Kupido

Mitologia klasikoan, Kupido[1] (latinez: Cupīdō [kʊˈpiːdoː], «desira» euskaraz) desiraren, amodio erotikoaren, erakarpenaren eta maitasunaren jainkoa da. Sarritan, Venus maitasunaren jainkosaren eta Marte gerraren jainkoaren seme gisa irudikatua da. Latinez Amor («Amodioa») bezala ere ezagutzen da. Bere baliokide greziarra Eros da.[2] Eros, greziar arte klasikoan, oro har, gazte argal eta hegodun moduan erretratatu zuten arren, garai helenistikoan, gero eta gehiago, haur lodikote gisa erretratatu zuten. Garai horretan, Kupidoren ikonografiak bere boterearen iturria irudikatzen duten arkua eta gezia bereganatu zituen: Kupidoren geziak pertsona bat edo, are, jainko bat harrapatzen duenean, kontrolatu ezineko desira batez betetzen du. Mitoetan garrantzi gutxiko pertsonaia da Kupido, eta trama martxan jartzeko balio du batez ere. Kupido eta Psikeren mitoan baino ez da pertsonaia nagusia, bere armek zaurituta amodioaren oinazea jasaten baitu Kupidok. Berari buruzko beste istorio luzerik kontatzen ez den arren, gai poetiko eta agertoki bisual askotako motibo da, hala nola den «Orori garaitzen zaio Maitasuna» lanean eta Kupidoren zigorra edo tortura errepresalian.

Kupido
Erromatar mitologia
Ezaugarriak
Sexuagizonezkoa
BaliokideakEros
Familia
AitaMerkurio eta Marte
AmaVenus eta Diana

Artean, Kupido sarri agertzen da Amores (edo amorini, artearen historiako terminologia berriagoaren arabera) deituriko forma anitzetan, eta horiek greziar eroteen baliokideak dira. Kupidoak ohiko motiboa dira erromatar artean eta tradizio klasikoaren ondorengo mendebaldeko artean. XV. mendean, Kupidoren ikonografia eta puttoa bereizezinak izaten hasi ziren.

Kupidok pertsonaia ezaguna izaten jarraitu zuen Erdi Aroan. Izan ere, kristautasunaren eraginez, sarri izaera bikoitza zuen, zeruko nahiz lurreko amodioa irudikatzen baitzuen. Pizkundean, filosofia klasikoarekiko interes berritu batek esanahi alegoriko konplexuz hornitu zuen. Gaur egungo herri kulturan, amodio erromantikoa inspiratzeko bere arkua tenkatzen agertzen da Kupido, askotan San Valentin eguneko ikono gisa.[3]

Jatorria eta jaiotza

Erromatarrek greziar Erosen mitoak eta kontzeptuak berrinterpretatu zituzten Kupidorentzat euren literatura eta artean, eta Erdi Aroko eta Pizkundeko mitografoek bi bertsioak uztartu zituzten libreki. Greziar tradizioan, Erosek genealogia bikoitza eta kontraesankorra zuen: Sexu-elkarketarik gabe sortutako jatorrizko jainkoetako bat zen; bere belaunaldiaren ondoren, ordea, jainko-jainkosak gizon-emakume elkarketen bidez sortu ziren.[4] Hesiodoren Teogonian, Kaos eta Gaia (Lurra) baino ez dira zaharragoak. Hala, genero-dikotomia existitu aurretik, Erosek ez ditu bi pertsonak elkartzen hirugarren bat sortzeko, baizik eta izate baten barnean dagoen bikoiztasuna agerian uzten du.[5]

Irudi gorriko plater bat, Eros gaztea eskaintza bat egiten agertzen duena (K. a. 340-320). Walters Arte Museoa, Baltimore.


