Landare

Tradizioz, izaki bizidun guztiak bi talde hauetako batean sailkatzen ziren: landareak eta animaliak. Sailkapen hori Aristotelesen garaitik dator (K.a. 384-322). Hark izaki maila desberdinak bereizten zituen bere biologian[1], izaki bizidunek lokomozioa zuten edo organo sentsorialak zituzten oinarri hartuta[2]. Teofrastok, Aristotelesen ikasleak, taxonomia eta landareen sailkapen lanetan jarraitu zuen[3]. Askoz geroago, Linneok (1707-1778) sailkapen zientifikoko sistema modernoaren oinarriak sortu zituen, baina animalien eta landareen erreinuak kontserbatu zituen.

Argia jasotzen dute, klorofila eta bestelako pigmentu laguntzaileen bidez (adibidez, xantofilak eta karotenoak), eta fotosintesi deritzon erreakzio kimikoen ondorioz lortutako energia molekula organikoak eratzeko erabiltzen dute. Salbuespenak: onddoak, landare bizkarroiak eta alga sekundarioki heterotrofoak.

Landareen energia-iturria eguzki-argia denez, ez dute bilatzeko mugitu beharrik eta, beraz, eboluzioan zehar ez da mugimendurako egiturarik garatu. Salbuespenak: forma flagelatuak (zianobakterioak, algak eta onddoak).

Animaliek bizitzako une batetik aurrera, ez dira gehiago hazten; aitzitik, landareak bizitza osoan hazten dira, organo berriak garatuz. Salbuespena: zianobakterioak eta alga unizelularrak.

Landareek kanpo-azalera handiak behar dituzte argi-energia bereganatzeko; hori dela eta, joera ebolutiboa azalera laminarrak eta adarkadurak garatzea izan da. Animalien kasuan, berriz, hazkunde itxia da, elikagaien xurgapena gorputzaren zati baten inbaginazioz burutzen baita.

Zelulosaz eratuta dago normalean, eta zurruntasuna ematen dio zelulari. Salbuespena: onddoetan kitinazkoa da (polisakarido nitrogenatua), zianobakterioetan peptidoglukano bat da (polisakarido eta peptidoen elkartea), eta zenbait alga unizelularretan ez da existitzen. Animalien zelulek, berriz, ez daukate pareta zelularrik (salbuespen bakarra tunikatuak dira). Horretaz gainera, plastodunak dira, hau da, pigmentuz hornituak dauden edo eratzeko gai diren landare-zelulen organuluak dituzte. Salbuespenak: bakterioak, onddo heterotrofoak eta zianofizeo autotrofoak. Azkenik, bakuoloak dituzte, hots, landare-zelulen zitoplasman agertzen diren barrunbeak, erreserba-substantziaz betetzen direnak.

382.000 landare-espezie inguru daude onartuta[12], eta horietako gehienek, 293.000 inguruk, haziak ekoizten dituzte. Hurrengo taulan landare berdeen dibisioetako (Viridiplantae) espezieen zenbaketaren kalkulu batzuk jaso dira. Landare guztien %85-90 landare loredunak dira. Gaur egun, zenbait proiektu landare-espezie guztien erregistroak biltzen saiatzen ari dira lineako datu-baseetan, hala nola World Flora Online delakoan[13].

Landareen eskala aldatu egiten da banakako zeluletatik hasi, adibidez, alga asko, Desmidiales (10 mikrometroko diametrokoak) eta Picozoa (3 mikrometro baino gutxiagoko diametrokoak)[14][15], eta tamaina erraldoia duten zuhaitzetaraino, hala nola Sequoia sempervirens (120 m-ko altueraraino) eta Eucalyptus regnans angiosperma (99 m-ko altueraraino)[16].

Lehorreko landareen arbasoek uretan eboluzionatu zuten. Duela 1.200 milioi urte alga-multzoak sortu ziren lehorrean, baina Ordoviziarrera iristean agertu ziren lehen lehorreko landareak, duela 450 milioi urte inguru, briofitek bezalako antolaketa-mailarekin[28][29]. Hala ere, Kanbriarraurreko arroketako karbono-isotopoen proportzioek adierazten dute landare konplexuak duela 1.000 milioi urte baino gehiago garatu zirela[30].

Lurreko landare primitiboak Siluriarraren amaieran hasi ziren dibertsifikatzen, duela 420 milioi urte inguru. Orduan, briofitak, goroldioak eta iratzeak fosilen erregistroan agertzen dira[31]. Lehenengo landareen anatomia zelula-xehetasunean gordetzen da Devoniar goiztiarreko multzo fosil batean, Rhynie chertekoa. Lehenengo landare horiek silizean aberatsak ziren ur termal bolkanikoetan sortutako chertean gorde ziren[32].

