Kwame Nkrumah

Nkrumah 1909an jaio zen, Nkroful herrian, Urre Kosta britainiar kolonian.[8][9][10] Aita Opanyin Kofi Nwiana Ngolomah urregilea zen,[11] eta ama, Elizabeth Nyaniba, txikizkako merkataria.[12] Akkrako Achimota School ikastetxean ikasi zuen 1926tik 1930era, urte hartan graduatu baitzen.[13] 1935. urtean, Ghana utzi eta Estatu Batuetara joan zen bizi izatera eta ikasketak egitea, Lincoln Unibertsitatean, Pennsylvanian. Ekonomian, soziologian eta psikologian graduatu zen, eta zenbait lanbide edo jarduera egin zituen aldi horretan; besteak beste, xaboi lantegi batean, itsasontzi batean zerbitzari edo kalean arraina saltzen. Ikasle gisa Lincoln Unibertsitatean, ikasleek eratutako antzerki ekoizpen batean parte hartu zuen, eta saiakera bat argitaratu zuen, Afrikako europar gobernu motari buruz, The Lincolnian ikasleen egunkarian.[14] Ondoren, 1945ean, Erresuma Batura joan zen, eta Londresen jarri zen bizi izaten. Han, zuzenbide ikasketak hasi zituen, baina karrera utzi eta aktibismo politikoan murgildu zen, betiere ikuspegi ezkertiar eta antiinperialista batez. 1947ko udazkenean, Urre Kostara itzuli eta United Gold Coast Convention alderdi politikoan hasi zen lanean.[15]

Nkrumahk ezkerreko ideia finkoak zituelarik, gero eta urrunago sentitzen zen United Gold Coast Convention alderdiaren programa eta jarduera kontserbadoreetatik. Beraz, alderdi berri bat eratzea erabaki zuen: Herriaren Konbentzioaren Alderdia (CPP ingelesezko siglan). Nkrumahk antolakuntza eta sustapen teknika modernoak eman zizkion alderdiari, gazte taldeak antolatuz, banderak eta esloganak erabiliz, eta gobernu koloniala kritikatzen zuen hedabideez baliatuta.[16]

Ghana 25 pesewako txanpona, Nkrumahren irudiaz, idazkun honetaz inguratuta: Civitatis Ghanensis Conditor («Ghanako Estatuaren Sortzaile»).

Nkrumahk herrialde osoan zehar aldarrikatu zuen independentziak oparotasuna ekarriko ziola Ghanari. Hala, bere leloetako bat zen: «lehenik helburu politikoa bilatu eta, gainerakoa, etorriko da».[16] Berehala hartu zuen ospea, lehenbizi behartsuen artean eta gero merkatarien, bulegarien eta hirietako irakasleen artean. Jarraitzaile kopurua aski hazi zenean, Nkrumahk areagotu egin zituen protestak, behin eta berriz azpimarratuta «ekintza positiboa»: greba, boikot, matxinada eta protesta masiboak sustatzea. Gero eta larriago izaten ari ziren gertaerei erantzunez, britainiar agintari kolonialek erabaki zuten protesta giroa amaiarazten saiatzea: Charles Noble Arden-Clarke gobernadoreak Nkrumah eta beste buruzagi politiko batzuk atxilotzeko agindua eman zuen, 1950ean. Familiari bidalitako gutun batean, Arden-Clarkek idatzi zuen lanpetuta zegoela «hemengo Hitlerri aurre egiten».[16] Nkrumah hiru urteko kartzela zigorrera kondenatu zuten. Horren ondorioz, haren ospea ez bakarrik ez zen gutxitu, baizik biziki handitu zen, preso hartutako liderrak heroitzat hartu baitzituzten Ghanako herritar askok. 1951ko otsailean, Erresuma Batuak legegintza hauteskundeen deia egin zuen, Urrezko Kostako koloniari autonomia handiagoa emateko asmoz; Nkrumahren ospeak nahiko argi uzten zuten CPP alderdiak garaipena eskura zezakeela. Dena dela, Nkrumahk oztopo bat zuen hauteskundeei begira: indarrean zegoen legediaren arabera, urtebete baino gehiagoz zigortutakoak ezin ziren hauteskundeetarako inskribatu; Nkrumah hiru zigor independenteren bidez kondenatu zutenez, bakoitza urtebetekoa, hauteskundeetara aurkezteko aukera ukan zuen. 1951ko otsailaren 9an, Nkrumahk hauteskundeen emaitza jaso zuen, espetxeetako agintarien eskutik: 38 aulkietatik 33 lortu zituen CPPk;[17] berak Akkrako barrutian lortu zuen aulkia, garaipen ikaragarri batekin, 23.122 bototatik 20.780 eskuratu baitzituen.[18]

