Laos

Laosko Herri Errepublika Demokratikoa
	ສາທາລະນະລັດປະຊາທິປະໄຕປະຊາຊົນລາວ; (Sathalanalat Pasathipatai Pasason Lao)
	Ereserkia: Pheng Xat Lao (en)
	Goiburua: "Bakea, Independentzia, Demokrazia, Batasuna eta Oparotasuna"
; Laosko bandera	; Laosko armarria
Geografia
Hiriburua	Vientian; 17°58′48″N 102°37′48″E
Azalera	236.800 km²
Punturik altuena	Phou Bia (en) (2.819 m)
Punturik sakonena	Mekong (70 m)
Kontinentea	Asia
Mugakideak	Myanmar, Kanbodia, Txinako Herri Errepublika, Thailandia eta Vietnam
Administrazioa
Gobernu-sistema	herri errepublika eta communist dictatorship (en)
Laosko Presidentea	Thongloun Sisoulith (en)
Laosko Lehen Ministroa	Phankham Viphavan (en)
Legebiltzarra	Laosko Biltzar Nazionala
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi ASEAN Regional Forum (en) ; Aduanen Mundu Erakundea; Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea; Asiako Hego-ekialdeko Elkartea; Berreraikuntza eta Garapeneko Nazioarteko Bankua; Frankofonia; Garapeneko Asiako Bankua; Interpol; Multilateral Investment Guarantee Agency (en) ; Munduko Meteorologia Erakundea; Nazio Batuen Erakundea; Nazioarteko Finantza Korporazioa; Nazioarteko Garapen Elkartea; Osasunaren Mundu Erakundea; UNESCO;
Demografia
Biztanleria	6.858.160 (2017); 88.433 (2013)
Dentsitatea	28,96 bizt/km²
Hizkuntza ofizialak	ikusi Laosera ;
Erabilitako hizkuntzak	ikusi hmong njua, Khua (en) , Northern Thai (en) , Kaduo (en) , Iu Mien, Pacoh (en) , Kiorr (en) , Brao (en) , Alak (en) , Yoy (en) , Arem (en) , Nyaheun (en) , Bit (en) , Chut (en) , Phu Thai (en) , Phana’ (en) , Phunoi (en) , Phai (en) , Phong (en) , Duan (en) , Jeh (en) , Mlabri (en) , Sila (en) , Tai Daeng (en) , Jru' (en) , Phuan (en) , Tai Dón (en) , Tai Do (en) , Tai Loi (en) , Tai Pao (en) , Lamet (en) , Sapuan (en) , Katu (en) , Mal (en) , Tai Khang (en) , Kiorr (en) , Kuan (en) , Laos Sign Language (en) , O’du (en) , Maleng (en) , Oi (en) , Tai Dam (en) , Laopan (en) , Su' (en) , Akha (en) , Lahu (en) , Hani (en) , Laosera, Saek (en) , Tai Lü (en) , Kuy (en) , Halang (en) , Khmu (en) , Ir (en) , Sô (en) , Upper Ta'oih (en) , Bo (en) , Hung (en) , Ong (en) , Western Bru (en) , Eastern Bru (en) , Kang (en) , Ngeq (en) , Lower Ta’Oi (en) , Tareng (en) , Tai Long (en) , Khuen (en) , Talieng (en) eta Chepya (en) ;
Ezkontzeko adina	genero guztiak: 18
Emankortasun-tasa	2,57 (2021)
Eskolaratu gabeko umeak	382.255 (2015)
Alfabetizazioa	% 84,7 (2015)
Bizi-itxaropena	66 (2021)
Giniren koefizientea	38,8 (2018)
Giza garapen indizea	0,607 (2021)
Ekonomia
BPG nominala	16.853.079.615,352 $ (2017); 1.047.372.461,119 (2016)
BPG per capita	2.457 $ (2017); 119 (2016)
BPG erosketa botere paritarioa	48.269.624.270 nazioarteko dolar (2017); 3.954.885.553 (2016)
BPG per capita EAPn	7.038,276 nazioarteko dolar (2017); 481,244 (2016)
BPGaren hazkuntza erreala	6,9 % (2016)
Erreserbak	1.271.083.415 $ (2017); 391.566.446 (2016)
Inflazioa	3,2 % (2016)
Historia
	Sorrera data: 1949
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+856
ISO 3166-1 alpha-2	LA
ISO 3166-1 alpha-3	LAO
Ordu eremua	ikusi UTC+07:00 ; : Asia/Vientiane (en) ;
Elektrizitatea	230 V. 50 Hz.NEMA 1-15 (en) , NEMA 5-15 (en) , Europlug (en) , Type E (en) eta Schuko (en)
Internet domeinua	.la
	tourismlaos.org