Aldi berean, Eros ume edo gazte argal bat bezala irudikatzen zen eta bikote jainkotiar baten semetzat hartzen zen. Bikotearen identitatea iturriaren arabera aldatzen zen. Natale Contik, eragin handiko mitografo errenazentistak, Kupido/Erosi buruzko kapituluaren hasieran zioen greziarrak berak ere ez zeudela ziur zein ziren gurasoak: Zerua eta Lurra,[6] Ares eta Afrodita, [7]Nix eta Eter, [8]edo Eris eta Zefiro.[9] Gainera, Contik dio Pausanias greziar bidaia-idazleak kontraesanak dituela, batzuetan Eros Afroditaren gurasoa izan zela dioelako, eta beste batzuetan Eros izan zela Afroditaren semea eta baita jainkoen artean gazteena ere.[10]

Latinezko literaturan, Venusen semetzat hartu ohi da Kupido, aitari erreferentziarik egin gabe. Senekak dio Venusen senarra, Vulkano, dela Kupidoren aita.[11] Zizeronek, bestalde, hiru Kupido zeudela zioen, eta baita hiru Venus ere: lehen Kupidoa Merkurioren eta Dianaren semea zen; bigarrena, Merkurioren eta bigarren Venusena; eta, hirugarrena, Marteren eta hirugarren Venusena. Azken Kupido hori Anteros «elkarrenganako amodioa»ren baliokidea zen, hau da, Erote bat, amodioaren alderdiak irudikatzen dituzten jainkoetariko bat.[12] Kupido alai eta anitzak maitasun eta desira horien adierazpen apaingarriak dira. Ingalaterrako Pizkundean, Christopher Marlowek «Hamar mila Kupido»ri buruz idatzi zuen; Ben Jonsonen Hymenaei ezkontza-maskaradan, «kolore askotariko hamaika amodiok... ezkontza-gelatik salto egiten dute».[13]

Ondorengo tradizio klasikoan, Kupido maizago hartzen da Venus eta Marteren seme gisa, eta horien amodio-istorioak Amodioaren eta Gerraren alegoria irudikatzen du.[14] Jatorrizko Erosen eta sexualki kontzebitutakoaren arteko bikoiztasuna Zeruko eta Lurreko Amodioaren kontzeptu filosofikoetara egokitu zen, baita kristau aroan ere.[15]

Ezaugarriak eta gaiak
Piero della Francesca egilearen Kupido bat, begiak estalirik eta armaturik (1452/66)

Kupido hegoduna da, ustez maitaleak txoriburuak direlako eta iritziz aldatzen dutelako; eta gaztea da, maitasuna irrazionala delako. Gezia eta argi-zuzia dira haren ikurrak, «maitasunak bihotza zauritzen eta sutzen duelako». Ezaugarri horiek eta beren interpretazioa Antzinaroan ezarri ziren, Isidoro Sibiliakoak (K.o. 636) bere Etymologiae lanean laburbildu zuenez.[16] Batzuetan, Kupido begi estaliekin irudikatzen da, itsua balitz bezala deskribatuz: ez hainbeste ikusmen faltagatik (maitatua ikustea amodioarentzako akuilua izan daitekeelako), baizik eta kabestruak balitu bezala eta zentzu arbitrarioan. Shakespearek Uda-gau bateko ametsa (1590ko hamarkada) lanean aipatu zuen bezala:[17]

« amodioak ez du ikusten begiez, gogoaz baizik:

Kupido dute noski margotzen hegaldun baina itsurik;

zentzua zer den haren gogoak den gutxienik ez daki:

hegalek eta begirik ezak oldarzorora zuzenki.

Amodioa haurtxo bat dela jo izan da beti berdin,

hain sarri baitu uste ustelez aukeratzean huts egin.