Egoera horren aurrean, gobernadoreak erabaki behar izan zuen Nkrumah espetxetik askatu ala ez. Askatzen bazuen, aurre egin beharko zion Nkrumahk gobernu koloniala boikotatzeko mehatxuari, eskualdea benetan autogobernatzeko aukerarik ematen ezean. Askatzen ez bazuen, oso litekeena zen CPPk uko egitea lankidetzari, gobernu kolonialak galtzea oraindik zeukan babes eskasa, eta, azkenik, matxinada lehertzea.[19] Gobernadoreak Nkrumah askatzea erabaki zuen, azkenik, eskatuz hurrengo egunean joan zedin Fort Christiansborgeko bere egoitzara, Nkrumahri gobernuaren eraketa formalki eskatzeko. Indarrean zegoen konstituzioak ezartzen zuen gobernadorearen mende egongo zirela polizia, kanpo gaiak, finantzak, armadaren afrikar tropak eta botere judiziala. Gertaera horien aurrean, Nkrumahk autogobernu osoa eskatu zien britainiarrei, eta 1954an lortu zuen.[20]

Gobernuaren lehen urteetan, Nkrumahk arazo handi bati aurre egin behar izan zion, nahiz eta, neurri batean, bere erabakiaren ondorio bat izan zen. Britainia Handiko gobernuak Cocoa Marketing Board (CMB) enpresa sortu zuen, kakao ekoizleak merkatuko gorabeheretatik babesteko xedez. Enpresa hori zen Ghanako kakao produkzio osoaren erosle, saltzaile eta esportatzaile bakarra. Nkrumahk agindu zuen kakaoa prezio oso apalean edukitzea, artifizialki, nazioarteko merkatuetako prezioaren herena inguru, kakao kopuru handiak saltzeko asmoz eta, hartara, dirua azkar lortzeko xedez, garapen proiektuak gauzatzearren. Erosketa prezio beheratuak kalte handiak eragin zizkien nekazari txiki eta ertainei. Hori gutxi balitz bezala, alderdiko kideek CMBren barruan izandako ustelkeria kasu larriek eraman zuten ashanti etnia matxinatzera eta National Liberation Movement alderdia sortzera, konstituzio federal bat eskatzen zuena, ashantien autonomia zabal batez.[21] Indarkeria gertakari ugari gertatu ziren, besteak beste, bonba bat lehertu zen Akkran, Nkrumahren etxe ondoan. Istiluek zalantzak sortu zituzten Britainia Handian, herrialdeari independentzia emateko egokitasunari buruz. Zalantza horiek uxatu nahirik, 1956an berriz ere legegintza hauteskundeak egitea ebatzi zen: Nkrumahren alderdiak 104 eserlekuetatik 72 lortu zituen, hauteskundeen parte hartzea % 57raino beheratu zen arren.[22]

Hauteskunde haien emaitzek eraman zuten britainiar gobernua kolonia uztera; Ghanak ofizialki independentzia irabazi zuen 1957ko martxoaren 6an.[23][24]

Fort Christiansborgeko gazteluan ezarri zuen presidentetzaren egoitza gisa Nkrumahk, britainiar gobernadorearen bizileku izandakoan, iraganean esklaboen salerosketarako balio izan zuena. Nkrumahren eta bere herrikideen arteko urruntzearen ikur bihurtu zen gaztelua. Kiroletan, janarietan edo erosotasunean interes handirik ez zuenez, Nkrumahk lanari loturik igarotzen zituen orduak. Erica Powell isilmandatari eta idazkari pertsonalaren arabera, Nkrumah ez zen bere lankideez fio eta bizitza bakarti batera emana zen.[25]

Nkrumah (atzeko lerroan eskuinean lehena) Commonwealtheko lehen ministroen konferentzian (1960).

