Kromo

Kromoa 24 zenbaki atomikoa duen elementu kimikoa da. Cr ikurrarekin adierazten da. Taula periodikoan 6. taldean kokatzen da, talde horretan kokatzen den lehenengo elementua. Argitsua, gogorra, hauskorra eta gris ilun koloredun trantsizio-metala da[1]. Metal bezala erabiltzen da proportzio handi batean. Kromoa altzairu herdoilgaitzen osagai nagusia da. % 70eko proportzioan islatzen da espektro ikuskor batean, ia argi infragorriaren uhinen % 90a islatuz[2]. Elementuaren izena grekotik dator, χρῶμα, kolorea esan nahi du[3]; izan ere, kromo konposatu askok kolore bizia dute.

Artikulu hau elementu kimikoari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Kromo (argipen)».
Kromoa
24 Banadioa ← Kromoa → Manganesoa
   
 
24		 Cr
  
               
               
                                   
                                   
                                                               
                                                               
Ezaugarri orokorrak
Izena, ikurra, zenbakiaKromoa, Cr, 24
Serie kimikoatrantsizio-metalak
Taldea, periodoa, orbitala6, 4, d
Masa atomikoa51,9961(6) g/mol
Konfigurazio elektronikoa[Ar] 3d5 4s1
Elektroiak orbitaleko2, 8, 13, 1
Propietate fisikoak
Egoerasolidoa
Dentsitatea(0 °C, 101,325 kPa) 7,15 g/L
Urtze-puntua2.180 K
(1.907 °C, 3.465 °F)
Irakite-puntua2.944 K
(2.671 °C, 4.840 °F)
Urtze-entalpia21,0 kJ·mol−1
Irakite-entalpia339,5 kJ·mol−1
Bero espezifikoa(25 °C) 23,35 J·mol−1·K−1
Lurrun-presioa
P/Pa1101001 k10 k100 k
T/K1.6561.8071.9912.2232.5302.942
Propietate atomikoak
Kristal-egiturakubikoa, gorputzean zentratua
Oxidazio-zenbakia(k)6, 5 , 4, 3, 2, 1 (oxido azido sendoa)
Elektronegatibotasuna1,66 (Paulingen eskala)
Ionizazio-potentziala1.a: 652,9 kJ/mol
2.a: 1.590,6 kJ/mol
3.a: 2.987 kJ/mol
Erradio atomikoa (batezbestekoa)140 pm
Erradio atomikoa (kalkulatua)166 pm
Erradio kobalentea127 pm
Datu gehiago
Eroankortasun termikoa(300 K) 93,9
Soinuaren abiadura5.940 m/s
Isotopo egonkorrenak
Kromoaren isotopoak
iso UN Sd-P D DE (MeV) DP
50Cr %4,345 > 1.8x1017 u εε - 50Ti
51Cr Sintetikoa 27,7025 e ε - 51V
γ 0,320 -
52Cr %83,789 Cr egonkorra da 28 neutroirekin
53Cr %9,501 Cr egonkorra da 29 neutroirekin
54Cr %2,365 Cr egonkorra da 30 neutroirekin

Ferrokromo aleazioa, kromitatik ekoizten da komertzialki erreakzio silikotermiko edo aluminiotermikoen bitartez, eta kromo-metala, karbono- eta aluminio-erredukzioaren prozesuak errez eta lixibatuz. Kromo-metalak korrosioarekiko erresistentzia eta gogortasun handia dauka. Kromo metalikoa herdoilgaitz dagoen altzairu batera gehitu daiteke. Altzairuak duen korrosioarekiko erresistentziaren eta koloregabetzearen aurkikuntza, honen ekoizpenaren garapen garrantzitsu bat da.

Estatu Batuetan (AEB), 3 balentzia zenbakidun kromo-ioia (Cr (III)) gizakien funtsezko elikagai gisa hartzen da intsulinarako, azukrerako eta lipidoen metabolismorako [4]. 2014. urtean, ordea, Europako Janari Segurtasun Agintaritzak (European Food Safety Authority), kromoa ezinbestekoa dela esatea nahikoa ez zela esan zuen.[5]

Kromo-metala eta Cr (III) ioia ez dira toxikoak, Cr (VI) aldiz, toxikoa da eta minbizia eragin dezake. Kromoa ekoizten den lekua bertan behera uzteak ingurumenaren garbiketa dakar.

Propietate fisikoak

Kromoa bere ezaugarri magnetikoengatik nabarmentzen da: giro-tenperaturan (eta baxuagoetan) izaera antiferromagnetikoa erakusten duen elementu solido bakarra da. 38 °C inguruan paramagnetiko bihurtzen da.[6]

Atomikoa

Kromoa taula periodikoan aurkitzen den  laugarren trantsizio-metala da, eta bere konfigurazio elektronikoa [Ar] 3d5 4s1 da. Bestalde, taula periodikoko lehenengo elementua da eta bere egoera-elektronikoak Aufbau printzipioa urratzen du. Gauza bera gertatzen da taula periodikoko beste elementu batzuekin, hala nola, kobrearekin, niobioarekin eta molibdenoarekin.[7] Hau gertatzen da orbital bereko elektroiak aldaratu egiten direlako beraien kargak direla eta. Kromoaren aurreko elementuetan, elektroia energia handiagoko mailara sustatzeko behar den energia oso handia da. 3d trantsizio metaletan ordea, 3d eta 4s orbitalen arteko energia-tartea oso txikia da, izan ere, 3d orbital trinkoagoa da eta elektroien interakzioa txikiagoa da 4s orbitalean. Honek, sustapenerako behar den energia txikiagotzen du, energetikoki bideragarria bihurtuz eta, elektroi bat edota bi joango dira 4s orbitalera.[8]

Kromoa 3d serieko lehenengo elementua da, non 3d elektroiak hondoratzen hasten diren; beraz, gutxiago laguntzen dute lotura metalikoaren osaeran, eta, hortaz, irakite- eta urtze-puntuak, eta kromoaren atomizazio-entalpiak vanadioarena baino txikiagoak dira. Kromo (VI) oxidatzaile sendoa da molibdeno(VI) eta tungsteno(VI) oxidoekin alderatuz.[9]

Kromoak espekulazio altuko errefrakzio handia dauka gainerako trantsizio-metalekin alderatuz. 425 μm-tan, kromoaren errefrakzio maximoa % 72-koa da, islapenak aldiz, % 62-ko minimoa dauka 725 μm-tan.[2] Kromoa altzairu herdoilgaitzezko aleazio eredu bihurtzen denean, errefrakzioa txikitu egiten da metal gehigarrien sarreraren ondorioz, zeina handiagoa den beste aleazioekin alderatuta. Espektro ikusgaiaren % 40 eta % 60 artean altzairu herdoilgaitz leuna errefraktatzen da.[2] Kromoak fotoi-uhin asko islatuta dituenaren azalpena, orokorrean islatutako uhin-infragorrien %90a, kromoaren propietate magnetikoei esleitu dakioke.[10] Kromoaren propietate magnetikoak berezkoak dira, izan ere, kromoa da giro-tenperaturan (edo baxuagoetan) orden antiferromagnetikoa erakusten duen solido elemental bakarra. 38 °C gorako tenperaturatan paramagnetiko izaera hartzen du. Antiferromagnetiko propietateen ondorioz,  Kromo atomoak ionizatu eta elkartu egiten dira aldi baterako. Hau gertatzen da, kuboaren izkinetan eta kuboaren zentroan  momentu magnetikoak berdinak ez direlako, baina bai antiparaleloak.[10]

Pasibazioa

Airean geratzen den kromo-metala oxidazioz pasibatzen da, era honetan azaleko kapa fin eta babesle bat eratuz. Kapa hau molekula gutxi batzuekin osatzen da. Oso dentsoa da eta propietate honen ondorioz, azpiko metalean oxigenoaren difusioa eragozten du. Hau, burdinan eta karbonozko altzairuan sortzen den oxidoaren desberdina da, non, oxigeno elementala azpian aurkitzen den metalera iritsiko den oxidazio etengabea lortzeko.[11] Pasibazioa hobetu daiteke azido oxidatzaileekin kontaktu txikiak gertatzen badira, adibidez, azido nitrikoarekin. Kromo pasibatuak egonkorra da azidoen aurrean. Pasibazioa ezabatu daiteke agente erreduzitzaile sendo batekin, honek, oxidoaren zati babeslea suntsituko du metalean. Era honetan trataturiko kromo-metala oso erraz disolbatuko da azido ahuletan.[12]

Kromoak, nikela eta burdinarekin alderatuz, ez du hidrogenoak duen hauskortasuna. Bestalde, hauskortasuna dauka nitrogenoaren ondorioz, izan ere, airean dagoen nitrogenoarekin erreakzionatzen du eta nitruro ahulak sortzen ditu zati metalikoekin lan egiteko beharrezkoak diren tenperatura altuetan.[13]

Kromo metal purua

Isotopoak

Naturan, kromoa hiru isotopoz osatuta dago: 52Cr, 53Cr eta 54Cr, horietatik 52Cr ugariena izanik (naturan % 83,789). 19 isotopo erradioaktibo daude, egonkorrena 50Cr izanik 1.8×1017 (edo gehiagoko) urteko erdibizitzarekin, eta 51Cr 27,7 egunekoarekin.[14]

Gainerako isotopo erradioaktiboen erdibizitzak 24 ordu baino gutxiagokoak dira eta gehiengoena minutu bat baino gutxiagokoak.

53Cr, 53Mn -tik (erdibizitza= 3,74 milioi urte) [15] desintegratzen den produktu erradioaktiboa da. Kromo-isotopoak manganeso isotopoekin elkartzen dira. Manganeso-kromo-isotopoak, 26Al eta  107Pd-ari buruzko eguzki-sistemaren hasierako istorioaren frogak indartzen ditu. Kromoaren isotopoen masa atomikoak 43u (43Cr) eta 67u (67Cr) bitartekoak dira.[16]

Kimika eta konposatuak

Propietate kimikoak
Kromoa ur puruan, azido perklorikoan edo sodio hidroxidoan aurkitzen deneko Pourbaix diagrama.