Laos,[1] izen ofiziala Laosko Herri Errepublika Demokratikoa (laoseraz: ສາທາລະນະລັດ ປະຊາທິປະໄຕ ປະຊາຊົນລາວ, Sathalanalat Paxathipatai Paxaxon Lao), hego-ekialdeko Asiako estatu burujabea da, Indotxina penintsulan dagoena. Mugakide ditu Birmania eta Txina ipar-mendebaldean, Vietnam ekialdean, Kanbodia hegoaldean eta Thailandia mendebaldean. 236.800 kilometro koadroko eremua hartzen du, eta 7,2 milioi biztanle zituen 2020an.[2] Hiriburua Vientian da.

Egungo Laosko lurraldea Lan Xang erresuma ahaltsuaren parte izan zen XIV. eta XVIII. mendeen artean. Frantziako kolonia izan ondoren, 1949an eskuratu zuen independentzia. 1954-1975 bitarteko gerra zibil luzea Pathet Laoko komunistak boterera iritsita amaitu zen. Ordutik, alderdi bakarreko erregimen marxista-leninista da. Lao da etnia nagusia, lur behereetan batez ere. Garapen bideko herrialdea da, baina oso hazkunde handia izan zuen 2000ko hamarkadan.[3]

Geografia

Mugak

Laos hego-ekialdeko Asiako estatu itsasgabea da, Indotxina penintsulan dagoena, ipar latitudeko 14° eta 23° artean, eta ekialdeko longitudeko 100° eta 108° artean. 236.800 kilometro koadro da luze-zabalean.[4]

Ipar-mendebaldean 238 kilometroko muga du Myanmarrekin eta 475 kilometrokoa Txinarekin, ekialdean 2.161 kilometrokoa Vietnamekin, hegoaldean 555 kilometrokoa Kanbodiarekin, eta mendebaldean 1.845 kilometrokoa Thailandiarekin. Mekong ibaiak egiten du mendebaldeko mugaren zatirik handiena, Annamgo mendikateak ekialdeko mugarena.[4]

Orografia eta hidrografia

Herrialde menditsua da, iparraldean batez ere; ipar-mendebaldetik hego-ekialdera haran sakon meharrek gurutzatzen dute, ura Tonkingo golkoan isurtzen duten ibaiek eratuak. Iparraldeko mendiak 1.500 metro inguru garai dira, eta Phou Bia mendian dute gailurra (2.820 metro). Hegoaldea lur zati luze meharra da, ekialdean, Vietnamekin mugan, Annam mendiak (1.525-2.440 metro) eta mendebaldean Mekong ibaia dituena (1.865 kilometro egiten ditu Laosen barrena).

Mekong haranaren eskuinaldeko lur emankorrak dira lur lau bakarrak, eta lurraldearen ekonomiaren ardatza, han egiten baita arroz gehiena. Iparraldea eta hegoaldea goi-ordoki batek lotzen ditu; halaber, hego muturra 1.050 metro inguruko goi-ordokia da.