Devoniarraren amaieran, gaur egungo landareen oinarrizko ezaugarri gehienak bazeuden, hala nola sustraiak, hostoak eta bigarren mailako zura, Archaeopteris eta antzeko zuhaitzetan[33][34]. Karboniferoan basoak garatu ziren azeri-buztanak nagusi ziren ingurune zingiratsuetan. Horietako batzuk zuhaitzak bezain handiak ziren, eta lehen gimnospermak agertu ziren, lehenengo hazidun landareak[35]. Permo-Triasiar iraungitze masiboak errotik aldatu zituen komunitateen egiturak[36]. Horrek loreak dituzten landareen eboluziorako bidea presta zezakeen Triasikoan (duela 200 milioi urte inguru), Kretazeoan egokitze-erradiazioa hain azkarra izanik, Darwinek "misterio gogaikarria" zela esan zuen[37][38][39]. Koniferoak Triasiko berantiarretik abiatuta dibertsifikatu ziren, eta floraren zati nagusi bihurtu ziren Jurasikoan[40][41]. Belarrak Kretazeoaren amaieran agertu ziren[42].

• 
  Rhynia landarearen zurtoinaren ebakidura, Devoniar garaiko Rhynie chert arroketan fosilizatua.
• 
  Karboniferoko azeri-buztanen fosilak.
• 
  Fosilizatutako Araucaria baten pinaburua.
• 
  Sagaria cilentana lorearen fosila, Kretazeokoa, garai horretan gertatutako erradiazio adaptatiboaren erakusgarri.

Plantaeren zuhaitz filogenetiko bat proposatu zuten 1997an Kenrichek eta Cranek[43]. Prasinophiceae alga-berde leinuen talde parafiletiko bat da, baina Chlorophytatik kanpo lantzen da:[44]

Hala ere, horietako batzuk (Prasinodermophyta) landareen talde basala direla dirudi[45].

Leliaertek eta bere taldeak sailkapen ezberdina egin zuten 2011an[46], Silarrek 2016an alga berdeen sailkapena aldatua[47][48][49], eta Novíkov & Barabaš-Krasnik 2015ean lehorreko landareena[50]. Sailkapen hauetan Prasinophyceae Chlorophytaren barruan doa.

2019an, 1.153 landare-espezieren genometan eta transkripzioetan oinarritutako filogenia proposatu zen[51]. Mesostigmatophyceae eta Chlorokybophyceae genometan oinarritutako filogenietan oinarritzen dira alga-taldeak, eta harrezkero sekuentziatu egin dira. "Alga klorofitoak" eta "alga estreptofitoak" parafiletikotzat (zuhaitz filogenetikoaren diagramaren ondoko barra bertikalak) hartzen dira azterketa honetan, lurreko landareak talde horietan sortu baitziren[52][53]. Puttickek eta bestek babesten dute Bryophytaren sailkapena. 2018, baita orduz geroztik sekuentziatu diren beste landare talde batzuen genomak dituzten filogeniak ere[54][55].

Landare baten zelularen diagrama.

Landare zelulek beste zelula eukariotoek ez dituzten ezaugarri bereizgarri batzuk dituzte (adibidez, animalienak). Urez betetako erdiko bakuola handia, kloroplastoak eta zelula-pareta sendo eta malgua da, zelula-mintzetik kanpo dagoena. Kloroplastoak zelula ez-fotosintetiko baten eta zianobakterio fotosintetiko baten arteko sinbiosian sortzen dira. Zelula-paretak, batez ere zelulosaz osatua denak, landare-zelulak urez puzteko aukera ematen du, lehertu gabe. Bakuolaren bidez, zelula tamainaz alda daiteke, eta zitoplasma-kantitatea ez da aldatzen[56].

Landare angiospermo baten oinarrizko atalak.

Landare gehienak zelulanitzak dira. Animalietan bezala, landare-zelulak hainbat zelula-motatan bereizten eta garatzen dira. Hala, ehunak sortzen dira, hala nola, hostoen eta zurtoinen zainetan espezializatutako xilema eta floema duten ehun baskularrak, eta funtzio fisiologiko desberdinak dituzten organoak, hala nola ura eta mineralak xurgatzeko sustraiak, ura eta molekula sintetizatuak mantendu eta garraiatzeko zurtoinak, fotosintesirako hostoak eta ugalketarako loreak.

