Lerda

Lerda toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Lerda ("lérda" ahoskatua)
• nafar erromantzez edo aragoieraz: Lerda ("lérda" ahoskatua)

Lerda agertzen den lehen erreferentzia historikoak Leireko monasterioko Antzinako Becerro izeneko kodexean daude. Zehazki, erreferentzia zaharrena 880ko urriaren 21ekoa da. Egun horretan, Iruñeko errege Gartzia Enekoitz monasteriora joan zen bere seme Orti I.a Gartzeitzekin batera, Nunilo eta Alodia santuen urteurrena ospatzeko. Iruñeko apezpiku Semenoren aurrean, legeretar monasterioari laga zizkion Lerda eta Añoze herriak, bere ondasun guztiekin.

1054. urtean, Undoze eta Lerda hiribilduak Ramiro I.aren eskuetara pasa ziren, Ramirok Lerda edukitzea sortu zuenean. Horrela, Lerdaren gutuna izeneko dokumentuan, 1055ekoa, Oihan Zantzi Lerdakoa jaunak berretsita dagoela ikus dezakegu, hiribildu honetako lehen tenenteetako bat izan zitekeena. Ramiro I.ak Valdonsellako elizak Aragoiko apezpikuei lotzeko erabili zuen Lerda lurralde inkorporazio hau, orain arte Iruñeko apezpikutzaren menpe egon direnak. Atxikipen horrek arrakasta izan zuen; izan ere, Gartzia Jakakoa Apezpikuak 1076an Lerdako populazioaren errentak (lurrak, mahastiak, oihanak eta mendiak) berak Jakako katedralean ezarritako agustindar kanonikoari lagatzen dizkio. Horrek ez zion onik egin Iruñeko apezpikutzari, galdutako elizak berreskuratzen saiatu baitzen. Akordio hori 1086. urte inguruan iritsi zen.

1175. urtean, Leireko monjeak monasterioaren inguruan populazio zabala izango zuen hiribildu bat sortzen saiatu ziren. Horretarako, Lerda hiribildua aukeratu zuten. Hala, Alfontso II.a Aragoikoa erregeari baimena eskatu zioten hiribildu berria biztanlez hornitzeko. Antzeko beste saiakera batzuetan erabili zen formula, hurbileko biztanleguneen populazioa batean biltzea. Kasu honetan, Undoze eta Serramianako biztanleak Lerda hiribilduan bildu nahi zituzten. Haiek onar zezaten, zerga batzuk ordaindu zizkieten, hala nola galleta, argala eta foru txarra. Herriko biztanle berriei Jakako forua eman zitzaien. Ekimenak ez zuen oso harrera ona izan behar inguruko biztanleen artean, ez Undoze ez Serramiana ez baitzarete jenderik gabe geratuko.[2]

Aragoiko eta Nafarroako erresumen arteko harremanak tenkatuz joan ziren XII. mendean. Tentsioak jo zuen goia. Nafarroako Erresuman zeuden Frantziako gerrako tropak Aragoikoan sartu ziren Undozetik. Aragoiko erregeak, Petri III.a Aragoikoak, mugako biztanleak eremu zabalean borrokatzera ez ateratzeko agindu zuen. Gotorlekuak eta goarnizioak babestu beharko lituzkete. Defentsarik ez zuten tokiek gotorleku hurbilenera joan behar zuten. Nafarroako armada Zangozako mugatik sartu zen, Lerda hiribildua aterata. Hiribildua ia suntsituta eta nafarren esku geratu zen 10 urtez. 1298an itzuli zioten Aragoiko Erresumari.

XIV. mendearen hasieran erabaki zen Aragoi eta Nafarroaren arteko muga indartzea Valdonsella inguruan. Jakue II.a Aragoikoa erregeak 1302an O Reyal herria sortzea erabaki zuen, Zangoza eta Sause artean dagoen eremu lauan. Hurbileko hiribilduetako biztanleak O Reyal hiribildu gotortu berria populatzera behartuak izan ziren. Biztanle horien artean Lerda hiribildukoak zeuden. Hala, Lerdak ez du jurisdikzio propiorik, eta O Reyal udalerriaren zati da.[2]

1366an, armada nafarren inbasio berri baten ondorioz, Lerda hiribildua suntsituta geratu zen. Ez dugu beste erreferentzia historikorik aurkitu 1366az geroztik. Beraz, pentsa dezakegu inbasio hau Lerda hiribilduaren amaiera izan zela.

1. /léɾð̞a/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza lehengo silaban

• Zangoza
• Undoze Lerda
• Zangozerria