Nolanahi den ere, Nkrumahren lidergoari esker, Ghanak politika eta praktika sozialdemokrata garrantzizko batzuk hartu zituen, hala nola gizarte babeseko sistema, garapen programa komunitarioak eta eskola sare zabal bat.[26] Bere agintaritza garaian, Commonwealth erakundearen barruan egon zen beti Ghana.[27]

Nkrumahk nahi zuen Akkra bihurtzea afrikar kontinente osoaren independentziarako oinarri politiko eta ekonomiko bat. 1958. urtean, konferentzia bat antolatu zuen Afrikaren iraultza baketsua sustatzeko, non hirurehun ordezkari bildu baitziren, horien artean Julius Nyerere, Joshua Nkomo, Kenneth Kaunda, Hastings Banda, Patrice Lumumba, Amílcar Cabral eta beste.[28]

Bere idazkietan, Nkrumahk sozialismo moderatu bat aldarrikatzen zuen Afrikarentzat, produkzio kapitalistaren sistemaren alderdi batzuen abantailak ukatu gabe, nahiz beti izan zen mendebaldearen inperialismoaren aurkari sendo bat. Afrikaren ekonomia garatzeko, industrializazioa oinarritzat hartzen zuen, inportazioak murriztu eta ordainketa balantza hobetzeko.[29] Uste zuen sozialismoak Afrikan hazkunde azkarra eragiteko ahalmena zuela, Nkrumah txundituta geratu baitzen Sobietar Batasunean eta Europako herrialde sozialistetan izandako industria garapen azkarreko esperientziarekin eta ongizate estatuarekin. Gainera, uste zuen Afrikaren bizimodu tradizionalak antz handia zuela sozialismoarekin.[30]

Afrikako beste lider batzuek baino anbizio handiagokoa zen Nkrumah, buruzagi «inspiratua» zela uste baitzuen, Ghana benetako potentzia eta estatu modernoaren adibide bihurtuko zuena, Afrika izan zedin Estatu Batuekin edo Sobietar Batasunarekin aldera zitekeen indar politiko eta ekonomiko bat.[31] Doktrina politikoaren termino berri bat sortu zuen: Nkruhmahismoa, inoiz argi eta garbi mugatu ez zen ideologia nahiko pertsonala adierazten zuena. Berak sortutako Kwame Nkrumah Institutua zen ideologia hura zabaltzeko arduraduna, eta iragartzen zuenez «Nkrumahismoa da Afrika Berriaren ideologia, independentea inperialismotik eta erabat aske dagoena, kontinente mailan antolatua, Afrika Bat eta Batua kontzepzioan oinarritua, zeinek bere indarra hartzen baitu zientzia eta teknologia modernoetatik eta Afrikako sinesmen tradizionaletik: norberaren garapen askea baldintzatzen du guztion garapen askeak».[32]

Ghanan berehala zabaldu zen Nkrumahrenganako nortasunaren gurtza. Egunkariek buruzagia goraipatzen zuten eta ia beti hartzen zuten Ghana, Afrika eta mundu osoa eraldatzeko gai zen gizon bakartzat.[33] Informalki zenbait izendapen hartu zituen, hala nola Patuaren Gizona, Afrikako Izarra, Dedikazio Gorena eta, batez ere, Osagyefo, «garailea borrokan» edo «askatzaile» gisa itzuli daitekeena.[34]

Nkrumah eta bere familia Egiptoko presidente Gamal Abdel Nasserrekin, Afrikar Batasunaren Erakundearen bileran, Akkran (1965).