Landareen hazkundean, elikagai gehiago jasotzen dira airetik lurzorutik baino. Landareek fotosintesia egiten dute euren hazkunde eta mantenurako. Prozesu honetan, landareek eguzki-argia erabiltzen dute karbono dioxidoa azukre bihurtzeko. Landareak ura bereganatzen du lurzorutik prozesua aurrera eramateko. Lurzorutik ere nitrogenoa, fosforoa eta bestelako elikagai garrantzitsuak eskuratzen dituzte.[11]

Hazkundea inguruneko faktoreek eta genetikoek mugatzen dute[57]. Hazkundearen arabera, landare belarkarak hiru taldetan sailkatzen dira: batetik, urterokoak, urte bakar batean bizi eta ugaltzen direnak; bestetik, bienalak, bi urtez bizi direnak, eta bigarrenean ugaltzen ohi dira; eta, azkenik, bizikorrak, hainbat urtez hazten direnak, eta heldu ondoren ere ugaltzen direnak. Zurezko landareen artean, hiru talde bereiz daitezke: hostogalkorrak edo kaduzifolioak (adibidez, pagoa, haritza, lizarra), martzeszenteak (adibidez, erkametza) eta hostoiraunkorrak (adibidez, artea, pinua).[11]

Izozteek eta deshidratazioak landareak kaltetu edo hil ditzakete. Landare batzuek izoztearen kontrako proteinak, talka termikoko proteinak eta azukreak dituzte beren zitoplasman[58], estresa horiek jasan ahal izateko. Landareak DNA kaltetzen duten tentsio fisiko eta biotikoen eraginpean daude etengabe. Landareak gai dira kalte horietako asko jasan eta konpontzeko[59].

Hostoa izaten da landare baten fotosintesirako gune nagusia.

Landareek fotosintesia egiten dute, argitik lortutako energiaren bidez elikadura-molekulak sortuz. Landareek argi-energia hartzeko duten mekanismo nagusia landare-zelulek beren kloroplastoetan duten pigmentu berdea da, klorofila. Fotosintesiaren ekuazio sinplea hau da[60]:

${\displaystyle {\ce {6CO2{}+6H2O{}->[{\text{argia}}]C6H12O6{}+6O2{}}}}$

Horrek esan nahi du oxigenoa askatzen dutela atmosferara, karbono dioxidoa hartuz. Landare berdeek munduko oxigeno molekularraren zati handi bat ematen dute, alga fotosintetikoen eta zianobakterioen ekarpenekin batera[61][62]. Behar dituzten gainontzeko elementuak lurretik hartzen dituzte, sustraien bidez.

Landareek ere arnasa hartzen dute. Hostoek aireko oxigenoa hartu, karbono dioxidora eraldatu, eta karbono dioxidoa kanporatzen dute. Beraz, arnasketa-prozesuko gas-sarrera eta -irteera elikadura-prozesukoaren alderantzizkoa da. Izan ere, fotosintesian karbono dioxidoa sartzen da hostoen estometatik, eta oxigenoa kanporatzen da. Arnasketa- eta elikadura-prozesuak aldi berean gertatzen dira egunez, baina, gauez, argirik ez denez, arnasketa soilik burutzen dute. Egunez, landareek arnasa hartu, eta fotosintesia egiten dute. Beraz, airetik karbono dioxidoa eta oxigenoa hartzen dituzte, eta, gero, biak botatzen dituzte. Gauez, berriz, landareek ez dute fotosintesirik egiten, baina arnasa hartzen jarraitzen dute. Hortaz, gauez oxigenoa hartzen dute, eta karbono dioxidoa kanporatzen dute.[11]

Ohiko uste oker baten arabera, landareek gauez egiten duten arnasketaren ondorioz, landareekin lo egitea kaltegarria da, are pozoitsua. Landareek gauez oxigenoa hartu eta karbono dioxidoan bilakatzen badute ere, animaliek edo beste pertsona batek askoz kantitate handiagoan egiten dute eta, beraz, landare bat gelan izatea ez da arriskutsua[63][64].

Lineok XIV. mendean landareen sailkapen-sistema sexuala proposatu zuenean, bi talde bereizi zituen: kriptogamoak (ugaltze-organoak “ezkutuan” dituztenak, begi-bistaz ezin ikus daitekeena) eta fanerogamoak (ugaltze-organoak ikusgai dituztenak). Bestetik, gimnospermoak eta angiospermoak ere bereizi dira: lehenek, hazi-hasikinak “biluzik” garatzen dituzte, hots, euren garapen osoan kanpo-ingurunearekin kontaktuan mantentzen dituzte; bigarrenek, ordea, ginezeoaren obarioan (obulutegian) babesturik garatzen dituzte. Aipatu ditugun taldekatzeek ez dute oinarri filogenetiko-taxonomikorik, sailkapen “funtzionalak” direla esan dezakegu.[11]

Ficinia spiralis landarea asexualki ugaltzen da, kume berriak ilaran sortuz.

