La Villavesa SA
Villavesa (La Villavesa SA izen ofiziala, normalean Billabesa edo Atarrabiarra izenez ezagutzen da) errepide bidezko bidaiarien garraioan aritzen zen Iruñerrian.
| La Villavesa SA | |||
|---|---|---|---|
 Billabesa; enpresak Iruñerriko autobusei eman die izena | |||
| Akronimoa | Billabesa / Atarrabiarra | ||
| Mota | Sozietate anonimoa | ||
| Sektorea | Garraioa | ||
| Sorrera | 1927 | ||
| Desagerpena | 1969 | ||
| Zuzendari exekutiboa | Maria Josefa Lizarraga Gazkue | ||
| Presidentea | Maria Ines Lizarraga Gazkue | ||
| Langileak | 100 | ||
| Kronologia | |||
| |||
Enpresa 1927an sortu zen bere lehiakide nagusiari, Iratiko trenbideari, aurre egiteko. Urte batzuk geroago, 1969an, itxi egin zuten.
Filial bat zuen, Autobuses Pamplona, gaur egun Eskualdeko Hiri Garraioa bezala ezagutzen denari eskainia, garai hartan Iruñeko hiria bakarrik hartzen zuena.
Izena
Bere izena Atarrabia hiritik dator, gaztelaniaz Villava da. Bere gaztelerazko jentilizioa villavés edo villavesa da. Bere lehen zerbitzua Iruña-Atarrabia linea izan zenez, enpresak izen hori hartu zuen.
Bere euskal bertsioan bi aldaera daude: billabesa eta atarrabiarra. Lehenengoa ortografia egokitzapena da, ahoskera ez baita aldatzen, eta gehien erabiltzen dena da. Hala ere, bigarrena itzulpen zehatzari dagokio, euskal jentilizioari, baina ez du hainbeste jarraitzailerik.[1]
Historia
Sorrera
1915ean, La Montañesa enpresak, Iruña eta Luzaide arteko ibilbidea zaldiz egiteaz arduratzen denak, Zubiri, Lintzoain, Auritz eta Orreagatik igarota, lehen autobusa erosi zuen, guk gaur egun jakingo genukeen bezala, NA-101 matrikula zuena, Nafarroako lehen motordun ibilgailua. Ondoren, antzeko beste enpresa batzuk sortu ziren, tartean La Villavesa SA 1927 urtean. "Irati" -ren trenbidearen aurka lehiatzeko jaioa, bere lana eskualdeko herriak hiriburuarekin lotzea izan zen, Atarrabiatik hasita, eta hortik datorkio izena. Bere autobus guztiak, hasierakoak eta ondorengoak, Unic markakoak izan ziren, egungo Iveco, sustatzaileetako bat, Nazario Unanua, markaren Nafarroako agentea baitzen. "Villavesa" izena, euskaraz "Billabesa" edo "Atarrabiarra", enpresa desagertuta egon arren, hiriko autobusaren sinonimo gisa erabiltzen jarraitzen dute eskualdeko biztanleek.[2]
1930era arte ez ziren eman autobus-ibilbideen lehen emakidak, hala nola Iruña-Burlata, Iruña-Atarrabia eta Iruña-Zizur, lehenengoa Uharteraino zabalduz. Autobusak garraiobide gisa izan zuen gorakadak eta gerraosteak nahikoa kalte egin zieten Irati eta Plazaola trenbideei, 1955ean eta 1953an, hurrenez hurren, trenbide horiek desegin baitziren.[3][4]
Autobuses Pamplona: Iruñeko lehen hiri-garraioa
1953an, La Villavesak, Autobuses Pamplona filialaren bidez, Iruñan hiri-garraioko zerbitzua emateko emakida lortu zuen. Zituen zerbitzuen artean Etxabakoitz, Zizur Nagusia, Atarrabia edo Antsoainerako ibilbideak zeuden. Hiriko lehen semaforoa 1956an jarri zenez eta oinezkoen pasabiderik ez zegoenez, orduko ibilgailu-parke urriarekin batera, zerbitzuaren puntualtasuna oso ona izan zen eta trafikoa arina. Autobusak berdeak ziren, omnibus motakoak, eta han bi langile zeuden: gidaria eta txartel saltzailea. Gainera, hirugarren bat zegoen, ikuskatzailea. Derrigorrezkoa zen leihatilak jaitsita eramatea, bestela airea arnasgaiztu egingo baitzen. Erretzea baimenduta zegoen, eta, ibilgailua erauzita baina geldituta zegoenean, motorrak dardara handia egiten zuen, zarata gorgarria, nostalgikoenak gogoratzen dituena.[5]
Amaiera
1969an, Autobuses Pamplona enpresaren eta, ondorioz, La Villavesa SA -ren finantza-krisiaren ondorioz, bi enpresak desagertu egin ziren, hiriarteko ibilbideak La Montañesari eta hirikoak sortu berria zen Iruñeko Hiri Garraioko Kooperatibari edo COTUP -i lagaz. Hasiera batean 97 langilek osatzen zuten kooperatiba hori, gehienak Autobuses Pamplona enpresakoak, eta "villavesa" izenekoen agintea hartzea erabaki zuten, funtzionatzen jarrai zezaten.[6]
Garai hartan estreinatu zen COTUP konpainiaren hiri-lineak garai hartan Argentinako plazan zeuden, gaur egun Vínculo plazan, Iruñeko Lehen Zabalgunean, Pablo Sarasate pasealekutik etxadi batera.[7]
Zerbitzuak
Hiri garraioa
Enpresak, Autobuses Pamplona filialaren bidez, Iruñeko Udalak 12 lineako hiri-garraio publikoko sare bat ematea lortu zuen 1953an, eta horietako bat gauez zen. 1969an enpresa desagertu zenean, hainbat langilek bat egin zuten COTUP sortzeko eta, horrela, zerbitzuarekin jarraitzeko.