Klima

Klima tropikala da, beroa eta euritsua, montzoi haizeen mende baitago. Urtean zehar 1.500-1.700 mm euri egiten du behe aldeko lurretan, eta 3.000 mm mendietan, maiatzetik urrira bitartean gehiena. Tenperatura abendu-otsaileko 16-21 °C-tik apirila-maiatzeko 32 °C-ra bitartean aldatzen da.

Fauna eta flora

Basoa da nagusi herrialdean. Zuhaitz tropikalak ditu iparraldean, eta montzoi-basoa eta hosto erorkorreko zuhaitzak hegoaldean (teka, palisandroa, ebanoa, sandaloa eta banbua). Animalia espezie ikusgarrienen bizilekua ere bada. Esanguratsuenak Indotxinako tigrea, gaur erraldoia eta asiar elefantea dira. Azken urteotan, zenbait espezie aurkitu edo berriz aurkitu dira, desagertutzat jotzen baitziren. Hauen artean daude Annamgo untxia, saola eta kha-nyou edo Laosko haitz arratoia.

Historia

Sakontzeko, irakurri: «Laosko historia»

Ikerlari batzuen arabera, lao herria Txinako hego-ekialdean finkatu zen VII. mendean, eta Nantxaoko erresuma ahaltsua sortu zuen; tai herriaren adar baten ondorengoak izanen ziren. Tai herria, pixkana, Indotxina penintsulara sartu zen eta hango jatorrizko kha leinu austroasiarraren tokia hartu zuen.

XII-XIII. mendeetan, Muang Sua (egun Luang Prabang) printzerria eratu zen. Laosko historia idatziaren lehen berriak Fa Ngum buruzagiarenak dira, Lan Xang Laosko lehenbiziko estatuaren sortzailearenak, hain zuzen. 1353 eta 1371 bitarteko urteetan, Fa Ngumek lurralde zabalak beretu zituen, gaur egungo Laos herriaz gainera Thailandiaren iparraldearen eta hegoaldearen parte handi bat ere, eta budismoa finkatu zuen lurraldean. Lan Xang erreinuaren urterik oparoenak Sourigna Vongsa buruzagiaren agintaldikoak izan ziren, 1637tik 1694ra.

XVIII. mendean hasi zen Lan Xang erreinuaren gainbehera; izan ere, 1713an hiru erresumatan banatu zen: Vientiane, Txampassak eta Luang Prabang. Elkarren arteko gerrek, eta birmaniarren, vietnamdarren eta siamdarren erasoek ahulduta, Siamen zergapeko bihurtu ziren. XIX. mendean, Anouvong Vientianeko erregea Siamen morrontzatik askatzen ahalegindu zen Vietnamekin bat eginez, baina ez zuen bere asmoa gauzatzerik izan eta Siamgo probintzia bihurtu zen haren erresuma.

Siamen ipar-ekialderantz hedatzeko ahaleginek Frantziaren interesekin egin zuten topo, Frantziaren babespeko herria baitzen Vietnam. Liskar batzuen ondoren, Siamek Mekong ibaitik ekialdera zuen lurraldea beretu zuen Frantziak, eta XX. mendearen hasieran babespean hartu zuen lurralde osoa. 1945ean, Japoniak frantsesak egotzi zituen Indotxinatik, eta Laosen burujabetasuna onartu zuten. Bigarren Mundu Gerraren ondoren, Frantziak hartu zuen berriro lurraldearen aginpidea, eta 1949an nolabaiteko autonomia eman zion Laosi, beti ere Frantziar Batasunaren barruan. 1950ean, Indotxinako Gerran, Pathet Lao alderdi abertzale ezkertiarrak Viet Minh Vietnamen askapenerako higikunde politikoarekin bat egin zuen Frantziaren kontrako gerran, eta gerra amaitu zenerako Laosko iparraldeko bi probintzia mendean zituen.