Kromoa 6. taldeko kidea da, trantsizio-metaletan. Kromo (0) -k [Ar]3d54s1 konfigurazio elektronikoa dauka; ondorioz, spin altuko konfigurazioan energia baxuenekoa da. Kromoak oxidazio-zenbaki tarte zabala eskaintzen digu.[17] +3 eta +6 egoerak dira ohikoenak kromo konposatuetan; +1, +4 eta +5  egoerak ez dira ohikoak baina existitzen dira. [18][19]

Lehen mailako oxidazio-egoerak
Oxidazio-egoerak
-2 Na

2[Cr(CO) 5]

-1 Na

2[Cr 2(CO) 10]

0 Cr(C

6H 6) 2

+1 K

3[Cr(CN) 5NO]

+2 CrCl

2

+3 CrCl

3

+4 K

2CrF 6

+5 K

3CrO 8

+6 K

2CrO 4

Kromo (III)
Kromo (III)-dun konposatua

Kromo(III) konposatu asko ezagutzen dira. Hauek, kromo elementala azidoetan (azido klorhidriko edo azido sulfuriko) disolbatuz lortzen dira. Cr3+ ioiak (63pm) Al3+ ioiaren antzeko erradioa dauka (50 pm), eta zenbait konposatuetan elkar ordezkatu daitezke. Cr3+ kopuru jakin bat Al3+ korindoian (aluminio oxidoa, Al2O3) ordezkatzen denean, zafiro arrosa edo errubi-gorri kolorea osatzen da, gehitutako kromo kantitatearen arabera.

Kromo(III) ioiak konplexu oktaedrikoak osatzen ditu. Konplexu horien kolorea, kromoari lotuak dauden ligandoek determinatzen dute. Komertzialki, kromo(III) kloruro hidratatua daukagu eskuragarri, berde ilun koloredun konplexua [CrCl2(H2O)4]Cl.

Urik gabeko kromo(III) kloruro konplexu berdea uretan disolbatzen bada, disoluzio berdea more kolorekoa bihurtzen da.

Kromo(III) hidroxidoa  (Cr(OH)3  anfoterikoa da, disoluzio azidoetan disolbatuz [Cr(H2O)6]3+ osatzen da, eta disoluzio basikoetan [Cr(OH)6]3− . [20]

Deshidratatzeko konplexua berotu behar da.

Kromo (VI)

Kromo (VI) konposatuak oxidatzaileak dira pH neutro edo baxuetan. Garrantzitsuenak kromato anioia (CrO42−) eta dikromato anioia (Cr2O72−) dira. Bi hauek oreka moduan aurki ditzakegu:

2 [CrO4]2− + 2 H+ ⇌ [Cr2O7]2− + H2O

Badira kromo (VI) haluroak ere, horien artean, hexafluoruroa  (CrF6) eta (CrO2Cl).

Sodio Kromatoa

Sodio kromatoa kromitaren errekuntza oxidatzailearen bidez edota sodio karbonatoaren kaltzinazioaren bidez ekoizten da industrialki. Oreka-aldaketa kolore aldaketa baten bitartez ikusten da, hori koloretik (kromatoa) laranja kolorera (dikromatoa), adibidez, azidoa gehitzen denean potasio kromatozko disoluzio neutro batera.

Biak, kromatoa eta dikromatoa, oxidatzaile sendoak dira pH baxuetan: [20]

Cr2O72− + 14 H3O++ 6 e− → 2 Cr3++ 21 H2O  (ε0 = 1.33 V)

Hala ere, neurri batean pH altuetan oxidatzen dira: [20]

CrO42− + 4 H2O + 3 e− → Cr(OH)3 + 5 OH− (ε0 = −0.13 V)

Kromo (VI), disoluzioetan aurkitu daitezke, azidoa den hidrogeno-peroxido disoluzioa gehituz. Ezegonkorra den urdin ilun koloredun kromo(VI) peroxidoa (CrO5) sortzen da. [20]

Kromo(V) eta kromo (IV)
Kromo (VI) oxidoa

+5 oxidazio-egoera konposatu gutxitan aurkitzen da, baina bitartekariak dira hainbat erreakzioetan. Lurrunkorra den (CrF5) konposatua da bitarra den bakarra. Solido gorri honen urtze-tenperatura 30 °C–koa da eta irakite-tenperatura 117 °C–koa. Kromo metala fluorrarekin tratatuz prestatu daiteke 400 °C–tan eta 200 bar presiopean. [21]

Peroxokromatoa (V), +5 oxidazio egoera duen beste adibide bat da. Potasio peroxokromatoa (K3[Cr(O2)4]) potasio kromatoa hidrogeno peroxidoarekin erreakzionatuz sortzen da, tenperatura baxuetan. Gorri-marroixka koloredun konposatu hau egonkorra da giro-tenperaturan, baina deskonposatu egiten da 150-170 °C – tan.

Kromo (IV) duten konposatuak, hau da, +4 oxidazio-egoera dutenak, ohikoagoak dira +5 egoeran aurkitzen direnak baino. Tetrahalogenoak, CrF4, CrCl4, eta CrBr4, tenperatura altuetan  dagozkien halogenoekin tratatuz sor daitezke. Konposatu hauek desproportzio-erreakzioak jasan ditzakete eta uretan ezegonkorrak dira.

Kromo (II)

Badira, kromo (II) konposatu asko, hala nola, uretan egonkorra den kromo (II) kloruroa CrCl2. Konposatu hau lor daiteke kromo (III) kloruroa zinkarekin erreduzituz. Kromo (II) kloruroa disolbatuz lorturiko urdin distiratsu koloredun disoluzioa pH neutroan bakarrik da egonkorra. [22]Zenbait kromo karboxiliko ere badira, ezagunena kromo (II) azetato gorria (Cr2(O2CCH3)4) da. [23]

Kromo (I)

Kromo (I) konposatu gehienak elektroietan aberatsa den kromo (0) oktaedriko konplexua oxidatuz soilik lor daitezke. Beste kromo (I) konplexuek ziklopentadienil ligandoz osatuak daude. X izpien difrakzioz ikus daiteke Cr-Cr banda boskoitza (luzera: 183.51(4)  pm). [24]Tamaina handiko ligando monodentatuek konposatu hau egonkortzen dute banda boskoitza ezkutatuz.

Kromo (0)

Badira kromo (0) konposatu asko; konposatu hauen artean, gehienak, kromo hexakarbonil edo bis(bentzeno)kromo konposatuen deribatuak dira. [25]

Agerraldiak
Esperimentalki lortutako banda boskoitzdun Kromo konposatua.

Kromoa lurrazalean aurkitzen den 13. elementu ugariena da 100 ppm–ko batez bestekoarekin . Kromo konposatuak ingurumenean aurkitzen dira kromoa duten arroken higiduragatik, eta sumendi-erupzioen ondorioz sakabana daitezke. Ingurumenean kromoaren jatorrizko kontzentrazioak honako hauek dira: atmosferan <10 ng m−3; lurzoruan <500 mg kg−1; landaretzan <0.5 mg kg−1; ur gezan <10 ug L−1; itsasoko uran<1 ug L−1; sedimentuetan <80 mg kg−1. [26]

Kromoa kromitatik ateratzen da (FeCr2O4) [27]. Hego Afrikan ekoizten dira kromita mineralen bi bosten, heren bat Kazakhstan –en [28]. India, Errusia eta Turkia ekoizle nabarmenak dira.

Arraroa izan arren, kromo amaren gordailuak badira [29] [30]. Errusian, metal amaren laginak ekoizten dira. Kimberlita kanalak, diamantetan aberatsak dira eta ingurumenaren murrizteak hauen ekoizpenean laguntzen du.[31]

Cr (III) eta Cr (VI) –en arteko erlazioa pH-aren eta kokapenaren oxidazio-propietateen araberakoa da. Kasu gehienetan, Cr (III) da espezie nagusia [32], baina esparru batzuetan, lurreko urak 39 µg/L-tik gorako kromo kantitatea eduki dezake, 30 µg/L Cr (VI) izanik [33]

Historia

Antzinako erabilerak
Crocoita minerala

Kromoa Mendebaldeko Munduak crocoita (berun (II) kromatoa) izeneko mineral gorri kristalino batean aurkitu zuen lehen aldiz. Mineral hau 1761. urtean aurkitu eta hasieran pigmentu bezala erabilia izan zen. Mineralak zuen kolore berezia bere barruan aurkitzen zen kromoarena zela ondorioztatu zen. Gaur egun, kromoa kromitatik (burdin kromo oxidoa dena (FeCr2O4)) erauzten dute komertzialki, epe luzean iraungo duen iturria dela ulertzen baita.[34]


Terrakotako armadaren armak
Terrakotako Armada
Terrakotako Armadaren ezpata bat

Arkeologoek Xi’an (Txina) inguruan dagoen Qin Dinastiako Terrakotako Armadaren hilobian aurkitutako Kristo aurreko hirugarren mendeko armak aztertu dituzte. Ustez, arma hauek duela bi milioi urte lurperatu ziren. Hala ere, ezpata eta balezten brontzezko puntak espero ez zuten korrosio txiki bat dute. Horren arrazoia da, kromo oxidozko geruza fin batekin nahita estali zituztela.[35] Arma hauetan aurkitutako kromoa ez da gaur egun produzitzen den kromo-metal purua. Hala ere, 10-15 µm-dun geruzan, kromo oxidoaren molekulen % 2 baino gehiago kromoa da, eta hau nahikoa izan da armak korrosiotik babesteko.[36]

Kromoa pigmentu bezala
Kromita

XVIII. mendean, Mendebaldea kromo-mineralak pigmentu bezala izan zezakeen erabileran atentzioa jartzen hasi zen. 1761eko uztailaren 26an, Johann Gottlob Lehmannek, Ural mendietan dagoen Beryozovskoye meategietan laranja-gorri koloreko mineral bat aurkitu zuen, Siberiako berun gorria izena jarri ziona.[37][38] Baina, gaizki identifikatu zuen mineral hau. Izan ere, selenioz eta burdinez osatuta zegoen bisitatu zuen, eta bertan margoetan pigmentu bezala propietate oso erabilgarriak zituen gorri koloreko berun mineral bat aurkitu zuen. Pallasen aurkikuntzaren ondoren, Siberiako berun gorriaren erabilera pigmentu bezala eskualde guztian zehar zabaltzen hasi zen.[39]

Louis Nicolas Vauquelin, kromoaren aurkitzailea
Errubi bat

1794. urtean, Louis Nicolas Vauquelinek crocoita mearen laginak jaso zituen. Crocoita azido klorhidrikoarekin nahastean, kromo trioxidoa (CrO3) ekoitzi zuen.[40] 1797an Vauquelinek  ikatzezko labe batean kromo trioxidoa berotuz gero, kromo metalikoa isolatzea posible zela aurkitu zuen. Horren ondorioz, Vauquelin da kromoaren aurkitzailea.[41][42] Vauquelin errubi eta esmeralda bezalako harribitxietan kromo aztarnak aurkitzeko gai izan zen.[43][44]

