Landetxe

Baserria edo basetxea euskal bertako landetxe mota da, Erdi Arotik aurrera geure paisaian agertzen joan zena. Lur eta naturarekin oso lotuta alde batetik, eta bestetik giza jarduera eta ohitura tradizionalekin eta euskararen gordelekua eta familia barneko transmisio gune aparta izanik, Euskal Pizkundearen garaian izaera goratua hartu zuen, bizitoki arruntetik haratago eta nekeak eta bestelako ajeak bazter batean sarritan utziz eta leku sakratutzat joz. Musikan eta literaturan XIX. mendetik aurrera baserriak lan askoren ardatza izan dira.

Euskal Herrian bezala, Katalunian ere landetxe mota propioa den masiak idealizazioak jo zituen Renaixença eta erromantizismoaren haizeek hauspotuta. Hiria eta herriaren arteko dikotomiaren adibidea da azken finean, liberalismo eta karlismoaren artekoa, nazionalismo periferikoek erabilitako ikur kulturala.

Bordak mendialdeko landetxe edo abeletxe txikiak dira, Pirinio aldean bereziki present daudenak, geurean Nafarroako alde bietan eta Zuberoan. Abereak eta belarra gordetzeko erabili izan dira tradizionalki, baita artzainak edo abeltzainak bertan aterpetzeko ere.

Ur-errotak eta haize-errotak landetxeen osagai klasikoen artean ditugu, alde batetik ibaiek edo errekek eta bestetik haizeak emandako energia naturala aprobetxatzeko eraikitakoak. Errotek sortutako indarrarekin laboreak eta garauak birrintzen zituzten irina egiteko. Landetxe askotan oso ohikoa izan da ogia bertan egitea auto-ekoizpen moduan, baita artoaz egindako taloak ere.

Burdinolak metal hori lantzeko atelier zaharrak ziren, eta sarritan landetxeen ondoan zeuden. Labe txikiek osatzen zuten eta mendez mendeko jarduera zaharra ahalbidetu zuten, baina industrializazioak ekarritako labe garaiek euren tokia hartu zuten XIX. mendetik aurrera.

Garaia (Galizieraz hórreo) landa inguruetan goratuta eraikitako garautegi berezia da, laborea edo bihiak gordetzearekin batera animalia txikiak eta hezetasuna saihesteko horrela egindakoa.

1918 Eugeniusz Frankowski poloniar antropologoak eraikin hauen erabilera eta adibideak bildu zituen Europan zehar Iberiar Penintsulako iparraldean, Alpeetan, Eskandinavian eta Balkanetan, bai eta Sahara azpiko Afrikan, Persia, Asiako hegoekialdean, Japonian, Kamtxatkako penintsulan eta Beringeko itsasartean ere.

Dolareak sagardoa egiteko eta gordetzeko eraikin txikiak dira, sarritan landetxeen ondoan edo horien barruan zeudenak eta auto-ekoizpena ere islatzen zutenak. Sagardotegiek, leku publiko moduan, nolabait dolaretxe pribatu horiek ordezkatu zituzten.

Belar metak ere (katalunieraz paller) landetxeen osagai klasikoa izan da, azken urteotan geure paisaiatik desagertzen joan bada ere. Belarra eta garoa lehortzea eta pilatzea helburu nagusiak ziren eraikin txiki hauekin, eta ardatz moduan zutik ipinitako makil luze eta lodi baten inguruan egiten zituzten, batzuetan estalki batekin gainaldean babestuta.

Nekazaritza, abeltzaintza, arrantza eta ehizaz gain, ikazkintza ere landetxeen inguruko jarduera tradizionalen artean dugu. Euskal Herrian, baina beste toki batzuetan ere, Herrialde Katalanetan adibidez, txondorrak eraikitzen ziren egurretik ikatza sortzeko, lan handia eskatzen zuen eta batzuetan arriskutsua zen prozesu baten bidez egindakoa.