Pathet Laoko soldaduak Vientianen, 1972

1954an, independentzia osoa lortu zuen herrialdeak, eta hiru alderdi, ezkertiarra, neutrala eta eskuindarra, aginpidea lortzen ahalegindu ziren. 1957an, koalizio gobernua eratu zen, 1960 arte iraun zuena, eta eskuindarren eta neutralen aginpidea lortzeko kolpe militar batzuen ondoren gerra zibila piztu zen. 1973an, su-etena izenpetu zen gobernu ofizialaren eta Pathet Lao alderdiaren artean. 1974an, koalizio gobernu bat eratu zen; Pathet Laok, ordea, gero eta indar handiago zuen eta 1975ean, herrialde osoa menderaturik, errepublika komunista ezarri zuen.

1975etik 1986 arte, Souphanouvong printzea izan zen Laosko lehendakaria, baina benetako eragina eta eskumena Kaysone Phomvihane lehen ministro eta komunisten buruzagiak izan zuen. Gobernu marxista-leninistaren kezka nagusia ekonomia izan zen, eta horrela 1980 aldean egoera ekonomiko larriari aurre egiteko neurriak hartzen hasi ziren; urteetan ordea ez zen emaitza onik lortu (1982rako 300.000 laostar zeuden ihes eginda). 1986an, Phoumi Vongvichit izendatu zuten lehendakari eta Kaysone Phomvihanek jarraitu zuen alderdiko buru eta gobernuburu. Egoera ekonomikoaren larritasuna ikusirik, herrialde ez komunistekiko harremanak sendotu eta ekonomia liberalizatzeko neurriak hartu ziren, egoera jasanezina zelako, eta ekonomia sozialista gainbehera etorri zen: deszentralizazioa bideratu zen, estatuaren enpresen eraginkortasun faltari aurre egin zitzaion, pertsonen eta salgaien zirkulazio askea onartu zen, prezioak liberalizatu ziren, etab.

1990eko hamarkadan hobera egin zuen ekonomiak, nahiz eta Thailandiarekiko mendekotasun handia zeukan. 1991n, Kaysone Phomvihanek hartu zuen lehendakari kargua. Konstituzio berria eman zen, alderdi bakarreko erregimena berretsirik. 1992an Phomvihane hil ondoren, Nouhak Phoumsavane izendatu zuten lehendakari eta Khamtay Siphandone alderdi buru eta jenerala izan zen lehen ministro. Lehendakariak aurrekoaren bide berari jarraitu zion. 1995ean, Estatu Batuek hainbat urtez Laosi ezarritako enbargoa kendu zuten, eta 2004tik merkataritza harreman normalizatuak dituzte bi herrialdeek. 1998an Khamtay Siphandone jeneralak lehendakaritza hartu zuen, eta Sisavath Keobounphanh jenerala izendatu zuten gobernuburu.

2018ko uztailaren 23an, Xe Pian Xe-Namnoy urtegi hidroelektrikoko presa lehertu zen, eta sei herrixka urperaturik geratu ziren. Hainbat hildako eta ehunka zauritu gertatu ziren, eta 6.000 lagunek baino gehiagok galdu dute bizilekua.[5]

Gobernua eta administrazioa

Politika

Laosko Herri Errepublika Demokratikoa 1975ean osatu zen, baina 1991 arte ez zen konstituzioa onartu. Haren arabera, Laos Herriaren Alderdi Iraultzailea da legezko alderdi politiko bakarra. Aginpide betearazlea lehendakariaren ardura da, eta bera da estatuburua; nazio biltzarrak aukeratzen du, bost urtez behin, eta ministro kontseiluaren burua da halaber. Lehendakariak lehen ministroaren, hau da, gobernuburuaren laguntzaz bideratzen ditu gobernuaren administrazio funtzioak. Legegintza, berriz, nazio biltzarraren ardura da.