Sortu zen lehenengo ugalketa-mota izan zen, eta sinpleena da. Mitosiaren bidez, aleen kopurua emendatzen da zelularen nukleoak fase-aldaketarik jasan gabe (kromosoma-kopuru bera mantentzen du prozesu osoan). Ugalketa-mota honetatik genetikoki berdinak diren aleak sortzen dira, birkonbinaziorik ez baita gertatzen. Batzuetan, zelula begetatiboen ugalketaren bidez eta, beste batzuetan, lan horretarako bereizi diren zelulen bidez gertatzen da ugalketa asexuala. Zatiketa zelularra, gemazioa, fragmentazioa, propagulazioa eta esporen bidezko ugalketa dira mekanismorik aipagarrienak.[11]

Loreak dira landare loredunen ugal-aparatuak.

Baterakorrak eta haploideak diren bi egitura (gametoak) batzen dira (ernalketa bidez), eta egitura diploidea (2n) sortzen dute (zigotoa). Nukleo-emaileari ar deritzo, eta nukleo hartzaileari, eme. Ugalketa-zikloetan kromosomen murrizketa-prozesurik gertatuko ez balitz, belaunaldiz belaunaldi bikoiztu egingo litzateke kromosoma-edukia, eta fisikoki bizitza ezinezkoa izango litzateke. Meiosiaren bidez, ondare kromosomikoa 2n izatetik n izatera pasatzen da. Meiosiaren ondorengo zelula berriak informazio genetiko desberdinez hornituta daude, birkonbinazio genetikoari esker, eta horrek eboluzionatzeko aukera handitzen du. Gametoen ekoizle diren ugaltze-egiturak gametozisteak dira onddo eta algen kasuan, eta pareta sinplez inguratuta daude. Geruza antzuaz babestuta daudenean, ordea, gametangio (anteridio arra eta arkegonio emea) deritze, eta horiek enbriofitoek garatzen dituzte. Enbriofitoen bizi-zikloan, bi belaunaldi ageri dira, esporofitoa (gorputz diploidea) eta gametofitoa (gorputz haploidea), eta euren arteko txandaketa beha daiteke: briofitoen kasuan, gametofitoa da belaunaldi nagusia; kormofitoetan, aitzitik, esporofitoa.[11]

Landareek gaixotasunekiko duten erresistentziak patogenoetatik babesten ditu bi modutan: aldez aurretik prestatutako egitura eta substantzia kimikoen bidez eta infekzioak eragindako sistema immunitarioaren erantzunen bidez[65][66]. Gaixotasunekiko erresistentzia, berriz, patogenoaren hazkundea murriztea da, bai landarearen gainean, bai barruan (eta, beraz, gaixotasunaren murrizketa); gaixotasunekiko tolerantzia terminoak, berriz, patogeno-maila handiak gorabehera gaixotasunagatik kalte gutxi eragiten duten landareak deskribatzen ditu. Gaixotasunaren emaitza patogenoaren, landarearen eta ingurumen-baldintzen elkarreragin hirukoitzak zehazten du (gaixotasunaren triangelu gisa ezagutzen den elkarreragina).

Defentsaren osagai aktibatzaileak zelulatik zelulara eta sistematikoki mugi daitezke landarearen sistema baskularrean zehar. Baina landareek ez dute zelula immunitario zirkulatzailerik, eta, beraz, zelula mota gehienek mikrobioen aurkako defentsa-multzo zabala dute. Zenbait espezimen konparatzen direnean, gaixotasunekiko erresistentzian alde kualitatibo nabariak hauteman daitezke (horri esker, "erresistente" edo "sentikor" gisa sailka daitezke, zepa patogeno berak antzeko inokulazio-mailetan infektatu ondoren, antzeko inguruneetan). Hala ere, ohikoena da zepen edo landare-genotipoen arteko gaixotasunekiko erresistentziaren alde kuantitatiboen mailaketa ikustea. Landareek sistematikoki egiten diete aurre zenbait patogenori, baina beste batzuei ere bai; erresistentzia espezie jakin batzuena edo patogeno-anduiena izaten da.

Landareek organismo guztien artean genomarik handienetako batzuk dituzte[67]. Landare-genomarik handiena gariarena da (Triticum aestivum), 94.000 gene kodifikatzen dituena[68], hau da, giza genoma baino ia 5 aldiz gehiago. Sekuentziatutako lehen landare-genoma Arabidopsis thaliana izan zen, 25.500 gene inguru kodetzen dituena[69]. DNA sekuentziari dagokionez, argitaratutako genomarik txikiena Utricularia gibbarena da, 82 Mb-koa (28.500 gene kodetzen dituen arren)[70], eta handiena, Picea abiesena, 19,6 Gb okupatzen dituena (28.300 gene inguru)[71].