XIX. mendean zehar, zurratzeko prozesuan gatz bezala erabiltzen hasi zen. Denbora batez, Errusian aurkitutako crocoita izan zen zurratzeko material hauen iturri nagusia. Baina, 1827. urtean, Baltimoren (Estatu Batuak), kromitaren biltegi handiago bat aurkitu zuten. Zurratzeko gatzak produzitzeko egokiagoa zen kromita hau, eta, ondorioz, honen eskaera asko igo zen. Horrenbestez, Estatu Batuak bilakatu ziren kromo produktuen ekoizle nagusiak 1848. urtera arte, Bursan (Turkia), inoiz aurkitutako kromitazko biltegi handiena topatu zuten arte.[27]

Kromoa ere oso ezaguna da lantzen denean sortzen duen distira metalikoagatik. Hainbat gauzatan galbanizaziorako erabilia da babesle eta apaingarri bezala; hala nola, autoen estalkietan, iturgintzako instalazioetan edota altzarien zatietan. Lehen aldiz, 1848. urtean erabili zen galbanizaziorako, baina 1924. urtera arte ez zen ezaguna egin erabilera hau, prozesua hobetu zutenean.[44]

Produkzioa
Kromoaren banaketa 2002.urtean.
Kromoaren ekoizpena urtez-urte
Erreakzio aluminotermiko bat eginez ekoitzitako kromo zatia

2013. urtean, gutxi-gora-behera, 28,8 milioi tona metriko kromita-saltzaile produzitu ziren, eta hauek 7,5 tona metriko ferrokromo bilakatu ziren.[45][46] John F. Pappek zera idatzi zuen USGSn: “Kromita mearen erabilera nagusia ferrokromoaren produkzioa da, eta azken honen erabilera nagusia altzairu herdoilgaitza da”.


2013. urteko kromoaren ekoizle nagusiak honako hauek izan ziren: Hego Afrika (% 48), Kazakhstan (% 13), Turkia (% 11) eta India (% 10). Gelditzen den % 18a, beste herrialde batzuen artean banatuta dago.

Aurretik esan bezala, kromo meatik ekoiztu daitezkeen bi produktu nagusiak ferrokromoa eta kromo metalikoa dira. Bi produktu hauen galdaketa-prozesuak, ordea, oso desberdinak dira. Ferrokromoa ekoizteko, kromita mea (FeCr2O4) eskala handian erreduzitzen da, arku elektrikozko labe bat edo galdategi txikiagoak erabiliz. Bi modu hauetan, aluminio edo silizioa erabiltzen da, erreakzio aluminotermiko bat eginez.[47] Kromo purua ekoizteko, ordea, burdina kromotik bereizten da bi etapako erreketa- eta lixibiazio-prozesu baten bitartez. Kromita berotu egiten da airearen presentzian kaltzio-karbonato eta sodio-karbonatozko nahasketa batekin batera. Honen bidez, kromoa bere forma hexabalentera oxidatzen da eta burdina Fe2O3 konposatu egonkor bilakatzen da. Ondoren, lixibiazioa egiten da, askoz ere tenperatura altuagoan. Honen bidez kromatoak disolbatzen dira, burdin oxido disolbaezina bakarrik utziz.

4 FeCr2O4 + 8 Na2CO3 + 7 O2 → 8 Na2CrO4 + 2 Fe2O3 + 8 CO2

2 Na2CrO4 + H2SO4 → Na2Cr2O7 + Na2SO4 + H2O

Dikromatoa kromo(III) oxidora erreduzitzen da, karbonoa erabiliz. Ondoren, beste behin kromora erreduzitzen da, erreakzio aluminotermiko baten bidez.

Na2Cr2O7 + 2 C → Cr2O3 + Na2CO3 + CO

Cr2O3 + 2 Al → Al2O3 + 2 Cr

Aplikazioak

Kromo guztiaren % 85a aleazio metalikoen sorreran erabiltzen da.[48] Gainerako guztia kimika, errefrakzio eta galdaketa-industrian erabiltzen da.

Metalurgia
Anodizazio-zelda bat
Altzairu herdoilgaitzez egindako koilara eta sardexkak (% 18 kromoa)

Zuntzetako mugetan karburo metalikoak sortzeak materialari ematen dion gogortasunak eta korrosioarekiko duen erresistentzia handiak, kromoa aleazio-material oso garrantzitsu  bihurtzen du altzairuarentzako. Altzairu azkarrak % 3-5 tarteko kromoa dauka. Altzairu herdoilgaitza, korrosioarekiko erresistentea den aleazio metaliko garrantzitsuena, kontzentrazio jakin batean (normalean % 11 baino gehiago) kromoa burdinaren barruan sartzen denean sortzen da.[49] Beste modu bat burdinurtuari ferrokromoa gehitzea da. Nikelean oinarritutako aleazioak ere indartu egiten dira zuntzetako mugetan karburo metaliko egonkorrak sortzen direlako. Esate baterako, Inconel 718-aren % 18.6a kromoa da. Mota hauetako nikelezko aleazioei superaleazioak deritze, tenperatura oso altuetan lan egiten denean euren propietateak mantentzen dituztelako. Ondorioz, egiturak osatzeko material gisa erabiltzen dira; adibidez, hegazkinen motorretan eta gasezko turbinetan.[50]

Kromo puruaren gogortasunak eta korrosioarekiko duen erresistentziak oso metal fidagarria bihurtzen du eta ondorioz, geruza babesle bezala ere asko erabiltzen da.[51]Beste metal babesle batzuekin konparatuta ezagunena da, eta bere iraunkortasunaren bataz bestekoa besteena baino altuagoa da. Kromo hau galbanizazio tekniken bidez, aurrez tratatutako gainazal metalikoen gainean ipintzen da. Bi ipinketa metodo daude: mehea eta lodia. Ipinketa mehean, 1µm baino meheagoa den kromo geruza jartzen da kromaketa bidez, eta geruza apaingarriak egiten dira. Ipinketa metodo lodia higaketarekiko erresistenteak diren gainazalak behar dutenean erabiltzen da. Bi metodoek, azido kromato edo dikromato disoluzioak erabiltzen dituzte. Kromo (III) sulfatoa erabiltzen hasi dira, oxidazio egoeraren aldaketan eragin dezakeen energia kontsumoa ekiditeko, baina kasu gehienetan, aurretik aplikatutako prozedurak erabiltzen dira.[44]

Kromatoaren konbertsio bidezko estaldura-prozesuan, kromatoen propietate oxidatzaile sendoak erabiltzen dira, aluminio, zink edota kadmio moduko metalen gainean oxido geruza babesle bat jartzeko. Estaltze-metodo honen abantailak, kromatoak duen  pasibazioa eta bere sendagarritasunaren propietateak dira.[52]Kromatoei buruz dauden ingurumen- eta osasun-araudien ondorioz, metodo alternatiboak bilatzen ari dira.[53]

Azido kromikoak aluminioari eragiten dion anodizazioa beste prozesu elektrokimiko bat da. Metodo honetan, ez da kromozko geruza bat ipintzen, baina azido kromikoa erabiltzen da disoluzio elektrolitiko bezala. Anodizazio-prozesuan zehar, aluminioaren gainean oxido-geruza bat sortzen da.[54]Azido kromikoaren erabilera, normalean erabiltzen den azido sulfurikoaren ordez, aldaketa garrantzitsuak eragiten ditu sortzen den oxido-geruza. Cr(VI)-a oso toxikoa da, eta ondorioz, ingurumen- eta osasun-araudiek konposatu hau erabili ordez hain toxikoa ez den Cr(III)-a erabiltzea bultzatu dute.[44]

Tintagaia eta pigmentua
Kromo horiz margotutako autobusa

Crocoita minerala aurkitu zutenean, pigmentu hori bezala erabiltzen hasi zen. Gerora, sintesi-metodoak sortu zirenean, kromo kantitate handiagotik hasita lortu zezaketen kromo horia izan zen kadmio horiarekin batera gehien erabilitako pigmentu horiak. Nahiz eta pigmentu hau fotodegradatzen ez den, iluntzeko joera izaten du kromo (III) oxidoa formatzen den heinean. Hala ere, oso kolore sendoa dauka, eta Estatu Batuetako eskolako autobusetan eta Europako posta-zerbitzuan (adibidez, Deutsche Post) erabilia izan da. Ingurumen-eta segurtasun-arazoak zirela eta, kromo horiaren erabilerak behera egin zuen, eta honen ordez, pigmentu organikoak edota berun eta kromo gabeko beste konposatuak erabiltzen hasi ziren.

Kromoan oinarrituta sortu diren beste hainbat pigmentu daude, adibidez, pigmentu gorri ilun gisa erabili daitekeen kromo gorria. Kromo gorria, berun(II) hidroxidoa da azken finean, (PbCrO4·Pb(OH)2). Metalen formazio garrantzitsuenetan erabilia izan den beste pigmentu bat zink kromatoa izan zen, gaur egun zink fosfatoaz ordezkatua izan dena. Aurrez tratatutako aluminiozko hegazkinen hezurduretan azido fosforikoaren disoluzioa ez erabiltzeko, margo-urdin bat sortu zuten. Margo hori, funtsean, zink tetroxikromatoa da, polibinil butiralezko disoluzio batean disolbatuta. Margo hori erabili ondoren, % 8a azido fosforikoa den disoluzio bat aplikatzen da. Margo horren osagai garrantzitsu bat azkar oxidatu daitekeen alkohol bat zela ondorioztatu zuten. 10-15 µm-ko geruza fin bat ipintzen zen, denborarekin horitik berde ilunera igarotzen zena. Mekanismo zuzenaren inguruko zalantzak daude oraindik. Kromo berdea, urdin prusiarra eta kromo horiaren arteko nahasketa bat da, kromo oxido berdea, kromo(III) oxidoa izanik.[55]

Kromoz apainduriko motozikleta

Kromo-oxidoak ere oso erabiliak dira pigmentu berde bezala, beiraren sorkuntzaren arloan eta zeramiken glasakuntzan.[56]Kromo-oxido berdea, argiarekiko oso ahula da eta ondorioz estalduretan oso erabilia da. Gainera, margo islatzaile infragorrien osagai garrantzitsuena da. Margo hau armadek erabiltzen dute ibilgailuak margotzeko.[57]

Errubi sintetikoa eta lehenengo laserra
Errubian oinarritutako laserra

Errubi naturalak korindoizko kristalak dira (aluminio-oxidoa), kromo(III) ioien ondorioz kolore gorria izaten dutena. Artifizialki sortutako kolore gorriko errubia, beraz, korindoizko kristalei kromo(III)-a dopatuz lortu beharko litzateke. Honek esan nahi du, kromoa ezinbesteko lehengaia dela harribitxi hauek sortzeko.[58] Errubi sintetikoa izan zen 1960. urtean eraikitako laserraren oinarria. Errubiaren barruko kromo atomoei estimulatutako argiaren emisioan oinarritu zen laser hau. Errubizko laser bat 694.3 nanometrotan aurkitzen da, eta kolore gorri iluneko da.[59]

Egurraren Kontserbazioa

Kromo (VI) gatzek duten toxikotasunagatik, egurraren kontserbazioan erabiltzen dira. Adibidez, kromatutako kobre arseniatoa, egurraren tratamenduan erabiltzen da, fungiek eragindako usteltzearen, egurra erasotzen duten intsektuen, edota termiten aurka.[60] Konposatu honek % 35,3 eta % 65,5 arteko kromoa dauka (kromo oxidoa). Estatu Batuetan, 1996. urtean, disoluzio honen 65.300 tona metriko erabili ziren.