  »

—William Shakespeare. Uda-gau bateko ametsa
(Juan Garzia itzultzaile)[18]

Kupidoren eskultura, Bertel Thorvaldsen egilearena
Edme Bouchardon, Kupido, 1744, Washingtongo Arte Galeria Nazionala


Botticelliren Udaberrian (1482), italieraz La Primavera deiturikoan, Kupidok begiak estalita ditu gezia jaurtitzen duenean eta Venusen irudi zentralaren gainean kokatuta agertzen da.[19]

Antzinako Erromako artean bereziki, fruituak, animaliak, Urtaroen ikur diren jakiak edo Dioniso ardoaren jainkoaren osagaiak besoetan dituztela edo, bestela, horietaz inguratuta agertzen dira kupidoak, lurraren gaitasun sortzailea sinbolizatzeko.[20]

Kupidoren geziak

Kupidok bi gezi edo dardo mota daramatza, urrezko punta zorrotza duen bat eta berunezko punta duen beste bat. Urrezko geziaz kolpatutako pertsona desira menderaezinaz beteko da, baina berunezko geziak kolpatzen duenak gorrotoa sentituko du, eta ihes egitea desiratuko du soilik. Gezi horien erabilera azaltzen da Ovidio olerkari latindarraren Metamorfosiak lanaren lehenengo liburuan. Apolok Kupidori iseka egiten dionean arkulari txarragoa dela esanez, Kupidok urrezko gezia jaurtitzen dio, baina berunezkoarekin Dafne ninfa kolpatzen du, Apolok desiratzen duena. Dafnek bere burua ihesbiderik gabe ikustean, aitari, ibaiaren jainko Peneori, erregutzen dio ereinotz bihur dezala, gerora Apoloren zuhaitz sakratua izango zena, alegia. Hori izango da Apoloren hainbat amodiozko porrot edo tragedietan lehenengoa.[21]

Bariazio bat agertzen da The Kingis Quairren, Jakue I.a Estuardori esleitzen zaion XV. mendeko poema batean, non Kupidok hiru gezi dituen: urrezkoa, erraz sendatzen den «zauri» bat gauzatzen duena; zilarrezkoa, sendoagoa dena; eta altzairuzkoa, maitasun zauri sendaezin bat eragiten duena.[22]

Kupido eta erleak
Venus mit Amor als Honigdieb (Venus eta Kupido, ezti lapurra), Lucas Cranach Zaharra
Amodioaren jainkoak (Kupidok) gezi bat jaurtitzen dio maitaleari. XIV. mendeko Roman de la Roseren testu batekoa.

Kupido ezti lapurraren ipuinean, erleek ume-jainkoa ziztatzen dute hark erlauntzatik eztia lapurtzen dienean. Kupidok negar egiten du eta amarengana, Venusengana,[23] doa korrika, izaki ñimiñoek zauri hain mingarriak sor dezaketela kexaka. Venusek barre egin eta justizia poetikoa azpimarratzen du: bera ere txikia da, eta, hala ere, maitasunaren ziztada ematen du.

Istorioa Erosi buruz lehen aldiz Teokritoren Idilioetan (K.a. III. mendean)[24] kontatu zen. Pizkundean hainbat alditan kontatu zen berriro ere, artean zein olerkigintzan. Gaiak Edmund Spenserren Amoretti olerkigintza zikloari (1595) amaiera eman zion,[25] eta Lucas Cranach Zaharraren gutxienez hogei artelan hornitu zituen.[26] Karl Philipp Conz (1762-1827) olerkari eta klasizista alemanak ipuina Schadenfraude («beste norbaiten oinazearekin plazera sentitzea») hitzarekin azaltzen du olerki homonimo batean.[27] Alemaniako Ilustrazioko Gotthold Ephraim Lessing idazlearen bertsio batean, gertakariak Kupidok bere burua erle bihurtzea eragiten du:

Jatorrizkoa (alemanez) Itzulpen ez ofiziala
Durch diesen Stich ward Amor klüger.

Der unerschöpflicher Betrüger

Sann einer neuen Kriegslist nach:

Er lauschte unter Nelk und Rosen:

Ein Mägdchen kam, sie liebzukosen.

Er floh als Bien’ heraus und stach. [28]

 Ezten honen bidez, Amor jakintsuagoa egin zen.

Iruzurti nekaezinak

beste borroka-estrategia bat asmatu zuen:

Krabelin eta arrosen azpian ezkutatu zen:

Dontzeila bat haiek jasotzera etorri zen.

Erle batek bezala hegan atera eta ziztatu egin zuen.