Nkrumahren ekimenak eta politikak emaitza positiboak sortzen zituzten arren, haren bakardadea eta inguruarekiko mesfidantza areagotu egin ziren, Erica Powell bere idazkariaren arabera. Bere isolamenduan, berak aditu nahi zuena bakarrik esaten zioten goresleez inguratu zen. 1957ko abenduaren 30ean Fathia Rizk egiptoarrarekin ezkondu zen, isilpean eduki zuen zeremonia intimo batean;[35] Egiptoko presidente Gamal Abdel Nasserri eskatu zion, eta ezkontzeko egunera arte ez zuen ezagutu ere egiten. Emakumeak frantsesez eta arabieraz soilik hitz egiten zuen, Nkrumahk ez zekien hizkuntzatan, alegia.[36]

1960an, Nkrumahk konstituzio berri bat aldarrikatu zuen, presidenteari ahalmen bereziak emanez, alde batetik, dekretuak egiteko, parlamentuaren onarpenaren beharrik gabe; eta, bestetik, parlamentuaren erabaki asko indargabetzeko, eta Estatuko ia edozein funtzionario kargutik kentzeko aurretiazko prozedurarik gabe. Komunikabideen kontrola ere erregimenari ematen zitzaion.[37] 1961ean, «estatuburuaren pertsonarekiko errespeturik ez izatea» hutsegite kriminaltzat hartua izan zen.[38]

Beste erakunde batzuk CPP alderdiaren mende jarri zituen, eta, praktikan, alderdia eragin handia izatera iritsi zen askotariko erakundeetan, hala nola Langileen Brigadan edo Ghanako Emakumeen Kontseiluan. Akkrako gotzain katolikoa herrialdetik bota zuten, gazte taldeen politizazioarekin ados ez zegoela adierazteagatik. Barne-tentsio handiko alderdi bihurtu zen CPP, kideen arteko interes desorekaren ondorioz (pentsaera politiko ugari baitziren) eta alderdikide askoren ustelkeriaren ondorioz. Alderdiko idazkari nagusiak, Tawia Adamafiok, honela deskribatu zuen behin: «Nazio osoa suntsitzeko mehatxua egiten ari den munstroa». Nkrumahk hitz eman zuen goi funtzionarioen ustelkeriaren arazoari aurre egingo ziola, eta horregatik sortu zuen batzorde bat alderdiko kideen ondasunen jatorria ikertzeko. Praktikan, baina, emaitzak ez ziren argitaratu eta alderdiko eliteak ustel jarraitu zuen.[39]

Guztiarekin, Nkrumahk lan publiko baliotsu asko eraiki zituen: ospitale, eskola eta errepide asko, eta batez ere Volta ibaiaren gune hidroelektriko handia. Azpiegiturak eraikitzeko grinak bultzatuta, atzerriko enpresaburuak erakarri zituen, berehala ohartu zirenak «asmo handiko ideia batek eta eroskeria batek» gobernuaren kontratu handiak ekar zitzaketela. Horrela eraiki ziren, adibidez, kakaoa gordetzeko silo erraldoi eta garestiak, gerora erabilezinak izan zirenak.[40]

Kakaoaren krisiak (1961), zeinaren ondorioz kakaoaren prezioak nazioarteko merkatuetan gainbehera egin baitzuen,[41] zailtasunak ekarri zizkion Nkrumahri. Estatuaren errenta fluxua bermatzeko, zergak nabarmen igo behar izan zituen. Ondorioetako bat izan zen trenbideetako eta portuetako langileek grebara jo zuten. Haien aurka oldarturik, Nkrumahk atxiloketak eta epaiketarik gabeko espetxeratzeak agindu zituen, 1961ean emandako arau baten babesean, zeinaren bidez langile mugimendu eta sindikatu gehienek presidentearen baimena behar baitzuten, aurrez, protesta bat antolatu ahal izateko; bestela, espetxe zigorra jaso zezaketen, «nazioaren garapen industriala oztopatzeagatik». Oposizioko politikariak atxilotzeko ere agindu zuen, eta bere alderdi barruan purgak egin zituen. Nkrumah berak izendatu zituen prozesu haietako epaileak.[42]

Kwame Nkrumah eta, Jugoslaviako presidente Josip Broz Tito, Lerrokatu Gabeko Herrialdeen lehen konferentziara iristen, Belgraden (1961).