Zurratzea
Larrua zurratzeko barrika bat

Kromo (III) gatzak, kromo-aluminioa eta kromo (III) sulfatoa zehazki, larruaren zurratzean erabiltzen dira. Kromo (III)-ak larrua egonkortzen du, kolagenozko fibretan lotzaile bezala egiten duen lanaren ondorioz.[61]Kromoz zurratutako larruak, % 4-5 arteko kromoa izan dezake, eta hau proteinetara zuzenki lotuta dago.[27] Nahiz eta erabiltzen den kromoa ez den kromo hexabalentea bezain toxikoa, industria-prozesuetan birziklatzearen garrantziak, eta kromoaren erabilera gutxitzeko nahiak kromozko zurratze-prozesuetan ere eragina izan du.[62]

Errefrakzio materiala

Kromita- eta kromo(III)- oxidoak duten urtze-tenperatura altuak, eta tenperatura altuekiko erresistentzia direla eta, tenperatura altuetan erabiltzeko material errefraktorioak dira; adibidez, labe garaietan, zementuzko Kiln-etan, adreiluak ekoizteko moldeetan edota metalen fundizioan. Hala ere, erabilera jaisten ari da, kromo(VI) konposatu toxikoa sortu daitekeelako prozesuan zehar.[46][63]

Phillips katalizatzailearen egitura molekularra

Katalizatzaileak

Hainbat kromozko konposatu katalizatzaileak dira hidrokarburoak sortzeko prozesuan. Adibidez, kromo-oxidotik prestatzen den Phillips katalizatzailea, mundu erdiko polietilenoa ekoizteko erabiltzen da.[64] Uraren errekuntza-erreakzioan ere, tenperatura altuetako katalizatzaile bezala burdin eta kromo-oxidoen nahaste bat erabiltzen da.[65][66] Azkenik, kobre kromatoa, hidrogenaziorako oso katalizatzaile erabilgarria da.[67]

Beste erabilera batzuk

Kromo(IV) oxidoa (CrO2) konposatu magnetiko bat da. Daukan anisotropiaren eta erabateko magnetizazioaren ondorioz, γ-Fe2O3 baino goragoko konposatutzat hartzen da. Zinta magnetikoak ekoizteko erabiltzen da, kasetetan eta abar korrosioaren kontrako baliabide bezala.[68][69]

Kromo(III)-oxidoa (Cr2O3) kolorete berdea den zaindutako metala da.[70][71]

Azido kromikoa oso agente oxidatzaile sendoa da, eta laborategiko kristalezko edukiontzietan aurkitu daitezkeen aztarna organikoak kentzeko erabiltzen da. Potasio dikromatoa azido sulfuriko kontzentratuan disolbatuz prestatzen da. Batzuetan, sodio dikromatoa ere gehitzen da, duen disolbagarritasun handiagatik (200g/L, potasio dikromatoaren 50g/L-rekin konparatuta). Gaur egun, kromoaren toxikotasunaren ondorioz, erabilera hau geroz eta gutxiago aukeratzen da, eta kromo gabeko konposatuak erabiltzen dira.[72]

Potasio dikromatoa, titulaziorako agente den erreaktibo kimikoa da.

Kromo aluminioa (kromo(III) potasio sulfatoa), finkatzailea da, tindategi-industriako lehortze-prozesuetan.[73]

Funtzio biologikoa

1950. urte inguruan, kromoa (Cr3+) nutriente moduan esperimentalki identifikatu zen, eta ondoren, oligoelementu moduan onartu zen, bere funtzio biologikoak direla eta, bai intsulinan, bai metabolismoan eta bai karbohidrato, gantz eta proteinen gordailuan.[14][74]. Aldiz, gorputzean gertatzen diren nahitaezko mekanismoak ez dira guztiz zehaztu eta horregatik, zalantzan geratzen da kromoa ezinbestekoa ote den pertsona osasuntsuentzat. [14][75][76]

Kromo tribalentea janari, ardo eta uretan aurkitzen da proportzio txikitan [14][77]. Kromo hexabalentea (Cr(VI) edo Cr6+), aldiz, oso toxikoa eta mutagenikoa da inhalatzean[78]. Uretan dagoen kromo(VI)-a irensten edo edaten bada, tumoreak sor litezke urdailean eta, halaber, azalaren bidezko dermatitisa sor daiteke.[79]

Kromoaren gutxitasuna, kromo(III)-aren edo agian konplexu baten falta dagoelako gorputzean, hau da, glukosaren tolerantzia faktorea eztabaidagarria da.[14]Hainbat ikerlanek baieztatzen dute kromo(III)ren forma aktibo biologikoa gorputzean zehar garraiatzen dela, kromoari lotzen zaion pisu molekular txikiko substantzia (LMWCr) deituriko oligopeptido baten laguntzaz. Substantzia honek intsulinaren seinalean eragina izan dezake. [80]

Kromoaren edukia oinarrizko elikagaietan oso txikia da (1-13 mikrogramoko proportzioan). [14] Kromoaren edukia elikagaietan aldatzen doa hainbat faktoreengatik, hala nola, lurzoruaren eduki minerala, urtaro-aldaketa, landarearen kultibo eta prozesuan zehar sortutako kutsadura [81]. Gainera, kromoa (eta nikela) altzairu herdoilgaitzean prestatutako elikagaietan sartzen dira, gehienetan sukaldeko materiala berria denean. Elikagai azidoek (tomate-saltsa), ordu askotan sukaldatzen direnak, efektu hau ere areagotzen dute. [82][83]

Gomendio-dietetikoak

Kromoa oinarrizko nutrientea den egoerari buruzko desadostasuna dago. Australia, Zeelanda Berria, India, Japonia eta Estatu Batuetako gobernu-departamentuek kromoa oinarrizkoa dela kontsideratzen dute [84][85][86][87] eta EFSAk (European Food Safety Authority), aldiz, kontrakoa esaten du.[88]

NAMek (National Academy of Medicine) kromoarentzat estimatutako bataz besteko baldintzak (EAR, Estimated Average Requirements) eta dieta gomendagarriak (RDA, Recommended Dietary Allowances) eguneratu zituen. EARak eta RDAk ezartzeko informazio nahikorik ez zegoen, beraz, bere beharrak desakibatzen dira estimazio gisa egokitze-janaldietan (Adequates Intakes). Kromoaren egokitze-janaldiak 14 eta 50 urte arteko emakumeetan 25 μg/eguneko da, eta 50 urte baino gehiagoko emakumeetan 20 μg/eguneko. Ahurdun dauden emakumeetan 30 μg/egueko da, eta esnealdian daudenetan 45 μg/eguneko.  Gizonen kasuan, 14 eta 50 urte bitartekoetan 35 μg/eguneko da eta 50 urte baino gehiagokoetan 30 μg/eguneko. 1 eta 13 urte bitarteko umeetan, egokitze-janaldia igotzen da urteekin 0.2 μg/egun-etik 25 μg/egun-era. Segurtasunari dagokionez, NAM-ek bitaminetarako goiko irenste onargarriko mailak (UL) eta mineralak ezartzen ditu ziurtasuna nahikoa denean. Kromoaren kasuan, oraindik informazio nahikorik ez dago eta, beraz, UL ez da kokatu.

Oro har, EAR-ak, AEDa, AI eta UL parametroak dira erreferentzia dietetikoko Ingesta (DRI) bezala ezagututako elikadura-gomendio sistemarako[87]. Australiak eta Zeelanda Berriak  pentsatzen dute kromoa funtsezko mantenugaia dela, gizonentzako 35 μg /eguneko IA batekin, emakumeentzako 25 μg /eguneko, emakume haurdunentzako 30 μg /eguneko eta bularra ematen ari diren emakumeentzako 45 μg /eguneko. Indiak pentsatzen du kromoa funtsezko mantenugaia dela, 33 μg/eguneko helduek gomendatutako irenste batekin.[85] Japoniak kontuan hartzen du ere kromoa funtsezko mantenugaia dela, helduentzako 10 μg/eguneko IA batekin, emakume haurdunak sartuta edo edoskitze-aldian.[86] Hala ere, Europar Batasuneko EFSA-k ez du pentsatzen kromoa funtsezko mantenugaia denik; kromoa mineral bakarra da, non Estatu Batuak eta Europar Batasuna ez dauden ados.[88][89]

Elikagai-iturriak

Elikagaien konposizioko datubaseak, U.S. Department of Agriculture sailaren arabera, ez du elikagaietan dagoen kromo edukiari buruzko informaziorik ematen [90]. Animalia eta landareetatik datozen elikagai askok kromoa dute[91] . Horren jatorria lurzoruan dagoen kromo kantitatea da, bertan landareak hazten diren bitartean eta animaliek jaten duten pentsua dela eta; halaber, metodo prozesatuak direla eta, kromoa aurki dezakegu; izan ere, kromoa elikagaietan lixibatzen da prozesatzen edo sukaldatzen bada kromoa duten altzairu herdoilgaitz ekipoetan[92] . Mexikon egindako dieta bidezko analisi buruzko ikerlan batek 30 mikrogramozko kromo ingesta egunero zeudela azaldu zuen [93]. Estatu Batuetan helduen % 31k askotan 25-60 mikrogramo-kromo dituzten multibitaminiko/mineral osagarri dietetikoak kontsumitzen dituztela estimatzen da[94] .