Kupido erle bat balitz bezala irudikatzeak bere egiten ditu tradizio konplexudun hainbat irudi poetiko: gaztetasunaren lorea, maitasunaren eztena desloratze gisa irudikatzea, eta, eztia, maitasunaren jariakin gisa.[28]

Kupido eta izurdeak
Kupidoak lira batekin jolasten, Herkulanoko fresko erromatarra

Antzinako zein geroagoko artean, Kupido sarritan izurde baten gainean ibiltzen ageri da. Antzinako Erromako sarkofagoetan, irudi horrek arimaren bidaia irudikatzen duela dirudi. Irudi hori hasiera batean dionisiar erlijioarekin erlazionatzen zen.[29] Erromako Behe Inperioko Britanian aurkitutako mosaiko batean, itsasoko jainko Neptunoren ahotik desfile bat irteten ikus daiteke, lehenengo izurdeak eta gero txoriak gorantz abiatzen dira, Kupidorengana. Alegoria horren interpretazio baten arabera, Neptunok arimaren jatorria irudikatzen du, bizitza sortu zeneko materian, eta Kupidok garaitzen du, arimak desiratzen duen patu gisa.[30]

Beste testuingurutan, motibo jolastia da Kupido izurde batekin egotea. Ponpeiako lorategi bateko estatuetan, esaterako, izurde batek Kupido olagarro batengandik salbatzen du eta Kupidok izurde bati heltzen dio. Izurdea, maiz modu fantastikoan egina, iturri bateko turrusta gisa ere ager daiteke.[31] Florentziako (Italia) Palazzo Vecchion dagoen Aro Modernoko iturri batean, badirudi Kupidok izurde bat itotzen duela.[32]

Antzinaroan, izurdeak gizakiekin adiskidetsu irudikatzen ziren maiz, eta izurdeak berak maitasuna irudika zezakeen. Pliniok izurde baten ipuina kontatzen du: Pozzuoli hirian, izurdeak egunero laku bat zeharkatzen zuen eskolara joan behar zuen mutiko bat bizkarrean hartuta. Mutikoa hil zenean, izurdeak hil arte egin zuen negar.[29]

Mitologiako eszena erotikoetan, Kupido izurdearen gainean ibiltzeak amodioaren leuntasuna irudika lezake,[33] edo, bestela, baliteke Kupido itsasoko piztia baten gainean zangalatrau egoteak amodioaren bidaia basatiaren alderdi lasaigarria irudikatzea.[34] Izurde baten gainean dabilen Kupido Neptuno eta Anfitriteren ezkontza irudikatzen duten eszenetan ager daiteke, edota Neptunoren Garaipenean, itsasoko thiasos izenez ere ezaguna den eszenan, alegia.

Larrua jotzearen deabrua

Mitoak Kristautasunera egokitzeko, Erdi Aroko mitografoek moralki interpretatu zituzten. Haien arabera, Kupido «larrua jotzearen deabrua» izan daiteke.[35] Orleanseko Teodulfo berritzaileak, Karlomagnoren erreinuaren garaiko idazleak, Kupido berriro interpretatu zuen figura seduktore baina maltzur gisa: jendea bizioaren infernu alegorikora eramateko, desioa erabiltzen duen pertsonaia.[36] Teodulforen arabera, Kupidoren gezi-ontziak haren buru biziotsua irudikatzen zuen, arkuak maltzurkeria, geziek pozoia eta argi-zuziak pasio erretzailea. Aproposa zen Kupido biluzik erretratatzea, haren iruzurra eta maltzurkeria ez estaltzeko.[37]

Kupido lotan
Brontzezko Kupido Lotan, lehoi-larru baten gainean (1635–40), Fk sinatuta, Praxitelesi esleitutako marmolean oinarrituta