1961ean, Txinara eta Sobietar Batasunera bidaiatu ondoren, Ghanako estatuaren mendeko konpainiak sortzea erabaki zuen Nkrumahk. Bost urtean, 1966rako, 50 korporazio baino gehiago sortu zituen, gehienak gaizki kudeatuak eta eraginkortasun oso apalekoak. Kanpo zorra 349 milioi libera esterlinetaraino hazi zen ofizialki 1963an, baina benetako datuak okerragoak izan daitezke.[43]

Nekazaritza politikak ere ez zuen emaitza onik lortu. Erregimenak baliabide asko erabili zituen arren aski atzeratuta zegoen nekazaritza mekanizatzeko, nekazarien beharrei entzungor egin zien, lurraren ekoizpenengatik jasotzen zuten zen prezioari zegokionez. Bestalde, kakaoaren salmentatik lortutako diru sarreren portzentajea % 72 izatetik 1960an, bost urte geroago % 41 izatera beheratu zen. Horrela, Estatuaren nekazaritza konpainiak galerak izaten hasi ziren.[43]

Boterera iritsi zenean, Urre Kosta Afrikako britainiar kolonia aberatsenetako bat zela kontuan hartuta, Nkrumahren kudeaketa ekonomikoa oso kaxkarra izan zela esan daiteke.[44] 1963an kualifikazio gabeko langileen bizi maila 1939ra etorri zen atzera. 1960-1966 artean, gutxieneko soldata erdira jaitsi zen, eta hori ez zen konpentsatu bizi kostuaren murrizketarekin. 1963an, Estatuaren erreserbak milioi erdi libera esterlina baino gutxiago izatera iritsi ziren.[45][43]

Bestalde, Nkrumahren proiektuek ere porrot egin zuten Ghana Lerrokatu Gabeko Herrialdeen Mugimenduaren funtsezko pieza bihurtzeko eta Afrika osoa proiektu politiko bakar batean bateratzeko. 1963an, Ghanaren gidaritzapean estatu afrikarrak elkartzeko proposamena egin zuenean Afrikako liderren biltzar batean, nahiz gehienak afrikar batasunaren alde agertu, ia inork ez zuen haren proposamenaren alde egin. Tanganikako presidente Julius Nyerererekin liskarrak izan zituen, Tanganika ekialdeko Afrikako estatuen federazio bat sortzeko egin zuen planaren ondorioz. Izan ere, Nyereren proposamena zen afrikar sozialismoaren aldeko liderrekin egitea ―hori Nkrumahren sozialismo zientifikoa aurkakoa zen―, eta federazio horretan estatu frankofonoak ere sartzea ―Nkrumahk uste zuen oraindik Frantziaren sateliteak zirela.[46]

Nkrumah eta Ernesto Che Guevara, 1965eko urtarrilean.

Gainera, Nkrumahk Togo, Boli Kosta, Volta Garaia, Nigeria eta Nigerreko gerrillei lagundu zien, Afrikaren batasunari buruzko teoriekin bat egiten baitzuten. Togoko presidente Sylvanus Olympio talde horietako bat hiltzen saiatu zenean, zailtasun diplomatikoak sortu zitzaizkion Afrikako beste herrialde batzuekin ere. Beste afrikar gobernuen disidenteak entrenatzeko antolatu zituen kanpamentuetan, Txinako eta Alemaniako Errepublika Demokratikoko aholkularien laguntza zuten. Jarduera horien ondorioz, Hamani Duariori Nigerreko presidentea hiltzen saiatu ziren.[47]