Munduko landareen banaketa biomak erabilita. Hemen izendatzen direnak honako hauek dira: tundra, taiga, hostozabalen baso misto epela, estepa epela, baso euritsu subtropikala, baso mediterraneoa, baso montzonikoa, basamortu idorra, sastrakadi xerofiloa, estepa lehorra, basamortu erdi-lehorra, belardi-sabana, sabana arboladuna, baso lehorra, baso tropikala, tundra alpinoa eta baso montanoa. Grisez, landarerik ez duten eskualdeak, batez ere izotzez estalita egoteagatik.

Ia mundu osoan daude landareak. Ekoeskualde ugaritan bana daitezkeen hainbat biomatan bizi diren arren[72], flora antartikoaren landare erresistenteak (algak, goroldioak, hepatikoak, likenak eta soilik bi landare loredun) bakarrik egokitu dira kontinente austral horretako baldintza nagusietara[73].

Landareak, sarritan, habitaten osagai fisiko eta estruktural nagusia dira. Lurreko bioma askok landare motaren izena dute, landareak baitira bioma horietan nagusi diren organismoak, hala nola larreak, sabana eta oihan tropikala[74].

Lurreko landareek eta algek egindako fotosintesia da energia eta materia organikoaren azken iturria ia ekosistema guztietan. Fotosintesia zianobakterioek egin zuten lehenik, eta, gero, eukarioto fotosintetikoek, eta erabat aldatu zen Lur primitiboaren atmosfera anoxikoaren osaera; horren ondorioz, orain % 21 oxigenoa da. Animaliak eta gainerako organismo gehienak aerobikoak dira eta oxigenoaren mende daude; ez daudenak, berriz, ingurune anaerobiko nahiko arraroetan daude. Lurreko ekosistema gehienen ekoizle nagusiak dira landareak, eta ekosistema horien elikadura-katearen oinarria dira. Landareek munduko biomasaren % 80 inguru osatzen dute, 450 bat gigatonelada karbonorekin[75].

Animalia polinizatzaileak arriskuan daude? Eta horrela bada, zergatik?

Animalia askok eboluzionatu dute landareekin; landare loredunek polinizazio sindromeak garatu dituzte, ugalketa errazten duten lore-ezaugarrien multzoak. Askok, intsektuak eta hegaztiak tartean, polinizatzaileak dira, loreak bisitatzen dituzte eta, nahi gabe, polena transferitzen dute elikagai baten truke, polena edo nektarra gisa[76].

Animalia askok horretarako egokitutako haziak sakabanatzen dituzte. Hainbat sakabanatze-mekanismo garatu dira. Fruitu batzuek animalientzat erakargarriak diren kanpoko geruza elikagarriak eskaintzen dituzte; haziak, berriz, animaliaren hestetik igarotzean bizirik irauteko egokituta daude; beste batzuek, berriz, ugaztun baten ileari atxikitzeko aukera ematen dieten kakoak dituzte[77]. Mirmekofitak inurriekin batera eboluzionatu duten landareak dira. Landareak etxe bat eta batzuetan janaria ematen die inurriei. Horren truke, inurriek belarjaleen eta, batzuetan, landare lehiakideen aurka landarea defendatzen dute. Inurrien hondakinak ongarri organikoak dira[78].

Landare-espezie gehienek mikorriza izeneko sinbiosi mutualista batean dituzte onddoak beren sustrai-sistemekin lotuta. Onddoek ura eta lurzoruko elikagai mineralak lortzen laguntzen diete landareei, eta landareak, berriz, fotosintesian egindako karbohidratoak ematen dizkie onddoei[79]. Landare batzuek onddo endofitoak dituzte, belarjaleetatik babesteko, toxinak sortuz. Festuca arundinacea landarearen Neotyphodium coenophialuminio endofitoa izurri bat da AEBetako abeltzaintza-industriarentzat[80].

Lekale askok nitrogenoa finkatzen duten Rhizobium bakterioak dituzte sustraietako noduluetan. Bakterio horiek airearen nitrogenoa finkatzen dute landareak erabil dezan[81]; landareek, ordea, azukreak ematen dizkiete bakterioei. Horrela finkatutako nitrogenoa beste landare batzuentzat erabil daiteke, eta garrantzitsua da nekazaritzan; adibidez, nekazariek lekadunen moduko laboreak txandakatu ditzakete, eta, ondoren, zereala (garia, adibidez), ongarri nitrogenatuen ekarpen txikia duten labore komertzialak lortzeko[82].