Pizkundeko olerkigintzan eta artean (gaur egun galduta dagoen Michelangeloren Kupido Lotan (1496) margolana barne), Kupido lotan ageri den irudia amodio galdu edo ahularen ikur bihurtu zen.[38] Antzinaroan, literatura klasikoko deskribapenen bidez ezagutzen zuten Kupido, eta gutxienez ale bat 1488tik Lorenzo Mediciren eskultura lorategian egon zen erakusgai.[39] K.o. I. mendean, Pliniok marmolezko bi Kupido (Eros) bertsio deskribatu zituen, bat Tespiasen eta beste bat biluzik Parionen. Azken hori lilura erotikoz beterik zegoen.[40]

Michelangelok Kupido irudikatzeko egin zuen lana garrantzitsua izan zen garai hartan 20 urte bakarrik zituen artista gaztearen ospea finkatzeko. Haren mezenasak hala eskatuta, eskulturaren balioa handitu zuen, nahita «antzinakoa» balitz bezala eginez.[41] Horrela, bere «faltsifikaziorik nabarmenena» sortu zuen.[42] Iruzurra ezagutu zenean, Kupido Lotan artistaren birtuosismoaren froga moduan erakutsi zuten, Praxitelesi egotzitako lehoi-larru baten gainean lo zegoen Kupidoren marmolezko eskultura baten ondoan.[43]

1625eko Giambattista Marinoren olerkietan, lokartutako Kupidok edo Amorek Amodioaren nagikeria irudikatzen du Alferkeriaren altzoan. Bestalde, Gaspare Murtolak (Caravaggioren aurkari literarioa eta haren lanak deskribatzeagatik ezaguna) gaiari buruzko margolanak egiteko eskatu zien artistei madrigal batean. Caravaggioren mezenas zen Mattei familiak antzinako lanak biltzen zituen katalogo bat zuen, eta bertan agertzen ziren, besteak beste, Erromako Venus Erycinaren tenpluko eskulturan oinarritutako kupido lokartuen zirriborroak. Lan haiek ikusita, Caravaggiok erronka onartu zuen, eta 1608ko Kupido Lotan lana egin zuen. Lan horrek ume gaixoti eta immobilizatu baten itxura kezkagarria zuen: «azal horixka, masaila gorriak, ezpain eta belarri urdinxkak, bular zargaldua eta sabela puztua, gihar ahulak eta handitutako artikulazioak». Uste denez, modeloak gaztaroko erreuma-artitrisa pairatu zuen.[44] Caravaggioren lokartutako Kupido fresko bihurtu zuen Giovanni da San Giovannik, eta gai hori bera garai hartako erromatar eta italiar lanetan errepikatu zen.[45]

Caravaggioren Amor Vincit Omnia

Orori garaitzen zaio Maitasuna

Bere karreraren hasieran, Caravaggiok aurre egina zien garaiko sentikortasunei Maitasun Garaile «sexualki probokatzaile eta anti-intelektuala» erabiliz, Orori garaitzen zaio Maitasuna (Amor Vincit Omnia) bezala ere ezaguna, non Kupido biluzi batek musika, arkitektura, gerra eta erudizioa zapaltzen dituen.[44]

Leloa K.a. I. mendearen amaieran idatzi zuen Virgilio poeta agustindarrak. Haren egloga-bilduma bere esaldi ospetsuena izan daitekeenarekin amaitzen da:[46]

Omnia vincit Amor: et nos cedamus Amori. Orori garaitzen zaio Maitasuna, gibela gakizkiola gu ere Maitasunari.[47]

Gaiari «Kupidoren garaipena» izena ere eman zioten, Petrarcaren Garaipenak lanari erreferentzia eginez.[48]

