Kristautasun

San Ananiasen kapera, Damasko, Siria, kristautasun goiztiarreko etxe baten adibidez, I. mendean eraikia.

Ichthys sinbolo goiztiar bat, ΙΧΘΥΣ hitzak gurpil batean jarriz sortua, Efeson, Asia Txikia.

Kristautasuna I. mendean zehar garatu zen Judaismoaren Bigarren Tenpluko Judu kristau sekta gisa[1][2]. Jagoba Justua, Petri (apostolua) eta Joanen lidertzapean judu kristau komunitate goiztiar bat eratu zen Jerusalemen. Hiruek ezagutu zuten Jesus, eta Pauloren arabera Jesukristoren berraragiztatzearen ostean lehenengoz Jagoba eta Petriri agertu zitzaien.

Juduen kristautasunak laster erakarri zituen Jaungoikoaren-beldurti jentilak; hauek juduen erlijio ohiturak jarraitu zituzten, lehenengo arazoak ekarriz juduen mandamentuen ondorioz. Paulo Apostoluak egoera konpondu zuen Kristoren parte-hartzean salbazioa zegoela aipatuz, eta Bere heriotza eta berraragiztatzean sinistearekin nahikoa zela. Hasiera batean Paulok lehen kristauak jazarri zituen, baina konbertsio esperientzia bat izan ostean jentilei Kristautasuna predikatu zuen, Judaismoaren eta Kristautasunaren ezberdintzea sortuz. Uneren batean, Paulok juduen ohiturak alboratu zituen, Kristautasuna erlijio ezberdindu bezala eratuz.

II. mendean zehar kristautasuna osatzen joan zen, lehen apezpikuekin, kristauentzat apostoluen ondorengo zirenak. 150. urtetik aurrera kristau irakasleak lan teologikoak eta apologetikoak sortzen hasi ziren, euren fedea babesteko. Egile horiei Elizako Gurasoak izena ematen zaie, eta euren lanek ikerketari patrologia deritzo. Elizako Guraso izan ziren Ignazio Antiokiakoa, Polikarpo, Justino Martir, Ireneo, Tertuliano, Klemente Alexandriakoa eta Origen.

Itun Berriaren arabera, kristauek hasieratik jasan zuten judu eta Antzinako Erromako erlijioaren autoritateen jazarpena. Tartean zigorrak, baita heriotza-zigorra ere, gertatzen ziren; horren adibide dira Zebedeoren semeak ziren Eztebe[3] eta Done Jakue[4]. Erromako bederatzi enperadorek Eliza jazarri zuten, modu zabalean, baina batez ere Dezio[5] eta Dioklezianoren garaian[6].

Kristautasuna aramera hitz egiten zuten herritarren artean hedatu zen Mediterraneoko kostaldean, eta barnealderantz Erromatar Inperioan lehenengo eta Partiar Inperioan eta Sasanidar Inperioan beranduago, Mesopotamia barne, bi inperio horiek kontrolpean izan baitzuten historiako une ezberdinetan[7]. I. mendean bertan Kristautasuna Afrikara heldu zen, lehenengo Egiptora eta II. mendea bukatu zenerako Kartagora. Marko Ebanjelaria hartzen da Alexandriako Elizaren sortzailetzat, 43. urtean; beranduago sortutako eliza batzuek aldarrikatzen dute Alexandriakoaren ondorengoak direla, tartean Alexandriako Eliza Ortodoxo Koptikoak[8][9]. Tertuliano, Klemente Alexandriakoaa, Origen, Zipriano, Atanasio eta Agustin Hiponakoa dira Afrikako kristautasun goiztiarrean eragina izan zuten idazleetako batzuk.

201. urtea baino lehenago Osroene bilakatu zen lehen estatu kristaua, Abgar Handia erregearen agintaldian[10]. 301 eta 314 urteen artean Trdat IV.ak Armenia estatu kristau izendatu zuen[11][12]. Ez zen erlijio berria Armenian, izan ere III. mendean jada herrialdean sartu zen erlijioa, agian lehenago ere[13].

Konstantino I.a Handiak harremana izan zuen kristautasunarekin txikitatik, eta bizitzan zehar babesa eman zion erlijioak haz zedin; hiltzear zegoela bataioa jaso zuen ohean[14]. Bere erregetzan 311ko Nikomediako Tolerantzia Ediktua eta 313ko Milango Ediktua sortu zituen, kristautasunaren pertsekuzioarekin amaituz. Garai horretan Kristautasuna oraindik erlijio txikia zen, erromatarren artean %5 inguruk jarraitzen zuen sinismena. Mardonio aholkulariaren gomendioz, Konstantinoren iloba zen Juliano Apostata saiatu zen Kristautasuna debekatzen. 380ko otsailaren 27an Teodosio I.ak, Grazianok eta Valentiniano II.ak Nizeako Kristautasuna Erromako Inperioaren eliza ofizial izendatu zuten[15]. Eliza eta estatua elkarri lotuta geratu bezain pronto, kristautasuna aberastu zen; Elizak aberatsen donazioak jaso zituen eta, hortik aurrera, lurra jabetzan izan zezakeen[16].

