) fi(lius) Narhungesi Abi sunhari filio ann(orum) XXV T(itulum) p(osuit) s(umptu) s(uo)[2] |
» |
| « | 2) Umme Sahar(i) fi(lius) Narhungesi Abi sunhari filio ann(orum) XXV t(estamento) p(osuit) s(obrino) s(uo) |
» |
Proposatzen diren itzulpenak
| « | 1) Um.me, Sa.hari-ren semeak Nar.hun.ge.si, Abisun.ha.ri-ren 25 urteko semeari. Bere bizkar eskaini zuen epigrafea.[8] |
» |
| « | 2) Umme, Saharren semeak monumentu hau jarri dio bere lehengusuari Narhungesi, Abisunharren 25 urteko semeari horrek bere testamentuan eskatu zuena betez.[9][10] |
» |
| « | 3) “Umme, Sahar-en semeak, bere seme Narhunges Abisunhar-i” (edo “bere seme Narhunges abisunhar-i”, abisunhar ezizena delarik) ........ [11] |
» |
Koldo Mitxelenak azaldu zuen zergatik goiko lerroko testua "Ume, Zaharren semea" gisan irakur eta itzul zitekeen.[6] Orduña Aznar epigrafistak ere bi izen direla uste du, nahiz eta "Sahar"-ek genitiboaren (noren) marka eduki beharko lukeen gramatikalki zuzena izateko[11]. Carmen Castillok[12], Fernando Fernández Palaciosek[13] eta Joakin Gorrotxategik, besteak beste, izen bakarra dela uste dute.
Erreferentziak
- Etxeleku, Iñaki. Artxiboak euskaraz mintzo. Iparraldeko Hitza, 2019-5-31, iparraldekohitza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-11-26).
- (Gaztelaniaz) Marcos Pous, A.. (1960). «Una nueva estela funeraria hispanorromana procedente de Lerga (Navarra)» Principe de Viana (21): 319-333..
- Koldo Mitxelena. Textos arcaicos vascos. § 1.12.
- (Gaztelaniaz) Marco Simón, Francisco. (1979). «Las estelas decoradas de época romana en Navarra» Trabajos de arqueología Navarra (Zaragozako unibertsitatea) 1: 205-250..
- «Universitarios en prácticas guiarán visitas en el Museo de Navarra hasta el próximo mes de abril» www.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2019-10-05).
- (Gaztelaniaz) Mitxelena Elissalt, Koldo. (1961). «Los nombres indígenas de la inscripción hispano-romana de Lerga (Navarra)» Príncipe de Viana (Nafarroako Gobernua. Kultura, Kirola eta Gazteria departamentua) 22: 74. ISSN 0032-8472. (Noiz kontsultatua: 2020-07-23).
- «Umme Sahar, Lerga» (PDF) Nafarroako Euskararen Mediateka (Noiz kontsultatua: 2018-07-16).
- Larrañaga Elorza, Koldo. Euskal Herria Antzinatean. Materiale eta Agiriak, UNED-Bergara, 1988, 304 or., 140 zk. (Klasikoen gordailuaren bidez)
- (Gaztelaniaz) Canto, Alicia M. ª. (1997-12-30). «La tierra del toro. Ensayo de identificación de ciudades vasconas» Archivo Español de Arqueología 70 (175-176): 31–70. doi:. ISSN 1988-3110. (Noiz kontsultatua: 2018-07-29).
- (Gaztelaniaz) Canto y de Gregorio, Alicia M.. (2018). «La Arqueometría y la autenticidad de los óstraka de Iruña-Veleia – Arqueologia, Historia Antigua y Medieval - Terrae Antiqvae» terraeantiqvae.com (Noiz kontsultatua: 2018-07-29).
- (Gaztelaniaz) Orduña Aznar, Eduardo. (2020). «Nueva Interpretación de la Inscripción Funeraria de Lerga» Liburna: 173-185. ISSN 1889-1128..
- (Gaztelaniaz) Castillo, Carmen; Gómez-Pantoja, Joaquín L; Mauleón, María. Inscripciones romanas del Museo de Navarra. Nafarroako Frou Aldundia. Vianako Printzea Erakundea ISBN 84-235-0509-X..
- (Gaztelaniaz) Fernández Palacios, Fernando. (2010). «Casos y cosas peninsulares relacionadas con la denominada onomástica “vasco-aquitana”» Palaeohispanica. Revista Sobre Lenguas Y Culturas De La Hispania Antigua 10: 363-378. doi:..