Erreferentziak
  1. https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0082.pdf
  2. Larousse Desk Reference Encyclopedia, The Book People, Haydock, 1995, p. 215.
  3. This introduction is based on the entry on "Cupid" in The Classical Tradition, edited by Anthony Grafton, Glenn W. Most, and Salvatore Settis (Harvard University Press, 2010), pp. 244–246.
  4. Leonard Muellner, The Anger of Achilles: Mễnis in Greek Epic (Cornell University Press, 1996), pp. 57–58; Jean-Pierre Vernant, "One ... Two ... Three: Erōs," in Before Sexuality: The Construction of Erotic Experience in the Ancient Greek World (Princeton University Press, 1990), p. 467.
  5. Vernant, "One ... Two ... Three: Erōs," p. 465ff.
  6. Sappho, fragment 31.
  7. Simonides, fragment 54.
  8. Acusilaus, FGrH 1A 3 frg. 6C.
  9. Alcaeus, fragment 13. Citations of ancient sources from Conti given by John Mulryan and Steven Brown, Natale Conti's Mythologiae Books I–V (Arizona Center for Medieval and Renaissance Studies, 2006), vol. 1, p. 332.
  10. Natale Conti, Mythologiae 4.14.
  11. Seneca, Octavia 560.
  12. Cicero, De Natura Deorum 3.59–60.
  13. M.T. Jones-Davies and Ton Hoenselaars, introduction to Masque of Cupids, edited and annotated by John Jowett, in Thomas Middleton: The Collected Works (Oxford University Press, 2007), p. 1031.
  14. "Cupid," The Classical Tradition, p. 244.
  15. Entry on "Cupid," The Classical Tradition, p. 244.
  16. Isidore, Etymologies 8.11.80.
  17. Geoffrey Miles, Classical Mythology in English Literature: A Critical Anthology (Routledge, 1999), p. 24.
  18. Garzia, Juan. Uda gau bateko ametsa. https://eizie.eus/es/publicaciones/ugba2014/ugbaosoa.pdf 9. orr
  19. Jennifer Speake and Thomas G. Bergin, entry on "Cupid," Encyclopedia of the Renaissance and the Reformation (Market House Books, rev. ed. 2004), p. 129.
  20. Jean Sorabella, "A Roman Sarcophagus and Its Patron," Metropolitan Museum Journal 36 (2001), p. 75.
  21. Ovid, Metamorphoses 1.463–473.
  22. The Kingis Quair, lines 92–99; Walter W. Skeat, Chaucerian and Other Pieces (Oxford University Press, 1897, 1935), sup. vol., note 1315, p. 551.
  23. Susan Youens, Hugo Wolf and His Mörike Songs (Cambridge University Press, 2004), p. 118: "When he runs crying to his mother Venus".
  24. Theocritus, Idyll 19. It also appears in Anacreontic poetry.
  25. Jane Kingsley-Smith, Cupid in Early Modern Literature and Culture (Cambridge University Press, 2010), p. 12.
  26. Charles Sterling et al., Fifteenth- to Eighteenth-Century European Paintings in the Robert Lehman Collection: France, Central Europe, The Netherlands, Spain, and Great Britain (Metropolitan Museum of Art, 1998), pp. 43–44.
  27. Youens, Hugo Wolf and His Mörike Songs, p. 119.
  28. Youens, Susan. (2000-06-22). Hugo Wolf and his Mörike Songs. Cambridge University Press ISBN 978-0-521-65159-2. (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  29. Huskinson, Janet; Alcock, J.. (1998). «Life in Roman Britain» Britannia 29: 465.  doi:10.2307/526838. ISSN 0068-113X. (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  30. Perring, Dominic. (2003). «'Gnosticism' in Fourth-Century Britain: The Frampton Mosaics Reconsidered» Britannia 34: 97.  doi:10.2307/3558541. ISSN 0068-113X. (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  31. «Phase B-3, proportion of remains from each SU producing faunal evidence» dx.doi.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  32. Frothingham, A. L.. (1896-07). «Archaeological News» The American Journal of Archaeology and of the History of the Fine Arts 11 (3): 373.  doi:10.2307/496506. ISSN 1540-5079. (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  33. Powell, Sarah. (2002-05). «Summary Catalogue of European Decorative Arts in the J. Paul Getty Museum2002261Gillian Wilson Edited by, Catherine Hess Edited by. Summary Catalogue of European Decorative Arts in the J. Paul Getty Museum. Los Angeles: J. Paul Getty Trust 2001. 