Landareen %1 parasitoak dira. Adibidez, mihura erdi-parasitoa da, ostalariaren elikagai batzuk hartzera mugatzen dena, baina hosto fotosintetikoak izaten jarraitzen duena, edo Orobanche edo Lathraea, erabat parasitoak, beste landare batzuen sustraiekin lotuz hartzen baitituzte mantenugai guztiak, eta, beraz, ez dute klorofilarik. Parasito osoak oso kaltegarriak izan daitezke landare-ostalarientzat[83].

Beste landare batzuen gainean hazten diren landareak, normalean zuhaitzak, parasitoak baino, epifitak dira. Horiek hainbat zuhaitz-ekosistema izan ditzakete. Batzuek zeharka kalte egin diezaiokete landare ostalariari, adibidez, argia eteten badute. Hemiepifitak, pikuondo itogarria bezala, epifito gisa hasten dira, baina, azkenean, erroak botatzen dituzte eta ostalaria menderatu eta hiltzen dute. Orkidea, bromelia, iratze eta goroldio asko epifita gisa hazten dira. Epifitoen artean, bromeliek ura metatzen dute hostoen galtzarbeetan; urez betetako barrunbe horiek uretako sare trofiko konplexuei euts diezaiekete[84].

630 landare-espezie haragijale dira, hala nola Venus harrapakariak (Dionaea muscipula) eta Drosera generoa. Animalia txikiak harrapatu eta digeritzen dituzte elikagai mineralak lortzeko, batez ere nitrogenoa eta fosforoa[85].

• 
  Erle bat polena biltzen, hanken artean duen korbikulan.
• 
  Kolibri bat lore bat bisitatzen nektarra hartzeko.
• 
  Hazien sakabanatze biologikoa animalien aldetik. Geum urbanum fruituak txakur baten larrura lotuak.
• 
  Lekaleetako sustrai-noduluek Rhizobium sinbiotikoak dituzte, nitrogenoa finkatzen duten bakterioak.
• 
  Drosera landare baten hostoetako ile itsaskorrak, intsektu bat irenstea baimentzen diotenak.

Baliabide partekatuekiko lehiak landare baten hazkundea murrizten du[86][87]. Baliabide partekatuak eguzki-argia, ura eta mantenugaiak dira. Argia baliabide kritikoa da, beharrezkoa baita fotosintesirako. Landareek beren hostoak erabiltzen dituzte eguzki-argiaren beste landare batzuei itzala emateko eta azkar hazteko, beren esposizioa ahalik eta handiena izan dadin. Ura ere funtsezkoa da fotosintesirako; sustraiak lehian dabiltza lurzorutik ahalik eta ur gehien hartzeko[88]. Landare batzuek sustrai sakonak dituzte, eta lur azpian sakonera handian pilatutako ura aurkitzeko gai dira. Beste batzuek, berriz, sustrai ez hain sakonak dituzte, eta azken euri-ura biltzeko distantzia luzeagoak egiteko gai dira. Mineralak garrantzitsuak dira landareak hazi eta garatzeko[89]. Nitrogenoa, fosforoa eta potasioa dira landareek gehien lehiatzen dituzten elikagaiak[90].

Irrigazio zirkularreko nekazaritza-lurrak, satelite batetik ikusita. Gizakiek landareak behar dituzte elikatzeko.

Landareen giza laborantza nekazaritzaren muina da, eta, aldi berean, zeregin garrantzitsua izan du munduko zibilizazioen historian. Gizakia elikatzeko landareen mende dago, bai zuzenean, bai animalien hazkuntzaren bidez, zeharka. Nekazaritzan sartzen dira laboreetarako agronomia, baratzezaintza barazkietarako eta frutetarako, eta basogintza zura eskuratzeko[95][96]. 7.000 landare-espezie inguru erabiltzen ditu gizakiak elikatzeko, baina gaur egungo elikagai gehienak 30 espezietakoak baino ez dira. Oinarrizko elikagai nagusiak zerealak dira, hala nola arroza eta garia, sustraiak eta tuberkulu amilazeoak, hala nola juka eta patata, eta lekaleak, hala nola ilarrak eta lekak. Landare-olioek, hala nola oliba-olioak eta palma-olioak, lipidoak ematen dituzte, eta frutek eta barazkiek, berriz, bitaminak eta mineralak ematen dizkiote dietari[97]. Pertsonek landareak nola erabiltzen dituzten aztertzeari botanika ekonomiko edo etnobotanika deritzo[98].

Erdi Aroko ilustrazio bat, landareen erabilpena sendabelar gisa.