Porrot egin arren, Nkrumah nazioarteko zenbait gatazkatan sartu zen bitartekari lanak egiten, hala nola Txinaren eta Sobietar Batasunaren arteko gatazkan, edo Kongon eta Rodesian sortutako gatazka egoeretan.[48] Kasu horietako bakar batean ere ez zen onartu Nkrumahren bitartekaritza, nahiz eta sare diplomatiko garrantzitsu bat sortu zuen, Ghanaren berrogeita hamazazpi enbaxadarekin mundu osoan zehar. Barne arazoei dagokienez, Nkrumahk inperialismoari eta nazioarteko konspirazioei egotzi zizkien. Alderdiko beste kideekiko haserrea handituz joan zen, batez ere, 1963an bera hiltzeko saiakuntzaren ondotik, ordura arteko bere adiskide Tawia Adamafio eta beste bi ministro atxilotuak izan baitziren. Epaileak errugabetzat jo zituen arren, Nkrumahk kargutik kendu eta legea aldatu zuen, «interes nazionaleko» epaiketetan parte hartu ahal izateko. Bigarren epaiketa bat eginik, errudun jo zituzten eta biziarteko kartzela zigorra ezarri zieten.[49] 1964an beste hilketa saiakera bat izan zuenean, Nkrumahk poliziaren susmoa hartu zuelarik, armagabetu egin zuen, eta bere jaioterrian hautatutako eta sobietar agenteek entrenatutako guardia armatu batez inguratu zen.[47]

1964an, Nkrumahk erreferendum bat antolatu zuen alderdi bakarreko erregimen bat ezartzeko. Gobernuko prentsak ohartarazi zuen errepresaliak hartuko zituztela bozkatzen ez zutenen edo gobernuaren aurkako kanpaina aktiboa egiten zutenen aurka. Beste neurri batzuk ere hartu ziren, hala nola «ezaren» kutxetan boto txartela sartzeko zirriturik ez egotea. Horrela, Ghana alderdi bakarreko sistema bihurtu zen. Gainera, Nkrumahk gero eta botere gehiago kontzentratu zuen bere eskuetan.[50]

Nkrumahk 10 milioi libera esterlina eralgi zituen «Job 600» izeneko konplexua eraikitzeko, Afrikako estatuburuen konferentzia egtieko 1965ean, eta, etorkizunari begira, noizbait Afrikar Batasunaren hiriburu bihurtzeko asmoz.[51] Alabaina, Nkrumahren eta beste estatuburu batzuen arteko tentsio politikoek porrotera eraman zuten konferentzia. Gonbidatutako 36 herrialdeetatik 28 soilik bertaratu ziren, baina horietatik 13 besterik ez ziren estatuburuak, gainerakoak maila apalagoko ordezkariak baitziren. Gainera, baztertu egin zen Nkrumahren eskaera, «Afrikaren batasuna aztertzeko» azpibatzorde bat sortzeko egindako proposamena, alegia.[52]

Nkrumahren oroipen parkea eta mausoleoa.

Armada nazionalean espioiak infiltratzeko eta kontrol pertsonala lortzeko egindako saioek, eta presidentearen guardiek zeukaten soldata eta ekipamendu alde izugarriak ―soldadu arrunten aldean― tentsio larriak eragin zituen armadarekin, ordura arte Nkrumah gehiengoz babestu baitzuen. 1966ko otsailaren 24an, Pekinen zelarik Vietnamgo gerran bitartekari lanak egiteko asmoz, armada matxinatu egin zen, ustez Estatu Batuen laguntzarekin,[53] eta biktimarik gabeko estatu kolpe batez amaitu zen haren gobernua.[54]

Nkrumah inoiz gehiago Ghanara itzuliko ez bazen ere, Afrikaren batasunaren alde lanean jarraitu zuen. Konakryn (Ginea) bizi izan zen erbesteratuta, Ahmed Sékou Touré presidentearen babesean, eta hark ohorezko presidentekide izendatu zuen. Irakurtzen, idazten eta gonbidatuekin bilkurak egiten ematen zuen denbora. Gai publikoetatik erretiratuta egon arren, izututa bizi izan zuen atzerriko inteligentzia agentziek egin zitzaketen konspirazioekin. Sukaldaria hil zitzaionean, bere gelan janaria biltzen hasi zen, pozoituta hilko ote zuten. 1971ko abuztuan, osasuna kaskartzen hasi zitzaiolarik, Bukarestera (Errumania) joan zen tratamendu medikoa jasotzera. Han hil zen, 1972ko apirilaren 27an, larruazaleko minbiziaz, 62 urte zituela.[55]

Hasieran, Nkroful jaioterrian lurperatu zituzten Nkrumahren gorpuzkiak. Hilobia han egon arren, haren gorpuzkiak Akkrako mausoleora eraman zituzten.[56]