Osagarritasuna
Kromo(III) pikolinatoa
Kromo(III) zikolinatoa

Kromoa nutrizio parenteral totalean (TPN) dagoen osagaia da, hainbat hilabetetan kromo gabeko elikadura egiten bada urritasuna gerta daitekeelako. Horregatik, kromoa TPN disoluzioetara gehitzen da, beste mineral-aztarnekin batera [94]. Halaber, erditze goiztiarra izandako haurren nutrizio-produktuetan aurkitzen da [95]. Nahiz eta kromoaren funtzio biologikoaren mekanismoa argi ez dagoen, Estatu Batuetan kromoa duten produktuak saltzen dira osagai dietetiko moduan errezetarik gabe, 50 eta 1000 μg tarteko kantitateetan . Kromo kantitate txikienak askotan, Estatu Batuetan helduen % 31k 25-60 mikrogramo kromo dituzten multibitaminiko/mineral osagarri dietetikoak kontsumitzeko gehitzen dira[96] . Osagarri dietetiko moduan erabiltzen diren konposatu kimikoak, kromo kloruro, kromo zitrato, kromo(III) zikolinato, kromo(III) polinikolinato eta beste konposizio kimikoetan erabiltzen dira[14] . Osagarrien onurak ez dira frogatu oraindik[14] [97].

Onartutako eta onartu gabeko osasun erreklamazioak

2005. urtean, AEBko Droga eta Elikagaien Administrazioak osasunaren inguruko deklarazio bat onetsi zuen kromo pikolinatoaren inguruan, etiketatzerako garaian hau kontuan hartzeko: “Ikerlan batean kromo pikolinatoak intsulinaren erresistentzia-arriskua gutxitu dezakeela esaten da, eta ondorioz, 2. mailako diabetesaren arriskua gutxitu dezakeela. FDAk, aldiz, kromo pikolinatoaren eta intsulina-erresistentzia edo 2. mailako diabetesaren arteko erlazioa zalantzan jartzen du.” Aldi berean, FDAk kromo pikolinatoa dela eta, eskaerako beste parte batzuei uko egin zien eta gaixotasun kardiobaskularrak, erretinopatiak edo giltzurrun-gaixotasunak anormalki altuak ziren azukre-mailak eragin zituzten odolean [98]. 2010ean, Health Canada-k kromo(III) pikolinatoa onartu zuen osagarri dietetiko moduan erabiltzeko. Onartutako etiketatze-adierazpenek hau sartzen dute: osasun onerako mantenu-faktore batek glukosaren metabolismo osasungarrirako laguntza eskaintzen du, gorputzari karbohidratoak eta koipeak metabolizatzen laguntzen dio [99]. EFSAk (European Food Safety Authority) 2010ean kexak onartu zituen, hau da, kromoak makromantenugaien metabolismo arruntari eta odolean dagoen glukosa-kontzentrazio arruntaren mantenuari lagundu ziela, baina gorputzaren pisu arruntaren edo nekearen edo itolarri-murrizketaren erreklamazioei uko egin zien . [100]

Diabetesa

Kromoaren gabeziak  kromorik gabe formulatutako eta glukosarekin maneiatutako nutrizio-produktuetan arazoak ematen dituela jakinda, [101] ikerketak garrantzia eman zion 2.mailako diabetesa duten baina kromoaren gabezia ez duten pertsonei; izan ere, kromoaren gehiketak onurak ekarri ditzake. 4 metaanalisien emaitzak aztertzean, batek estatistikoki adierazgarria den glukosa-plasma maila (FPG) txikiagoa aztertu zuen eta adierazgarria ez den tendentzia bat, kasu honetan, A1C hemoglobina baxua [102]. Bigarrenak berdina adierazi zuen eta [103] hirugarrenak gutxipen adierazgarriak adierazi zituen. [104] Laugarren batek ez zela inongo onurarik egon esan zuen[105]. 2016an argitaratutako berrikusketa batek klinikoki egindako 53 saiakuntza zenbatu zituen. Bertan ondorioztatu zuen FPG eta/edo HbA1C gutxipen moderatuak egon daitezkeela, lortutako saiakuntza gutxik gutxiagotzen baitute klinikoki emaitzak nabarmenak izateko. [106]

Pisuaren kudeaketa

Bi berrikusketa-sistematikok kromo osagarriak hartu zituzten baliabide moduan, pertsona gizen eta gehiegizko pisuarekin dauden gorputzak kontrolatzeko. Lehenengoak, kromo pikolinora mugatua, -1.1 kg-ko pisu-galera handia adierazten zuen 12 astetan egindako saiakerak eta gero [107]. Bigarrenak, kromo konposatu guztiak kontuan hartzen zituen, eta estatistikoki -0.50 kg-ko pisu-aldaketa bat nabaritzen zela adierazi zuen [108]. Bi berrikusketa hauen egileek pisu-galera honen garrantzi klinikoa ez zuten fidagarritzat hartu [107][108]. European Food Safety Authority-k ondorioztatu zuen, literatura errebisatu eta baiezkoa emateko nahiko frogarik ez zeudela.[100]

Errendimendu atletikoa
Intsulinaren egitura

Kromoa osagarri dietetiko bezala erabiltzen da kirol errendimendua hobetzeko, intsulinaren aktibitatea potentziatuz, ondorio onak lortuz; adibidez, giharren masa handitzea eta kirola egin ostean, glukogenoaren biltegiratze azkarragoa lortzea [98][109][110]. Klinikoki egindako saiakuntza batzuek ondorioztatu zuten kromoaren gehikuntzak gorputzean ez zuela errendimendua hobetu ez eta giharren indarra handitu [111]. The International Olympic Committee-k ondorioztatu zuen osagarri dietetikoak 2018ko errendimendu handiko atletentzat eta  atletentzako kromo-ingesta handitzea ez zela beharrezkoa.[112]

Neurriak

Uretan disolbagarriak ez diren kromo(III)-konposatuak eta kromo-metala ez dira osasun-arazotzat hartu, nahiz eta kromo(VI)-elementuaren toxikotasuna eta propietate kantzerigenoak jakinak izan diren aspalditik [113]. Garraio-mekanismo espezifikoak direla eta, kromo(III)-elementuen kopuru  jakin batzuk zeluletan sartzen dira [114]. Hainbat in vitro ikerketen arabera, kromo(III)-aren kontzentrazio altuak zelulan, DNAri kalte egin diezaioke [115]. Ahozko toxikotasun akutuak 1.5 eta 3.3 mg/kg bitartekoak dira. 2008ko berrikuspen batek iradoki zuen dietaren bidez osagarri moduan hartzen diren kromo(III)-ren absortzio moderatuak ez du arrisku genetiko-toxikoak ematen [116]. AEBetan Laneko Segurtasun eta Osasun Administrazioko (OSHA) arriskuen prebentziozko muga (PEL) izendatu du lanean 1 mg / m3-ko denbora tarteen batez bestekoaren (TWA) arabera. Laneko Segurtasun eta Osasunerako Institutu Nazionalak (NIOSH) gomendatutako esposizio-muga 0,5 mg / m3 ezarri du (batez besteko denbora-tartea). IDLH (berehala bizitza eta osasun arriskutsua) 250 mg / m3-ko balioa da. [116]

Kromo(VI) elementuaren toxikotasuna

Kromo(VI)-aren ahozko toxikotasun akutua 50 eta 150 mg/kg artean dago [116]. Gorputzeko odolean dagoen kromo(VI) kantitatea mekanismo batzuen ondorioz gutxitu daiteke zeluletara iritsi baino lehen. Kromo(III)-a gorputzetik iraitzi egiten da, kromato-ioia garraio-mekanismo baten bidez, aldiz,  garraiatzen da zelulara, non sulfato eta fosfato ioiak sartzen diren. Kromo(VI)-aren toxikotasun akutua bere oxidazio-propietateen ondorioz gertatzen da. Behin molekula hau odolera iristen denean, giltzurrunak, gibela eta odol-zelulak mintzen edo hondatzen ditu, oxidazio-erreakzioen ondorioz. Hemolisi, giltzurrun eta gibelean eragin dezake.[117]

Kromato-hautsaren kantzerigenotasuna aspalditik ezaguna da, eta 1890ean lehen argitaratzeak, deskribatzen zuen enpresa bateko kromato tindaketak minbizia sortzen zuela lankideetan [118][119]. Horren ondorioz, kromo(VI)-aren gene-toxikotasuna deskribatzeko hiru mekanismo proposatu dira:

  • Lehenengo mekanismoan, erreaktiboak diren hidroxilo erradikalak eta kromo(VI)-tik kromo(III)-ra erreduzitzen dituzten produktu deribatuen beste erradikal erreaktibo batzuk sartzen dira.
  • Bigarren mekanismoan, kromo(V)-aren zuzeneko lotura, eta DNAn dauden kromo(VI) konposatuak sartzen dira.
  • Hirugarren mekanismoa kromo(III)-erredukzioaren azken produktuaren DNAren loturari dagokion gene-toxikotasunari dagokio. [120][121]

Kromo-gatzak (kromatoak) pertsona batzuen erreakzio alergikoen kausa dira. Kromatoak askotan fabrikatzeko erabiltzen dira, besteak beste, pinturak, larrudun produktuak, zementua, motrailuak eta antikorrosiboak. Kromatoa duten produktuen ukipenak kontaktu alergikodun dermatitisa eta dermatitis narritagarria eragin ditzake, eta honek azalean ultzerak sortu (kromo-ultzerak). Egoera hau askotan aurkitzen da kromato-disoluzioekin lan egin izan duten lankideetan. [122][123]

Ingurumen-arazoak

Kromo konposatuak tindagai, pintura eta larrua ontzeko konposatuetan erabili direnez, konposatu hauek askotan lurrean eta lurpeko uretan aurki daitezke. Kromo hexabalentea duen inprimazio-pinturak oraindik erabiltzen dira aeroespazial eta automobilen automotrizak pintatzeko. [124]

2010ean, Environmental Working Group taldeak edateko urari buruzko ikerketa bat egin zuten Estatu Batuetako 35 hiri desberdinetan. Bertan kromo hexabalentea aurkitu zen iturriko uretatik hartutako 31 hirietako laginetan. Norman, Oklahoman kromoaren portzentaje handiena aurkitu zen, eta beste 25 hiriek Californiak proposatutako mugak gainditzen zituzten.[125]