Konstantinok ere, albo eraginez, Nizeako Lehen Kontzilioa deitzearen ardura zatia izan zuen 325ean. Bertan arrianismoa kondenatu zuen eta Nizeako Kredoa ezarri zuen, oraindik ere Eliza Katolikoan, Ekialdeko Ortodoxian, Anglikar Komunioan eta Eliza Protestante askotan erabiltzen dena[17]. Nizeakoa izan zen kontzilio ekumeniko askotan lehenengoa, Elizaren teologiako elementu kritikoak definitzeko balio izan zuten bilerak, batez ere Kristologiaren eremuan[18]. Ekialdeko Elizak ez zuen onartu egindako hirugarren eta ondorengo kontzilio ekumenikoak, eta oraindik ere bereizitzako adarra da (Ekialdeko Eliza Asiriarra).

Oparotasun eta bizitza kulturalaren ikuspuntutik, Bizantziar Inperioa kristau historia eta zibilizazioaren une gorenetako bat izan zen, eta Konstantinopla izan zen tamainaren, aberastasunaren eta kulturaren ikuspegitik kristau munduko hiririk garrantzitsuena[19]. Garai horretan Antzinako Greziako filosofiaren gaineko interesa berpiztu zen ere, eta literatura oparoa ekoiztu zen grezieraz. Bizantziar artea eta bizantziar literatura Europan zehar nagusi izan ziren, eta Mendebalde osoan garai honetan Bizantziar arteak izandako zabalpen eta esanahia izugarria izan zen. Islamaren sorrerak, eta bereziki Ipar Afrikara zabaldu izanak kristau kongregazioak murriztu zituen eskualdean. Une horretatik aurrera Egiptoko Eliza Koptoa, Etiopiako Tewahedo Eliza Ortodoxoa eta Nobatia, Makuria eta Alodiako Nubiar Eliza baino ez ziren geratu talde egonkor gisa[20].

Mendebaldeko Erromatar Inperioaren gainbehera eta erorketarekin aita santua figura politiko garrantzitsuan bilakatu zen, lehen aldiz ikusgai Leon I.ak bandalo eta hunoekin izandako tratu diplomatikoetan[21]; baina baita lehengo probintziatan ezarritako apezpikuen botere berrian ere[22]. Garai honetan eliza misiolari ekintzaldi luzean hasi zen, eta hainbat leinuk erlijioa heuretzat hartu zuten. Arianismoak heriotza-zigorra ezarri zuen paganismoaren aurka (adibidez, Verdengo sarraskia) gerora katolizismo bilakatuko zena hungariar[23], germaniar[24], zelta[25], herri baltiko eta hainbat eslaviarren[26] artean hedatu zen. Garai honetarako euskaldunak jada kristauturik zeudela uste da.

500. urtearen inguruan Benediktok Monakotzaren arauak finkatu zituen, monasterioak sortzeko eta kudeatzeko arau sistema bat sortuz. Monakotza indar garrantzitsua izan zen Europa osoan zehar, lehenengo ikasketa zentroak sortuz[27]. Horietako batzuk, bereziki Galian kokaturik zeudenak, IX. mendeko Karolingiar Pizkundearen oinarrian daude.

VII. mendean musulmanel Siria, Jerusalen barne, Ipar Afrika eta Hispania konkistatu zuten, kristau populazioa Islamera ekarriz (nahiz eta prozesuak mende batzuk iraun zituen hiri batzuetan[22]) eta egoera legal ezberdina emanez musulman ez zirenei. Bizantziar Inperioa gainbeheran zegoen garai horretan, Persiarekin gatazka luzea izan ostean. VIII. mendearen hasieran karolingiar liderrak gailendu ziren, eta aita-santuak babes handia izan zuen Frankoen Erresumaren aldetik[28].

Hala ere, garai honetako kristautasunaren gune neuralgikoa Bizantziar Inperioan zegoen; bertan ematen ziren eztabaida teologiko eta kristologiko gehienak, Mendebaldeko Erromatar Inperioa izan zen eremuan hauek albotik iristen ziren bitartean[22]. VIII. mendean, adibidez, ikonoklasmoak erditik zatitu zuen kristautasuna, bizantziar enperadoreek babestu zutenean. Hieriako kontzilioak (754) ikonoak debekatu zituen, Laterango kontzilioak (769) Hieriakoa ukatu zuen eta, azkenik, Nizeako Bigarren Kontzilio Ekumenikoak (787) ikonoak erabiltzea babestu zuen[29][30], eztabaida (eta gerra) handien ostean[22].