Banaketa administratiboa

Sakontzeko, irakurri: «Laosko probintziak»

Lurralde antolaketari dagokionez, herrialdea 17 probintzia (kang) eta prefektura (kampheng nakhon) batean banaturik dago:

No.	Probintzia	Hiriburua	Azalera[2] (km²)	Biztanleria (2020ko zenb.)[2]
1	Attapu	Attapu	10.320	159.900
2	Bokeo	Ban Houayxay	6.196	203.500
3	Bolikhamxai	Paksan	14.863	315.000
4	Champasak	Pakse	15.415	752.700
5	Houaphan	Xam Nua	16.500	311.000
6	Khammouan	Thakek	16.315	433.600
7	Luang Namtha	Luang Namtha	9.325	199.100
8	Luang Prabang	Luang Prabang	16.875	467.200
9	Oudomxai	Muang Xay	15.370	345.400
10	Phongsali	Phongsali	16.270	193.100
11	Salavan	Salavan	10.691	442.200
12	Savannakhet	Savannakhet	21.774	1.070.000
13	Vientiango prefektura	Vientian	3.920	948.400
14	Vientiango probintzia	Phonhong	15.610	462.100
15	Xaignabury	Xaignabury	16.389	423.500
16	Xaisomboun	Anouvong	8.551	107.900
17	Sekong	Sekong	7.665	129.400
18	Xiangkhouang	Phonsavan	14.751	267.200
	Laos	Vientian	236.800	7.231.200

Demografia

Biztanleria

Kale merkatua, Luang Prabang

Laosek 7,7 milioi biztanle zituen 2022an. Adinari dagokionez, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak, % 31,2; 15-24 urte bitartekoak, % 20,6; 25-54 urte bitartekoak, % 38,3; 55-64 urte bitartekoak, % 5,7; eta 65 urtetik gorakoak, % 4,1. Bizi itxaropena 68,1 urtekoa da: 66,5 urtekoa gizonezkoena eta 69,9 urtekoa emakumezkoena (2020ko zenbatespenak).[4] Biztanle gehienak nekazari inguruneetan bizi dira (% 62tik gora 2022an); laurdena inguru mendialdeetan eta gainerakoa Mekong ibaiaren eta haren adarren inguruetan.

Banaketa etnikoa

Lao da etnia nagusia, biztanleriaren % 53,2. % 11 khmu etniakoak dira, % 9,2 hmong, % 3,4 phouthay eta % 3,1 thai.[4]

Hizkuntzak

Laosera da hizkuntza ofiziala eta gehien mintzatzen dena. Administrazioan, merkataritzan eta hezkuntzan frantsesa ere erabiltzen da eta bertako beste hizkuntza batzuk ere bai.

Erlijioa

Budistak % 64,7 dira, kristauak % 1,7, eta erlijiorik gabeak % 31,4 (2015eko zenbatespena).[4]

Ekonomia

Kafe bilketa

Laos munduko estatu komunista ofizial bakarretakoa da, baina ekonomiaren deszentralizazioa eta pribatizazioa bideratzeko neurriak hartzen hasi zen 1986 inguruan. 1991ko konstituzioak jabego pribatua eta merkatu askeko ekonomia onartu zituen. Neurri horiei esker hazkunde ikusgarria izan zuen 1988-2008 bitartean, Thailandiarekiko merkataritza harremanekiko zuen mendekotasun nabarmenaren ondorioz 1997ko Asiako krisiak ekarri zion etenaldi labur batean izan ezik. 2010eko hamarkadan ere, barne produktu gordinak hazkunde handia izan zuen.

Azken urteetan aurrerapen asko egin diren arren, azpiegiturak oso kaskarrak dira, eta horrek eragotzi dio, hein handi batean, ekonomiaren garapena: ez dago burdinbiderik, errepide sistema oso txarra da, eta telekomunikazioak oso atzeratuak. Horrez gain, eremu askotan, eguneko ordu batzuetan ez da argindarrik egoten.