Hiriarteko garraioa
Oraingo honetan, enpresak Iruñerriko "aldirietako" joan-etorriak egiten zituen. Horietako gehienak hiritzat hartzen dira gaur egun, Iruñearen hedapen urbanistikoak ia hiri barruko ibilbidea ahalbidetzen baitu herri desberdinen artean. 1969an La Montañesari eman zitzaizkion lerro hauek.
| Linea | Izena | Hasiera | Ibilbidea | Amaiera | Maiztasuna | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Lanegunak | Jaiegunak | |||||
 |
Añorbe - Pamplona Añorbe - Iruña |
Añorbe | Añorbe · Tirapu · Ukar · Arrizabalaga · Tebas · Noain · Autobuses | Pamplona Iruña |
- | - |
 |
Potasas - Pamplona Potasas - Iruña |
Potasas | Potasas · Beriain · Noain · Autobuses | Pamplona Iruña |
30' | 60' |
 |
Huarte - Pamplona Uharte - Iruña |
Huarte Uharte |
Uharte · Atarrabia · Burlata · Blanka Nafarroakoa | Pamplona Iruña |
20' | 40' |
 |
Villava - Pamplona Atarrabia - Iruña |
Villava Atarrabia |
Atarrabia · Burlata · Blanka Nafarroakoa | Pamplona Iruña |
10' | 20' |
 |
Olaz - Pamplona Olatz - Iruña |
Olaz Olatz |
Olatz · Atarrabia · Burlata · Blanka Nafarroakoa | Pamplona Iruña |
50' | 90' |
 |
Gorraiz - Pamplona Gorraitz - Iruña |
Gorraiz Gorraitz |
Gorraitz · Olatz · Mendillorri · Blanka Nafarroakoa | Pamplona Iruña |
- | - |
 |
Oricáin - Pamplona Orikain - Iruña |
Oricáin Orikain |
Orikain · Arre · Atarrabia · Burlata · Blanka Nafarroakoa | Pamplona Iruña |
- | - |
 |
Mutilva - Pamplona Mutiloa - Iruña |
Mutilva Mutiloa |
Mutiloa · Blanka Nafarroakoa | Pamplona Iruña |
90' | 90' |
 |
Barañain - Pamplona Barañain - Iruña |
Barañáin Barañain |
Barañain · Yanguas y Miranda | Pamplona Iruña |
10' | 20' |
 |
Berriozar - Pamplona Berriozar - Iruña |
Berriozar | Berriozar · Yanguas y Miranda | Pamplona Iruña |
20' | 30' |
 |
Cizur Mayor - Pamplona Zizur Nagusia - Iruña |
Cizur Zizur |
Urbanizazioa · Zizur Nagusia · Yanguas y Miranda | Pamplona Iruña |
15' | 40' |
Legatua
La Villavesa SA erreferentea izan da Iruñerriarentzat, ez bakarrik garraio publikoaren kudeaketan eta ustiapenean (haren ospea oso ona zen herritarren artean). Gainera, bere izenak gerorako utzi ditu: villavesa, billabesa edo atarrabiarra. Izan ere, eskualdean hiri-garraioari erreferentzia egiteko modua beti da villavesa. Hala zen La Villavesak ustiatzen zuenean, hala izaten jarraitu zuen Autobuses Pamplona tiatzen zutenean (nahiz eta filiala izan, eta ez enpresa bera arduraduna), hala izaten jarraitu zuen COTUP eta La Montañesa iritsi zirenean (eta horrek ez zuen zerikusirik lehen enpresarekin), eta hala izaten jarraitzen du, Transports Ciutat Comtal dela emakidaduna.
Erreferentziak
- (Gaztelaniaz) Vigor, Iñaki. (2017-11-07). «La villavesa, un nombre peculiar que ha cumplido 90 años» iruindarra.naiz.eus (Noiz kontsultatua: 2020-05-23).
- (Gaztelaniaz) Estampas de antaño: Las antiguas villavesas (1927-1997) – Memorias del Viejo Pamplona. (Noiz kontsultatua: 2020-03-25).
- Eusko Ikasukntza, Urraul-Beitiko Udala. (2007). FERROCARRIL "EL IRATI" historia - documentos - fotografías. .
- (Gaztelaniaz) País, Ediciones El. (1998-12-07). «Vía verde al Plazaola» El País ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2020-03-25).
- (Gaztelaniaz) Vigor, Iñaki. (2017-11-07). «La villavesa, un nombre peculiar que ha cumplido 90 años» iruindarra.naiz.eus (Noiz kontsultatua: 2020-03-25).
- (Gaztelaniaz) Larrea, Pilar Fernández. (2018-04-03). «50 años de la Cotup | SeleccionDN+» diariodenavarra.es (Noiz kontsultatua: 2020-03-25).
- «Desde el aire: los cambios de la capital en 83 años - Diario de Notizias» www.noticiasdenavarra.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-23).