320 pp., ISBN: 0 89236 632 X £45.00» Reference Reviews 16 (5): 33–33.  doi:10.1108/rr.2002.16.5.33.261. ISSN 0950-4125. (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  34. Puttfarken, Thomas. «Aristotle, Titian, and Tragic Painting» Art and Thought (Blackwell Publishing Ltd): 9–27. ISBN 978-0-470-77419-9. (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  35. Stanbury, Sarah. (1995). «Medieval Mythography: From Roman North Africa to the School of Chartres, A.D. 433-1177 by Jane Chance» Arthuriana 5 (4): 117–120.  doi:10.1353/art.1995.0011. ISSN 1934-1539. (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  36. Chance, Jane. (2014-12-02). «Dante’s Self-Mythography:» Medieval Mythography, Volume 3 (University Press of Florida): 39–125. ISBN 978-0-8130-6012-5. (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  37. Lutz, Cora E.. (1957-01). «The Commentary of Remigius of Auxerre on Martianus Capella» Mediaeval Studies 19: 137–156.  doi:10.1484/j.ms.2.306621. ISSN 0076-5872. (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  38. «51. Rubens and Classical Antiquity» The Classical Tradition in Western Art (Harvard University Press) ISBN 978-0-674-42279-7. (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  39. Tauber, Christine; Goffen, Rona. (2004-01-01). «Renaissance Rivals. Michelangelo, Leonardo, Raphael, Titian» Zeitschrift für Kunstgeschichte 67 (3): 435.  doi:10.2307/20474261. ISSN 0044-2992. (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  40. «Zawadi only had three fingers on his left hand» dx.doi.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  41. Mendelsohn, Leatrice. (2011). «Deborah Parker. Michelangelo and the Art of Letter Writing. Cambridge: Cambridge University Press, 2010. xii + 156 pp. + 23 b/w pls. index. illus. bibl. $80. ISBN: 978–0–521–76140–6.» Renaissance Quarterly 64 (3): 949–951.  doi:10.1086/662899. ISSN 0034-4338. (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  42. Amy, Michaël. (2003-08-27). «Michaël Amy. Review of "Renaissance Rivals: Michelangelo, Leonardo, Raphael, Titian" by Rona Goffen.» caa.reviews  doi:10.3202/caa.reviews.2003.73. ISSN 1543-950X. (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  43. Smith, Webster. (2008). [http://dx.doi.org/10.1353/ren.0.0198 «Estelle Lingo. François Duquesnoy and the Greek Ideal. New Haven: Yale University Press, 2007. viii + 240 pp. index. illus. bibl. $75. ISBN: 978–0–300–12483–5.»] Renaissance Quarterly 61 (3): 973–974.  doi:10.1353/ren.0.0198. ISSN 0034-4338. (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  44. Varriano, John. (2002-09-06). «John Varriano. Review of "Caravaggio" by John T. Spike.» caa.reviews  doi:10.3202/caa.reviews.2002.93. ISSN 1543-950X. (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  45. Bradley, K. R.. (2017). «The Play of Allusion in the Historia Augusta by David Rohrbacher» Classical World 110 (3): 436–438.  doi:10.1353/clw.2017.0033. ISSN 1558-9234. (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  46. A. D. G.. (1916-11). «Three Translations of Virgil - The Eclogues and Georgics of Virgil. Translated by J. W. Mackail. Longmans. - Virgil: Eclogues, Georgics, Aeneid i.-vi. H. R. Fairclough. Heinemann: Loeb Series. - Georgics and Eclogues of Virgil. Translated into English verse by Theodore Chickering William. With introduction by George Herbert Palmer. Harvard University Press: Humphrey Milford.» The Classical Review 30 (7): 202–203.  doi:10.1017/s0009840x00010726. ISSN 0009-840X. (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  47. Iñigo Ruiz Arzalluzek itzulitako bertso-lerroa.
  48. Russell, Rinaldina; Bernardo, Aldo S.. (1977). «Petrarch, Laura, and the "Triumphs"» Italica 54 (2): 298.  doi:10.2307/477888. ISSN 0021-3020. (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).

Kanpo estekak
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.