Erreferentziak
  1. (Ingelesez) Stone, H. E. N.; Greenaway, H. T.; Brandes, E. A.. (1956-09). «Ductility in Chromium» Nature 178 (4533): 587.  doi:10.1038/178587a0. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2018-12-13).
  2. Coblentz, W. W.; Stair, R.. (1929). Reflecting power of beryllium, chromium, and several other metals. National Bureau of Standards (Noiz kontsultatua: 2018-12-13).
  3. «Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, Χ χ, , χλίδωσις , χλίδωσις» www.perseus.tufts.edu (Noiz kontsultatua: 2018-12-13).
  4. (Ingelesez) «Office of Dietary Supplements - Dietary Supplement Fact Sheet: Chromium» ods.od.nih.gov (Noiz kontsultatua: 2018-12-13).
  5. «Scientific Opinion on Dietary Reference Values for chromium» EFSA Journal 12 (10): 3845. 2014-10  doi:10.2903/j.efsa.2014.3845. ISSN 1831-4732. (Noiz kontsultatua: 2018-12-13).
  6. Fawcett, Eric. (1988-01-01). «Spin-density-wave antiferromagnetism in chromium» Reviews of Modern Physics 60 (1): 209–283.  doi:10.1103/RevModPhys.60.209. (Noiz kontsultatua: 2018-12-13).
  7. CHADWICK, DAVID; GRAHAM, JOHN. (1972-06). «X-ray Photoelectron Spectra of Uranium Oxides» Nature Physical Science 237 (77): 127–128.  doi:10.1038/physci237127a0. ISSN 0300-8746. (Noiz kontsultatua: 2018-12-22).
  8. Schwarz, W. H. Eugen. (2010-04). «The Full Story of the Electron Configurations of the Transition Elements» Journal of Chemical Education 87 (4): 444–448.  doi:10.1021/ed8001286. ISSN 0021-9584. (Noiz kontsultatua: 2018-12-22).
  9. GREENWOOD, N.N.; EARNSHAW, A.. (1984). «Boron» Chemistry of the Elements (Elsevier): 155–242. ISBN 9780080307121. (Noiz kontsultatua: 2018-12-22).
  10. Lind, Michael Acton. The infrared reflectivity of chromium and chromium-aluminum alloys. Iowa State University (Noiz kontsultatua: 2018-12-22).
  11. (Ingelesez) Wallwork, G. R.. (1976). «The oxidation of alloys» Reports on Progress in Physics 39 (5): 401.  doi:10.1088/0034-4885/39/5/001. ISSN 0034-4885. (Noiz kontsultatua: 2018-12-22).
  12. Holleman, Arnold F.; Wiberg, Nils; Wiberg, Egon. (2007). Lehrbuch der Anorganischen Chemie. Walter de Gruyter ISBN 9783110206845. (Noiz kontsultatua: 2018-12-22).
  13. Coatings., National Research Council (U.S.). Committee on. (1970). High-temperature oxidation-resistant coatings; coatings for protection from oxidation of superalloys, refractory metals, and graphite.. National Academy of Sciences ISBN 0309017696. PMC 147753. (Noiz kontsultatua: 2018-12-22).
  14. (Ingelesez) «The Nubase evaluation of nuclear and decay properties» Nuclear Physics A 729 (1): 3–128. 2003-12-22  doi:10.1016/j.nuclphysa.2003.11.001. ISSN 0375-9474. (Noiz kontsultatua: 2018-12-13).
  15. «Livechart - Table of Nuclides - Nuclear structure and decay data» www-nds.iaea.org (Noiz kontsultatua: 2018-12-13).
  16. (Ingelesez) «53Mn-53Cr evolution of the early solar system» Geochimica et Cosmochimica Acta 63 (23-24): 4111–4117. 1999-12-01  doi:10.1016/S0016-7037(99)00312-9. ISSN 0016-7037. (Noiz kontsultatua: 2018-12-13).
  17. «Oxidation states (oxidation numbers)» www.chemguide.co.uk (Noiz kontsultatua: 2018-12-13).
  18. Neill), Greenwood, N. N. (Norman. (2004). Chemistry of the elements. Recording for the Blind & Dyslexic PMC 54968922. (Noiz kontsultatua: 2018-12-13).
  19. Assfalg, M.; Bertini, I.; Bruschi, M.; Michel, C.; Turano, P.. (2002-07-31). «NMR structural characterization of the reduction of chromium(VI) to chromium(III) by cytochrome c7» dx.doi.org  doi:10.2210/pdb1lm2/pdb. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  20. 1859-, Holleman, A. F. (Arnold Frederick),. (1985). Lehrbuch der anorganischen Chemie. (91.-100., verb. und stark erw. Aufl. / von Nils Wiberg. argitaraldia) De Gruyter ISBN 3110075113. PMC 14949442. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  21. Gentiana., Haxhillazi,. (2003). Preparation, structure and vibrational spectroscopy of tetraperoxo complexes of CrV+, VV+, NbV+ and TaV+. [s.n.] PMC 76615451. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  22. 1930-2007., Cotton, F. Albert (Frank Albert),. (1993). Multiple bonds between metal atoms. (2nd ed. argitaraldia) Clarendon Press ISBN 0198556497. PMC 25787360. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  23. (Ingelesez) Power, Philip P.; Long, Gary J.; Fettinger, James C.; Brynda, Marcin; Sutton, Andrew D.; Nguyen, Tailuan. (2005-11-04). «Synthesis of a Stable Compound with Fivefold Bonding Between Two Chromium(I) Centers» Science 310 (5749): 844–847.  doi:10.1126/science.1116789. ISSN 1095-9203. PMID 16179432. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  24. Chromium carbonyl. Wiley-VCH Verlag GmbH & Co. KGaA 2010-10-15 ISBN 3527600418. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  25. John., Emsley,. (2001). Nature's building blocks : an A-Z guide to the elements. Oxford University Press ISBN 0198503415. PMC 46984609. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  26. Rieuwerts, John. (2017-07-14). The Elements of Environmental Pollution.  doi:10.4324/9780203798690. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  27. Pollutants., National Research Council (U.S.). Committee on Biologic Effects of Atmospheric. Chromium. ISBN 0309022177. PMC 835366. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  28. Mukhametkaliev, B. S.; Kalyuzhny, E. S.; Syedina, S. A.; Abdibekov, N. K.. (2018-04-28). «Geomechanical assessment of slope stability in deeper-level open pit mining» Gornyi Zhurnal: 27–32.  doi:10.17580/gzh.2018.04.05. ISSN 0017-2278. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  29. Hey, M. H.. (1982-12). «Thirty-second list of new mineral names» Mineralogical Magazine 46 (341): 515–528.  doi:10.1180/minmag.1982.046.341.26. ISSN 0026-461X. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  30. «Harlem on My Mindat the Metropolitan Museum of Art» Mounting Frustration (Duke University Press): 31–107. ISBN 9780822374893. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  31. KOSTROVITSKY, SERGEY. (2018). «Deciphering kimberlite-field structure using ilmenite composition: example of Daldyn field (Yakutia)» European Journal of Mineralogy  doi:10.1127/ejm/2018/0030-2783. ISSN 0935-1221. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  32. Gonzalez, A. R.; Ndung'u, K.; Flegal, A. R.. (2005-08-01). «Natural Occurrence of Hexavalent Chromium in the Aromas Red Sands Aquifer, California» Environmental Science & Technology 39 (15): 5505–5511.  doi:10.1021/es048835n. ISSN 0013-936X. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  33. (Ingelesez) «Chromium occurrence in the environment and methods of its speciation» Environmental Pollution 107 (3): 263–283. 2000-03-01  doi:10.1016/S0269-7491(99)00168-2. ISSN 0269-7491. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  34. Chromite deposits of Grant County, Oregon, a preliminary report. 1940 (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  35. Maurice., Cotterell,. (2004). The terracotta warriors : the secret codes of the emperor's army. (1st U.S. ed. argitaraldia) Bear & Co ISBN 159143033X. PMC 53830906. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  36. «12. Animal Chemistry» Development of Biochemical Concepts from Ancient to Modern Times (Harvard University Press) ISBN 9780674864252. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  37. Chrom Teil A -- Lieferung 1. Geschichtliches · Vorkommen · Technologie · Element bis Physikalische Eigenschaften. (8., Aufl. 1962. argitaraldia) Springer Berlin 2013 ISBN 9783662118658. PMC 864590349. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  38. Gottlob., Lehmann, Johann. (1766). De Nova Minerae Plumbi Specie Crystallina Rubra, Epistola : Ad Virum Illustrem Et Excellentissimum Dominum De Buffon Directorem Horti Regii Botanici Parisini ... D. Iohannis Gottlob Lehmanni, Sacrae Caesareae Majestati a Consiliis Aulicis et Academiae Imperatoriae Petropolitanae Scient. Membri .... PMC 166119365. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  39. Weeks, Mary Elvira. (1932-03-01). «The discovery of the elements. V. Chromium, molybdenum, tungsten and uranium» Journal of Chemical Education 9 (3): 459.  doi:10.1021/ed009p459. ISSN 0021-9584. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  40. Vauquelin. (1798-09). «V. Second memoir on the metal contained in the red lead of Siberia» The Philosophical Magazine 1 (4): 361–367.  doi:10.1080/14786447808676852. ISSN 1941-5796. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  41. Vogely, William A.; Bonczar, Elizabeth Semon. (1977). «The Demand for Natural Resources Revisited» Council of Economics of the American Institute of Mining, Metallurgical, and Petroleum Engineers (Society of Petroleum Engineers)  doi:10.2118/6965-ms. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  42. Baldwin, Robert; van der Krogt, Peter; Dekker, Elly; van der Krogt, Peter. (1996-03). «Globi Neerlandici: The Production of Globes in the Low Countries» The Geographical Journal 162 (1): 83.  doi:10.2307/3060220. ISSN 0016-7398. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  43. Chromium (VI) handbook. CRC Press 2005 ISBN 1566706084. PMC 55681251. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  44. K., Dennis, J.. (1993). Nickel and chromium plating. (3rd ed. argitaraldia) Woodhead Pub ISBN 1855730812. PMC 29183972. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  45. Papp, John F.. (2007). «Chromium - A National Mineral Commodity Perspective» Open-File Report  doi:10.3133/ofr20071167. ISSN 2331-1258. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  46. Industrial minerals & rocks : commodities, markets, and uses.. (7th ed.. argitaraldia) Society for Mining, Metallurgy, and Exploration 2006 ISBN 0873352335. PMC 62805047. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  47. minerals.usgs.gov (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  48. Environmental forensics : contaminant specific guide. Elsevier Academic Press 2006 ISBN 9780125077514. PMC 162575724. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  49. Alloy digest sourcebook : stainless steels. ASM International 2000 ISBN 0871706490. PMC 43083287. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  50. «A Review on Superalloys and IN718 Nickel-Based INCONEL Superalloy» dx.doi.org (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  51. «Replacement for Hard Chrome Plating on Aircraft Landing Gear[1»] Thermal Spray Technology (ASM International): 296–297. 2013 ISBN 9781627081719. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  52. Joseph., Edwards,. ([1997?]). Coating and surface treatment systems for metals : a comprehensive guide to selection. ASM International ISBN 0904477169. PMC 38133873. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  53. (Ingelesez) «Effects of chromate and chromate conversion coatings on corrosion of aluminum alloy 2024-T3» Surface and Coatings Technology 140 (1): 51–57. 2001-05-22  doi:10.1016/S0257-8972(01)01003-9. ISSN 0257-8972. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  54. Devine., Worobec, Mary. (1992). Toxic substances controls guide : federal regulation of chemicals in the environment. (2nd ed. argitaraldia) Bureau of National Affairs ISBN 0871797526. PMC 25914618. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  55. John), Gettens, Rutherford J. (Rutherford. (1966). Painting materials : a short encyclopaedia. Dover Publications ISBN 0486215970. PMC 518445. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  56. (Ingelesez) Anger, Gerd; Halstenberg, Jost; Hochgeschwender, Klaus; Scherhag, Christoph; Korallus, Ulrich; Knopf, Herbert; Schmidt, Peter; Ohlinger, Manfred. (2000). «Chromium Compounds» Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry (American Cancer Society)  doi:10.1002/14356007.a07_067. ISBN 9783527306732. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  57. The chemistry and physics of coatings. (2nd ed. argitaraldia) Royal Society of Chemistry 2004 ISBN 9781847558206. PMC 232637813. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  58. «The chromium position in ruby» Zeitschrift für Kristallographie 120 (4-5): 359–363. 2010  doi:10.1524/zkri.1964.120.4-5.359. ISSN 0044-2968. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  59. Handbook of laser technology and applications. Institute of Physics 2004 ISBN 0750306076. PMC 56463127. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  60. (Ingelesez) «Leaching of chromated copper arsenate wood preservatives: a review» Environmental Pollution 111 (1): 53–66. 2001-01-01  doi:10.1016/S0269-7491(00)00030-0. ISSN 0269-7491. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  61. Puccini, Monica; Castiello, Domenico. (2014-07). «Study on the Use of Fleshings-Derived Collagen in Post Tanning Operations» Applied Mechanics and Materials 597: 144–150.  doi:10.4028/www.scientific.net/amm.597.144. ISSN 1662-7482. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  62. (Ingelesez) «Sustaining tanning process through conservation, recovery and better utilization of chromium» Resources, Conservation and Recycling 38 (3): 185–212. 2003-06-01  doi:10.1016/S0921-3449(02)00151-9. ISSN 0921-3449. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  63. (Ingelesez) «Occurrences, Uses, and Properties of Chromium» Regulatory Toxicology and Pharmacology 26 (1): S3–S7. 1997-08-01  doi:10.1006/rtph.1997.1132. ISSN 0273-2300. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  64. (Ingelesez) «Olefin polymerization over supported chromium oxide catalysts» Catalysis Today 51 (2): 215–221. 1999-06-30  doi:10.1016/S0920-5861(99)00046-2. ISSN 0920-5861. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  65. Catalyst handbook. (2nd ed. argitaraldia) Wolfe 1989 ISBN 0723408572. PMC 17323178. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  66. (Ingelesez) «Water-gas shift reaction: finding the mechanistic boundary» Catalysis Today 23 (1): 43–58. 1995-01-25  doi:10.1016/0920-5861(94)00135-O. ISSN 0920-5861. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  67. Lazier, W. A.; Arnold, H. R.. (2003-04-28). Copper Chromite Catalyst. John Wiley & Sons, Inc., 31–31 or. ISBN 0471264229. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  68. C., Mallinson, John. (1993). The foundations of magnetic recording. (2nd ed. argitaraldia) Academic Press ISBN 0124666264. PMC 27186576. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  69. Corrosion in the petrochemical industry. ASM International 1994 ISBN 9781621982982. PMC 621873093. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  70. Advances in CMP/polishing technologies for the manufacture of electronic devices. (1st ed. argitaraldia) Elsevier 2012 ISBN 9781437778601. PMC 774290238. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  71. (Ingelesez) «Chromium-based regulations and greening in metal finishing industries in the USA» Environmental Science & Policy 5 (2): 121–133. 2002-04-01  doi:10.1016/S1462-9011(02)00028-X. ISSN 1462-9011. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  72. (Alexander), Roth, A.. (1994). Vacuum sealing techniques. American Institute of Physics ISBN 1563962594. PMC 28675522. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  73. Plant-based natural products : derivatives and applications. ISBN 9781119423874. PMC 987437493. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  74. (Ingelesez) «Chromium as an Essential Nutrient for Humans» Regulatory Toxicology and Pharmacology 26 (1): S35–S41. 1997-08-01  doi:10.1006/rtph.1997.1136. ISSN 0273-2300. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  75. (Ingelesez) «Scientific Opinion on Dietary Reference Values for chromium» EFSA Journal 12 (10): 3845. 2014  doi:10.2903/j.efsa.2014.3845. ISSN 1831-4732. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  76. (Ingelesez) Vincent, John B.. (2013). «Chromium: Is It Essential, Pharmacologically Relevant, or Toxic?» Interrelations between Essential Metal Ions and Human Diseases (Springer, Dordrecht): 171–198.  doi:10.1007/978-94-007-7500-8_6. ISBN 9789400774995. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  77. (Ingelesez) Vincent, John B.; Rasco, Jane F.; Ramage, James; Beaird, Janis; Wilson, Austin; Strickland, Jessyln; Kent, Julia; Kern, Naomi et al.. (2011-03-01). «Chromium is not an essential trace element for mammals: effects of a “low-chromium” diet» JBIC Journal of Biological Inorganic Chemistry 16 (3): 381–390.  doi:10.1007/s00775-010-0734-y. ISSN 1432-1327. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  78. (Ingelesez) Mertz, Walter. (1993-04-01). «Chromium in Human Nutrition: A Review» The Journal of Nutrition 123 (4): 626–633.  doi:10.1093/jn/123.4.626. ISSN 0022-3166. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  79. (Ingelesez) «Chromium and genomic stability» Mutation Research/Fundamental and Molecular Mechanisms of Mutagenesis 733 (1-2): 78–82. 2012-05-01  doi:10.1016/j.mrfmmm.2011.12.002. ISSN 0027-5107. PMID 22192535. PMC PMC4138963. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  80. «Agency for Toxic Substances and Disease Registry (ATSDR)» Pollution Control Handbook for Oil and Gas Engineering (John Wiley & Sons, Inc.): 83–93. 2016-04-29 ISBN 9781119117896. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  81. (Ingelesez) Vincent, John B.. (2015-07-01). «Is the Pharmacological Mode of Action of Chromium(III) as a Second Messenger?» Biological Trace Element Research 166 (1): 7–12.  doi:10.1007/s12011-015-0231-9. ISSN 1559-0720. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  82. (Ingelesez) «Evaluation of the comprehensiveness and reliability of the chromium composition of foods in the literature» Journal of Food Composition and Analysis 24 (8): 1147–1152. 2011-12-01  doi:10.1016/j.jfca.2011.04.006. ISSN 0889-1575. PMID 23066174. PMC PMC3467697. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  83. Kamerud, Kristin L.; Hobbie, Kevin A.; Anderson, Kim A.. (2013-10-02). «Stainless Steel Leaches Nickel and Chromium into Foods during Cooking» Journal of Agricultural and Food Chemistry 61 (39): 9495–9501.  doi:10.1021/jf402400v. ISSN 0021-8561. PMID 23984718. PMC PMC4284091. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  84. Capra, Sandra. (2006-06). «New nutrient reference values for Australia and New Zealand: Implementation issues for nutrition professionals» Nutrition <html_ent glyph="@amp;" ascii="&"/> Dietetics 63 (2): 64–65.  doi:10.1111/j.1747-0080.2006.00053.x. ISSN 1446-6368. (Noiz kontsultatua: 2018-12-23).
  85. Kurpad, Anura. (2016-10-01). «Recommended Dietary Allowances- Facts and Uncertainties» Proceedings of the Indian National Science Academy 82 (0)  doi:10.16943/ptinsa/2016/48886. ISSN 0370-0046. (Noiz kontsultatua: 2018-12-23).
  86. «Appendix A: Dietary Reference Intakes (DRIs)» Discovering Nutrition (Blackwell Science Ltd): 169–171. ISBN 9780470693759. (Noiz kontsultatua: 2018-12-23).
  87. Dietary Reference Intakes for Vitamin A, Vitamin K, Arsenic, Boron, Chromium, Copper, Iodine, Iron, Manganese, Molybdenum, Nickel, Silicon, Vanadium, and Zinc. 2001-06-19  doi:10.17226/10026. (Noiz kontsultatua: 2018-12-23).
  88. «Dietary reference values for vitamin D» EFSA Journal 14 (10): e04547. 2016-10  doi:10.2903/j.efsa.2016.4547. ISSN 1831-4732. (Noiz kontsultatua: 2018-12-23).
  89. «Appendix 7: Tolerable Upper Intake Levels (ULs) for Vitamins and Minerals» Nutrition in the Childbearing Years (John Wiley & Sons, Ltd.): 296–296. 2011-10-06 ISBN 9781444344790. (Noiz kontsultatua: 2018-12-23).