Garai honetan ere elizak aldaketa nabarmenak izan zituen. Gregorio I.ak dramatikoki eraldatu zuen Elizaren egitura eta kudeaketa[27]. X. mendearen hasieran Mendebaldeko monasterio kristauek berraktibazio fase bat izan zuten Clunyko abadiaren gidaritzapean[27]. Europa osoan zehar erlikien inguruko merkatua sortu zen[22], erromesaldiak piztuz, tartean Donejakue bidea bezalakoak[31].

VII. mendetik XIII. mendera bitartea elizak barne gatazka handiak izan zituen. Ondorioz, Ekialde-Mendebalde arteko bereizketa eman zen, Zisma Nagusia izena ematen zaiona; Mendebaldeko edo Eliza Latinoaren (Eliza Katolikoa dena) eta, batez ere, greziarra zen Ekialdeko Eliza Ortodoxoaren arteko bereizketak gaurdaino iraun du. Bi aldeek ezberdintasun nabarmenak zituzten gai administratibo, liturgiko eta doktrinaletan, batez ere aita santuaren primiziaren inguruan[32][33]. Lyongo bigarren kontzilioak (1274) eta Firenzeko kontzilioak (1439) bi elizak batzeko saiakera egin zuten, baina bi kasuetan Ekialdeko ortodoxoek uko egin zioten erabakiak martxan jartzeari, eta bi elizen arteko zismak dirau. Hala ere, Eliza Katolikoak lortu du Ekialdeko eliza txikiago batzuekin batasuna.

Mendebaldean, XI. mendetik aurrera katedraletako eskola zahar batzuk unibertsitate bilakatu ziren, adibidez Oxfordeko Unibertsitatea, Parisko Unibertsitatea, Boloniako Unibertsitatea edo Salamancako Unibertsitatea. Lehenago, goi hezkuntza katedral-eskolen edo monasterioetako eskolen (Scholae monasticae) esku zegoen, fraide eta mojen esku. VI. mendean jada eskola mota horien ebidentziak aurki daitezke[34]. Laster, unibertsitate berri hauek euren curriculuma zabaldu zuten, kleroaz gain legelari, funtzionario eta medikuen formakuntzarako[35]. Unibertsitatea bera Erdi Aroko kristautasunetik abiatutako instituziotzat hartzen da[36].

Europa osoan hiribildu berriak sortu ziren garai hartan eta, horrekin batera, eskeko ordenak, monasterioetako bizitza konsakratua hirira eraman zutenak. Bi eskeko ordena nagusiak frantziskotarrak eta domingotarrak izan ziren, Frantzisko Asiskoak eta Domingo de Guzmánek sortutakoak, hurrenez hurren[37]. Bi ordena hauek eginkizun garrantzitsua izan zuten Europako unibertsitateen sorreran. Beste ordena berri batek, zisterkoak, gune basatietan monasterio berriak ireki eta lurralde horien kolonizazioa bultzatu zituen. Garai hartan, eliza berrien eraikuntzak eta arkitekturak altuera irabazi zuen, erromanikotik gotikora pasa ziren eta Europako katedralik handienak eraiki zituzten[37].

1095ean, Urbano II.aren aita-santutzarekin, Gurutzadak hasi ziren[38]. Lur Santuan eta beste eremu batzuetan egindako kanpaina militar sorta izan zen, Alexio I.a Komneno bizantziar enperadoreak luzatutako eskariari erantzunez, hasiera batean turkiarren hedapena gelditzeko. Gurutzadek ez zuten lortu Islamdar aurrerapena gelditzea, eta gainera Laugarren Gurutzadan Konstantinopla sakeatu zuten, kristautasunaren ospea okertuz[39].

XIII. mendetik aurrera, Jesusen pasioaren inguruko enfasi berria egon zen, batez ere frantziskotarren otoitzetan; ondorio gisa, fededunek euren arreta juduen gainean jarri zuten, kristauek juduen gainean jartzen zutelako Jesusen heriotzaren errua. Kristauek juduekiko zuten tolerantzia eza ez zen berria, hala ere -Agustin Hiponakoak esan zuen juduei ezin zitzaiela eman kristauek berez zuten hiritar izaera- baina juduen aurkako antipatia izan zen arrazoietako bat juduak herrialde ezberdinetatik botatzeko. Hori egiten lehena Ingalaterra izan zen, 1290. urtean[40][41]. Nafarroako Erresumak 1498an bota zituen juduak, Espainiako Errege Katolikoen presioaren ondorioz[42].