Sendabelarrak konposatu organikoen iturri primarioa dira, bai ondorio sendagarri eta fisiologikoengatik, bai substantzia kimiko organiko askoren sintesi industrialerako[99]. Ehunka sendagai landareetatik datoz, bai belar-dendetan erabiltzen diren sendagai tradizionaletatik, bai landareetatik purifikatutako substantzia kimikoetatik edo landareetan lehen aldiz identifikatutakoetatik[100][101]. Ezaugarri horiei batzuetan bilaketa etnobotanikoaren bidez lortu dira, eta medikuntza modernoan erabiltzeko sintetizatu dira. Landareetatik eratorritako sendagai modernoen artean, aspirina, taxola, morfina, kinina, erreserpina, koltxizina, digitalina eta vinkristina daude. Belar-dendetan erabiltzen diren landareen artean, ginkgoa, ekinazea, artemisia eta santio belarra daude. Dioskoridesen De Materia Medica farmakopea, non 600 bat sendabelar deskribatzen baitira, gure garaiko 50. eta 70. urteen artean idatzi zen eta Europan eta Ekialde Hurbilean 1600 ingurura arte erabili zen; farmakopea moderno guztien aitzindaria izan zen[102][103]. Landare batzuk gorputzean duten eraginarengatik hartzen dira, hala nola tabakoa, kafea, tea edo kalamua.

Industria-labore gisa hazten diren landareak manufaktura-industrian erabiltzen diren produktu-sorta zabalaren iturria dira. Elikagaiak ez diren produktuen artean, olio esentzialak, tindu naturalak, pigmentuak, argizariak, erretxinak, taninoak, alkaloideak, anbarra eta kortxoa daude. Landareen produktuak xaboiak, xanpuak, lurrinak, kosmetikoak, pintura, berniza, trementina, kautxua, latexa, lubrifikatzaileak, linolioa, plastikoak, tintak eta gomak dira. Landare-jatorriko erregai berriztagarriak egurra, zohikatza eta beste bioerregai batzuk dira[104][105]. Erregai fosilak ikatza, petrolioa eta gas naturala uretako organismoen hondarretatik eratortzen dira, fitoplanktona barne, eskala geologikoan[106]. Ikatz-hobi asko Lurraren historiako Karbonifero garaikoak dira. Lurreko landareek ere III. motako kerogenoa osatzen dute, gas naturalaren iturria[107][108].

Egiturazko baliabideak eta landareen zuntzak etxebizitzak eraikitzeko eta arropa egiteko erabiltzen dira. Zura eraikinak, ontziak eta altzariak egiteko erabiltzen da, baita artikulu txikiagoak egiteko ere, hala nola musika-tresnak eta kirol-ekipamendua. Zura papera eta kartoia egiteko xahutzen da[109]. Oihala kotoiaz, lihoz, Boehmeria nivea edo zuntz sintetikoz (rayon eta azetatoa) egiten da, landare-zelulosaren eratorriak. Oihala josteko haria egiteko ere kotoia erabiltzen da kasu askotan[110].

Etxe bat apaintzeko erabilitako arrosadia.

Milaka landare-espezie lantzen dira beren edertasunagatik eta itzala emateko, tenperaturak aldatzeko, haizea gutxitzeko, zarata gutxitzeko, intimitatea emateko eta lurzoruaren higadura murrizteko. Landareak urtean milaka milioi dolarreko industria turistikoaren oinarria dira, besteak beste, lorategi historikoak, parke nazionalak, oihan tropikalak, udazkeneko hosto koloretsuak dituzten basoak edo Japoniako gereziondoen sakura jaialdia[111]. Frantzian garrantzi berezia dute ville fleurie lehiaketek.

Landareak barnealdean landu daitezke, barneko landareak bezala, edo eraikin espezializatuetan, hala nola berotegietan. Hainbat landare moldatzen dira, lorezainen bidez, berrikuntza gisa saltzeko. Landare bizien edo ebakien konponketan espezializatutako arte-formen artean bonsaia, ikebana eta lore ebaki edo lehorren konponketa sartzen dira. Batzuetan, landare apaingarriek historiaren ibilbidea aldatu dute, tulipomanian bezala[112].

Barbara McClintock bere laborategian, artoaren genetika ikertzen.