  90. Service., United States. Agricultural Research. (2014). USDA National Nutrient Database for Standard Reference.. U.S. Department of Agriculture ISBN 9781615839025. PMC 724352138. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  91. Micronutrients., Institute of Medicine (U.S.). Panel on. (2001). DRI : dietary reference intakes for vitamin A, vitamin K, arsenic, boron, chromium, copper, iodine, iron, manganese, molybdenum, nickel, silicon, vanadium, and zinc : a report of the Panel on Micronutrients ... and the Standing Committee on the Scientific Evaluation of Dietary Reference Intakes, Food and Nutrition Board, Institute of Medicine.. National Academy Press PMC 614700125. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  92. (Ingelesez) Kumpulainen, J. T.. (1992-01-01). «Chromium content of foods and diets» Biological Trace Element Research 32 (1-3): 9–18.  doi:10.1007/BF02784582. ISSN 1559-0720. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  93. Grijalva Haro, M. I.; Ballesteros Vázquez, M. N.; Cabrera Pacheco, R. M.. (2001-3). «[Chromium content in foods and dietary intake estimation in the Northwest of Mexico»] Archivos Latinoamericanos De Nutricion 51 (1): 105–110. ISSN 0004-0622. PMID 11515227. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  94. (Ingelesez) Giovannucci, Edward L.; White, Emily; Du, Mengmeng; Rehm, Colin D.; Kantor, Elizabeth D.. (2016-10-11). «Trends in Dietary Supplement Use Among US Adults From 1999-2012» JAMA 316 (14): 1464–1474.  doi:10.1001/jama.2016.14403. ISSN 0098-7484. PMID 27727382. PMC PMC5540241. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  95. (Ingelesez) Kuhn, K. S.; Stoffel-Wagner, B.; Stehle, P.. (2016-08). «Parenteral trace element provision: recent clinical research and practical conclusions» European Journal of Clinical Nutrition 70 (8): 886–893.  doi:10.1038/ejcn.2016.53. ISSN 1476-5640. PMID 27049031. PMC PMC5399133. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  96. (Ingelesez) Finch, Carolyn Weiglein. (2015). «Review of Trace Mineral Requirements for Preterm Infants» Nutrition in Clinical Practice 30 (1): 44–58.  doi:10.1177/0884533614563353. ISSN 1941-2452. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  97. (Ingelesez) Vincent, John B.. (2010-04-06). «Chromium: celebrating 50 years as an essential element?» Dalton Transactions 39 (16): 3787–3794.  doi:10.1039/B920480F. ISSN 1477-9234. (Noiz kontsultatua: 2018-12-15).
  98. «FDA News Digest: August 22, 2005» PsycEXTRA Dataset 2005 (Noiz kontsultatua: 2018-12-16).
  99. Chromium Picolinate. SAGE Publications, Inc. ISBN 9781412952385. (Noiz kontsultatua: 2018-12-16).
  100. «Scientific Opinion on the substantiation of health claims related to chromium and contribution to normal macronutrient metabolism (ID 260, 401, 4665, 4666, 4667), maintenance of normal blood glucose concentrations (ID 262, 4667), contribution to the maintenance or achievement of a normal body weight (ID 339, 4665, 4666), and reduction of tiredness and fatigue (ID 261) pursuant to Article 13(1) of Regulation (EC) No 1924/2006» EFSA Journal 8 (10) 2010-10  doi:10.2903/j.efsa.2010.1732. ISSN 1831-4732. (Noiz kontsultatua: 2018-12-16).
  101. (Ingelesez) Kuhn, K. S.; Stoffel-Wagner, B.; Stehle, P.. (2016-08). «Parenteral trace element provision: recent clinical research and practical conclusions» European Journal of Clinical Nutrition 70 (8): 886–893.  doi:10.1038/ejcn.2016.53. ISSN 1476-5640. PMID 27049031. PMC PMC5399133. (Noiz kontsultatua: 2018-12-16).
  102. San Mauro-Martin, Ismael; Ruiz-León, Ana María; Camina-Martín, María Alicia; Garicano-Vilar, Elena; Collado-Yurrita, Luis; Mateo-Silleras, Beatriz de; Redondo Del Río, María De Paz. (2016-02-16). «[Chromium supplementation in patients with type 2 diabetes and high risk of type 2 diabetes: a meta-analysis of randomized controlled trials»] Nutricion Hospitalaria 33 (1): 27.  doi:10.20960/nh.v33i1.27. ISSN 1699-5198. PMID 27019254. (Noiz kontsultatua: 2018-12-16).
  103. Abdollahi, Mohammad; Farshchi, Amir; Nikfar, Shekoufeh; Seyedifar, Meysam. (2013). «Effect of chromium on glucose and lipid profiles in patients with type 2 diabetes; a meta-analysis review of randomized trials» Journal of Pharmacy & Pharmaceutical Sciences: A Publication of the Canadian Society for Pharmaceutical Sciences, Societe Canadienne Des Sciences Pharmaceutiques 16 (1): 99–114. ISSN 1482-1826. PMID 23683609. (Noiz kontsultatua: 2018-12-16).
  104. (Ingelesez) Suksomboon, N.; Poolsup, N.; Yuwanakorn, A.. (2014). «Systematic review and meta-analysis of the efficacy and safety of chromium supplementation in diabetes» Journal of Clinical Pharmacy and Therapeutics 39 (3): 292–306.  doi:10.1111/jcpt.12147. ISSN 1365-2710. (Noiz kontsultatua: 2018-12-16).
  105. (Ingelesez) Bailey, Christopher H.. (2014-01-01). «Improved Meta-Analytic Methods Show No Effect of Chromium Supplements on Fasting Glucose» Biological Trace Element Research 157 (1): 1–8.  doi:10.1007/s12011-013-9863-9. ISSN 1559-0720. (Noiz kontsultatua: 2018-12-16).
  106. (Ingelesez) Bailey, Regan L.; Dwyer, Johanna T.; Costello, Rebecca B.. (2016-07-01). «Chromium supplements for glycemic control in type 2 diabetes: limited evidence of effectiveness» Nutrition Reviews 74 (7): 455–468.  doi:10.1093/nutrit/nuw011. ISSN 0029-6643. PMID 27261273. PMC PMC5009459. (Noiz kontsultatua: 2018-12-16).
  107. Tian, Hongliang; Guo, Xiaohu; Wang, Xiyu; He, Zhiyun; Sun, Rao; Ge, Sai; Zhang, Zongjiu. (2013-11-29). «Chromium picolinate supplementation for overweight or obese adults» Cochrane Database of Systematic Reviews  doi:10.1002/14651858.cd010063.pub2. ISSN 1465-1858. (Noiz kontsultatua: 2018-12-16).
  108. (Ingelesez) Onakpoya, I.; Posadzki, P.; Ernst, E.. (2013). «Chromium supplementation in overweight and obesity: a systematic review and meta-analysis of randomized clinical trials» Obesity Reviews 14 (6): 496–507.  doi:10.1111/obr.12026. ISSN 1467-789X. (Noiz kontsultatua: 2018-12-16).
  109. Lefavi, R. G.; Anderson, R. A.; Keith, R. E.; Wilson, G. D.; McMillan, J. L.; Stone, M. H.. (1992-6). «Efficacy of chromium supplementation in athletes: emphasis on anabolism» International Journal of Sport Nutrition 2 (2): 111–122. ISSN 1050-1606. PMID 1299487. (Noiz kontsultatua: 2018-12-16).
  110. Vincent, John B.. (2003). «The potential value and toxicity of chromium picolinate as a nutritional supplement, weight loss agent and muscle development agent» Sports Medicine (Auckland, N.Z.) 33 (3): 213–230.  doi:10.2165/00007256-200333030-00004. ISSN 0112-1642. PMID 12656641. (Noiz kontsultatua: 2018-12-16).
  111. Jenkinson, David M.; Harbert, Allison J.. (2008-11-01). «Supplements and sports» American Family Physician 78 (9): 1039–1046. ISSN 0002-838X. PMID 19007050. (Noiz kontsultatua: 2018-12-16).
  112. Maughan, Ronald J.; Burke, Louise M.; Dvorak, Jiri; Larson-Meyer, D. Enette; Peeling, Peter; Phillips, Stuart M.; Rawson, Eric S.; Walsh, Neil P. et al.. (2018-03-01). «IOC Consensus Statement: Dietary Supplements and the High-Performance Athlete» International Journal of Sport Nutrition and Exercise Metabolism 28 (2): 104–125.  doi:10.1123/ijsnem.2018-0020. ISSN 1543-2742. PMID 29589768. (Noiz kontsultatua: 2018-12-16).
  113. Barceloux, Donald G; Barceloux, Donald (1999). "Chromium". Clinical Toxicology. 37 (2): 173–194. doi:10.1081/CLT-100102418. PMID 10382554.
  114. www.tandfonline.com  doi:10.1080/10408440701845401. (Noiz kontsultatua: 2018-12-16).
  115. (Ingelesez) Katz, Sidney A.; Salem, Harry. (1993). «The toxicology of chromium with respect to its chemical speciation: A review» Journal of Applied Toxicology 13 (3): 217–224.  doi:10.1002/jat.2550130314. ISSN 1099-1263. (Noiz kontsultatua: 2018-12-16).
  116. Wood-Black, Frankie. (2000-03). «NIOSH Pocket Guide to Chemical Hazards and Other Databases DHHS (NIOSH) Publication No. 99-115» Chemical Health and Safety 7 (2): 52.  doi:10.1016/s1074-9098(99)00094-5. ISSN 1074-9098. (Noiz kontsultatua: 2018-12-16).
  117. (Ingelesez) Dayan, A D; Paine, A J. (2001-09). «Mechanisms of chromium toxicity, carcinogenicity and allergenicity: Review of the literature from 1985 to 2000» Human & Experimental Toxicology 20 (9): 439–451.  doi:10.1191/096032701682693062. ISSN 0960-3271. (Noiz kontsultatua: 2018-12-16).
  118. &NA;. (2008-09). «Calcitonin» Reactions Weekly &NA; (1221): 10.  doi:10.2165/00128415-200812210-00027. ISSN 0114-9954. (Noiz kontsultatua: 2018-12-16).
  119. (Ingelesez) Langrrd, Sverre. (1990). «One hundred years of chromium and cancer: A review of epidemiological evidence and selected case reports» American Journal of Industrial Medicine 17 (2): 189–214.  doi:10.1002/ajim.4700170205. ISSN 1097-0274. (Noiz kontsultatua: 2018-12-16).
  120. www.tandfonline.com  doi:10.3109/10408449309105012. (Noiz kontsultatua: 2018-12-16).
  121. Diagnosing vegetation injury caused by air pollution. 1978-02-01 (Noiz kontsultatua: 2018-12-16).
  122. Empson, Marianne; Smith, Julie. (2007-11). «Anaphylaxis rates in New Zealand (NZ)» World Allergy Organization Journal &NA;: S207.  doi:10.1097/01.wox.0000301916.94370.dd. ISSN 1939-4551. (Noiz kontsultatua: 2018-12-16).
  123. (Ingelesez) Basketter, David; Horev, Liran; Slodovnik, Dany; Merimes, Sharon; Trattner, Akiva; Ingber, Arieh. (2001). «Investigation of the threshold for allergic reactivity to chromium» Contact Dermatitis 44 (2): 70–74.  doi:10.1034/j.1600-0536.2001.440202.x. ISSN 1600-0536. (Noiz kontsultatua: 2018-12-16).
  124. 1944-, Baselt, Randall C. (Randall Clint),. (2008). Disposition of toxic drugs and chemicals in man. (8th ed. argitaraldia) Biomedical Publications ISBN 9780962652370. PMC 243548756. (Noiz kontsultatua: 2018-12-16).
  125. Blair, Karen J.. (2000-02). Croly, Jane Cunningham (19 December 1829–23 December 1901), writer and women's club leader. Oxford University Press (Noiz kontsultatua: 2018-12-16).

Kanpo estekak
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.