1184. urtearen inguruan, Kataroen heresiaren aurkako gurutzadarekin batera, hainbat instituzio sortu ziren, kolektiboki Inkisizioa izena hartzen dutenak. Instituzio hauen helburua heresien aurka jotzea zen, Kristautasunaren doktrina batasuna ziurtatzen jazarpen eta konbertsioaren bidez[27].

XV. mendeko Pizkundeak antzinaroko eta garai klasikoetako testuekiko interes berritua ekarri zuen. Erreformaren garaian, Martin Luterok indulgentzien salmentaren aurkako Laurogeita Hamabost Tesiak argitaratu zituen 1517an[43]. Inprimatutako kopiak laster zabaldu ziren Europa osoan zehar. 1521ean Wormseko ediktuak Lutero eta bere jarraitzaileak kondenatu eta estutu zituen[44]; ondorioz, Mendebaldeko kristautasunaren zisma gertatu zen, adar berri asko sortuz[45].

Dibergentzia Handia bezala ezagutzen zen garaian, mendebaldean, Ilustrazioaren aroa eta iraultza zientifikoak aldaketa sozial handiak ekarri zituztenean, kristautasunak eszeptizismo modu batzuei eta ideologia politiko moderno batzuei aurre egin behar izan zien, sozialismoaren eta liberalismoaren bertsioak kasu[46]. Gertaerak antiklerikalismo hutsetik hasi eta kristautasunaren aurkako eztanda bortitzetaraino zihoazen, hala nola Frantziaren deskristautasuna Frantziako Iraultzan, Espainiako Gerra Zibila eta mugimendu marxista batzuk, bereziki Errusiako Iraultza eta kristauen jazarpena Sobietar Batasunean Estatu ateismoaren pean[47][48].

Europan presio berezia egin zuen nazio-estatuen eraketak Aro Napoleonikoaren ondoren. Europako herrialde guztietan talde kristau ezberdinak, neurri handiagoan edo txikiagoan, elkarren artean eta Estatuarekin lehian zeuden. Aldagaiak izendapenen tamaina erlatiboa eta estatuen orientazio erlijioso, politiko eta ideologikoa izan ziren. Friburgoko Unibertsitateko Urs Altermattek, Europan dagoen katolizismoari espezifikoki begira, lau eredu identifikatzen ditu Europako nazioentzat. Belgika, Espainia eta Austria bezalako gehiengo katolikoa duten herrialdeetan, neurri bateraino, komunitate erlijioso eta nazionalak gutxi gorabehera berdinak dira. Sinbiosi kulturala eta bereizketa Polonian, Irlandako Errepublikan eta Suitzan daude, elkarren artean lehiatzen diren izendapenak dituzten herrialde guztiak. Lehia Alemanian dago, Herbehereetan, eta berriro Suitzan, gutxiengo diren populazio katolikoak dituzten herrialde guztiak, neurri handiagoan edo txikiagoan nazioarekin identifikatzen direnak. Azkenik, erlijioaren (berriro ere, katolizismoa) eta Estatuaren arteko banaketa neurri handi batean Frantzian eta Italian dago, non Estatua Eliza Katolikoaren autoritatearen aurka aktiboki agertu zen[49].

Estatu nazionalen eraketarekin batera ultramontanismoaren fenomenoa eman zen[50], batez ere Alemanian eta Herbehereetan, baina baita neurri txikiagoan Ingalaterran ere[51]. Elizak, bere inguruko erakundeek eta fededun katolikoek estatuaren eskaera nazionalen eta Elizaren autoritatearen artean aukeratu behar izan zuten, bereziki aita santuaren autoritateari dagokionez. Gatazka hau Vatikanoko I. Kontzilioan gailendu zen, eta Alemanian Kulturkampfera eramango zuen zuzenean[52], non Bismarcken buruzagitzapean zeuden liberalek eta protestanteek adierazpen eta antolaketa katolikoa zorrotz mugatzea lortu zuten.

Europan kristau fededun eta praktikanteen kopurua murriztu egin zen modernitatea eta sekularismoa errealitate bihurtu ziren heinean[53], bereziki Txekiar Errepublikan eta Estonian, Amerikan erlijio konpromisoak orokorrean altuak izan diren bitartean Europarekin alderatuta. XX. mendearen amaierak Hirugarren Munduarekiko eta Hegoaldeko Hemisferioarekiko atxikimendu kristauaren aldaketa erakutsi du oro har, eta Mendebaldea jada ez da kristautasunaren banderadun nagusia.