Oinarrizko ikerketa biologikoak maiz erabili izan ditu landareak modelo organismo gisa. Genetikoki, ilar-landareen hazkuntzari esker, Gregor Mendelek herentzia arautzen duten oinarrizko legeak ondorioztatu zituen, eta artoaren kromosomak aztertuta, Barbara McClintockek herentziazko ezaugarriekin zuen lotura frogatu ahal izan zuen[113]. Arabidopsis thaliana landarea organismo eredugarri gisa erabiltzen da laborategietan, geneek landare-egituren hazkundea eta garapena nola kontrolatzen duten ulertzeko[114]. Zuhaitzen eraztunek datazio-metodo bat eskaintzen dute arkeologian, eta iraganeko klimen erregistro bat[115]. Landare-fosilen edo fosil paleobotanikoen azterketak landareen bilakaerari, berreraikuntza paleogeografikoei eta iraganeko klima-aldaketei buruzko informazioa ematen du. Landare-fosilek arroken adina zehazten ere lagun dezakete[116].

Azken urteotan, bioerremediazioan erabili dira landareak[117], fitoerremediazio deitzen den teknologia. Erabilgarria da azaleko edo lurpeko uretatik metal astunak kentzeko, baita substantzia erradioaktiboak ezabatzeko. Errizoiragazpena, fitoegonkortasuna, fitoerauzketa edo fitometaketa, fitoestimulazioa edo fitolurrunketa dira erabilitako tekniketako batzuk.

Eguzki-lorea Senpereko ate batean.

Landareak, zuhaitzak barne, mitologian, erlijioan eta literaturan maiz agertzen dira[118][119][120]. Loreak eta lore-sortak oroitzapen eta opari gisa erabiltzen dira maiz, baita gertaera bereziak adierazteko ere, hala nola jaiotzak, heriotzak, ezkontzak eta festak. Lore-moldaketak ezkutuko mezuak bidaltzeko erabil daitezke[121]. Landareen antza duten diseinu arkitektonikoak Antzinako Egiptoko zutabeetako kapiteletan ageri dira. Koloma horiek talkatzen ziren Egiptoko loto zuriaren edo papiroaren antza hartzeko[122]. Landareen irudiak, eta bereziki loreena, maiz erabiltzen dira pinturan[123]. Euskal Herrian landareek zentzu mitikoa ere badute: Gernikako Arbola, adibidez, burujabetzaren ikurra da; ateetan eguzki-lore bat jartzea euskal mitologiarekin lotzen da[124][125].

Belar txarrak merkataritzarako edo estetikoki ez-desiragarriak diren landareak dira. Landare hauek ingurune kudeatuetan hazten dira, hala nola nekazaritzan eta lorategietan[126]. Gizakiak landare asko zabaldu ditu bere jatorrizko banaketa-eremutik kanpo; landare horietako batzuk inbaditzaile bihurtu dira, eta bertako ekosistemak kaltetu dituzte, bertako espezieak lekuz aldatu eta, batzuetan, laborantzako belar txarrak bihurtu dira[127].

Haizeak arrastatutako polena sortzen duten landare batzuek, gramineoak barne, erreakzio alergikoak eragiten dizkiete belarraren sukarra duten pertsonei[128]. Landare askok toxinak sortzen dituzte belarjaleetatik babesteko. Landare-toxina mota nagusiak alkaloideak, terpenoideak eta fenolak dira[129]. Kaltegarria izan daiteke gizakiarentzat eta aziendarentzat irentsiz gero[130] edo, huntz pozoitsuaren kasuan bezala, ukituz gero[131]. Landare batzuek ondorio negatiboak dituzte beste batzuen gain, inguruko landareen hazkuntza moztuz, substantzia kimiko alopatikoak askatzen baitituzte[132].

Landare itsutasunaren kontzeptua James Wandersee eta Elisabeth Schussler botanikari eta hezitzaileek azaleratu zuten 1999an, Preventing Plant Blindness izeneko argitalpenean[133]. Beren ikerlanean ikusi zuten Estatu Batuetako gazteek gero eta gutxiago zekitela landaren munduari buruz eta ondorioz gero eta gutxiago hartzen zituztela haintzat[134]. Animalien mundua aldiz gustukoago zuten. Louisvilleko Unibertsitateko (Kentucky, AEB) biologoek ‘sintomen’ taula bat egin zuten, landareekiko itsutasuna detektatzen laguntzeko[134].

2016-17 ikasturtean Euskal Herriko 26 ikastetxetan 12-14 urte arteko 1.040 ikasleri galdetegi bat egin zitzaien landareen itsutasuna zenbaterainokoa zen neurtzeko. Naturarekiko duten interesari buruzko hainbat galdera egiteaz gain, 10 animalia eta landare izen jartzeko eskatu zitzaien, euren ezagutza-maila neurtzeko. Ikasleek bataz beste bertako bost espezie aipatzeko gai izan ziren. Landare aipatuena sagarrondoa izan zen. Horrek ez du ordea zuhaitza ezagutzen dutenik adierazten, fruitua baizik[135].