Nam Ngum 1 presa

Ekonomiaren oinarria nekazaritza da, barne produktu gordinaren % 20 eta langileen % 73 hartzen baititu (2012ko zenbatespena).[4] Arroza da gai nagusia, baina lurren % 4 baino ez dira lantzen ahal, eta ez du ematen herrialdearen beharrak asetzeko lain. Horrez gainera, sarritan lehorteak, izurriak eta uholdeak gertatzen direnez, elikagaien hornikuntzan arazoak sortu ohi dira urtero herrialdeko zenbait lekutan. Opioa ere ekoizten da. Industriak barne produktu gordinaren % 33 ekartzen badu ere, langileen % 6 baino ez du enplegatzen.[4] Azkenaldi honetan, asko hazi da zerbitzuen alorra eta bereziki turismoa.

Azken urteotan herrialdeko baliabide naturalak neurrigabe ustiatu dira: basoak soildu egin dira eta horren eraginez urak hondatu eta habitat naturalen % 70 galdu dira. Gerrak iraun zuen 25 urtean, bestalde, lantzeko lur egokien % 40 hondatu ziren. Mea baliabideak eta hidroelektrizitatea ekoizteko aukera ere du, eta azkenaldian hidroelektrizitatearen esportazioak gora egin du.

Kultura

Urteberriko ospakizuna

Laosko kultura erlijioan eta ohituretan oinarritzen da eta, hiriburuan izan ezik, Mendebaldearen eragina ahula da. Budismoaren eta hinduismoaren mitoak kultura adierazpideetako gairik erabilienak dira. Eskulangintzak (ehungintza, saskigintza, zurezko, bolizko, zilarrezko eta urrezko lanak), eta dantzak garrantzi handia dute. Literaturak erlijio gaiak lantzen ditu batez ere.

Erreferentziak

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2022-2-20 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

Euskaltzaindia: 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak, euskaltzaindia.eus
Laos. citypopulation.de (Noiz kontsultatua: 2022-3-27).
The World Bank In Lao PDR. worldbank.org (Noiz kontsultatua: 2022-7-12).
Laos. The World Factbook, cia.gov (Noiz kontsultatua: 2022-7-12).
Larretxea Agirre, Ainhoa. Hainbat hildako eta ehunka zauritu Laosen, presa hidroelektriko bat eraitsi ondoren. Berria, 2018ko uztailak 24, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2022-7-14).

Kanpo estekak

(Ingelesez) CIA - World Factbook Geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak.

Datuak: Q819
Multimedia: Laos / Q819

Asiako herrialde eta lurraldeak (Nazio Batuen azpi-eskualdeka)
Erdialdeko Asia	Afganistan • Errusia • Kazakhstan • Kirgizistan • Uzbekistan • Tadjikistan • Turkmenistan	Asiako Ekialdea (Asia-Pazifikoa)	Hego Korea • Ipar Korea • Japonia • Mongolia • Txina
Hego-mendebaldeko Asia Ekialde Hurbila	Arabiar Emirerri Batuak • Armenia • Azerbaijan • Bahrain • Egipto • Georgia • Iran • Irak • Israel • Jordania • Kuwait • Libano • Oman • Qatar • Saudi Arabia • Siria • Turkia • Yemen	Hego-ekialdeko Asia	Brunei • Ekialdeko Timor • Filipinak • Indonesia • Kanbodia • Laos • Malaysia • Myanmar • Singapur • Thailandia • Vietnam
Hegoaldeko Asia	Bangladesh • Bhutan • India • Maldivak • Nepal • Pakistan • Sri Lanka	Beste entitate politiko batzuk	Palestina • Taiwan

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.

[eusk-1] Euskaltzaindia: 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak, euskaltzaindia.eus

[cit-2] Laos. citypopulation.de (Noiz kontsultatua: 2022-3-27).

[3] The World Bank In Lao PDR. worldbank.org (Noiz kontsultatua: 2022-7-12).

[cia-4] Laos. The World Factbook, cia.gov (Noiz kontsultatua: 2022-7-12).

[5] Larretxea Agirre, Ainhoa. Hainbat hildako eta ehunka zauritu Laosen, presa hidroelektriko bat eraitsi ondoren. Berria, 2018ko uztailak 24, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2022-7-14).