Corella

Herria, Nafarroa hegoaldean dago kokatuta, Tuterako merindadearen hego-mendebaldean. Herrira heltzeko N-161 errepidea hartu behar da. Fitero, Cintruénigo, Tutera, Castejón eta Alfaroko udalerriekin du muga. Azken hau Errioxan dago kokaturik.

Udalerri estrategikoa izan da betidanik inguruko erreinuekiko mugan egoteagatik. Alhama ibaiak hego-mendebalde ipar-ekialdeko norabidean zeharkatzen du udalerria. Corellako punturik hegoaldean dago (612 metro) eta punturik baxuena Alfaroko mugatik gertu dago Alhama ibaian (320 metro).

Corellak Ebroko depresioaren berezko klima-kontinentala dauka. Klimaren ezaugarriak, prezipitazio eskasak, lehorte luze eta iraunkorra eta tenperatura aldaketa handiak dira. Urteko batez besteko tenperatura 14 gradukoa da, eta prezipitazioa 450mm ingurukoa. Urteko egun euritsuak 55 inguru dira. Haizerik ohikoena iparreko ziertzoa (neguan), eta hegoaldeko haize beroa (udan) dira.

Landarediari dagokionez, birlandaturiko pinuak, eta makalak dira nagusi. Jatorrizko zuhaitz eta landareditik ezer gutxi mantentzen da gaur egun gizakiaren eraginagatik. Horrez gain, larre lurrak ere ia erabat desagertu dira.

Herrigunearen kanpoaldean (Onbatilla izeneko gunean), itsasoaren mailatik 332 metrora, Nafarroako gobernuak jarritako estazio meteorologikoa dago.[4]

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Arrese museo etxea.

Herriaren berreraikuntza XVI. mendean hasi zen, eta 1537. urtean parrokia berria eraiki zen. Fededunen kopurua azkar hasi zen, denbora laburrean 150etik 500era igaroz. Muga-herria izateagatik, gatazkak ohikoak ziren inguruko herriekin, uztei su ematea, zuhaitz eta mahastien mozketa, abelburuen lapurreta, eta baita pertsonen bahiketa eta erailketa ere. Tartean, Alhama ibaia, eta Cañeteko uharkaren gaineko kontrola zeuden. Azkenik, 1433an Alfaroko herritarrek lortu zuten, ibai eta uharkaren jabetza.

Horrez gain, eztabaidak Cintruénigorekin ere izan zituen, lurren ureztatzea eta Zierzo mendietako erabilera eskubideengatik. 1369an kontzejuaren alkate propioa lortu zuen, Juana erreginak Karlos II.a bere senarraren ordezkari moduan, udalerriari emaniko pribilegio moduan. Ordura arte, legeak Tuterak ezartzen zituen. Karlos III.a erregeak, urteko 400 soldaten truke, Aracielgo gunea eman zion Corellari 1416an, eta hurrengo urtean, iraileko lehen sei egunetan merkatua ospatzeko eskubidea eman zion. Handik gutxira, jaurerriaren jabetza, erregearen iloba Carlosen eskuetan geratu zen, 1423an Vianako printze bihurtu zelarik. Dena den, Carlosek, Beaumonteko Juani saldu zion 6.000 liberaren truke. Dena den, Joanes II.a erregeak, koroan berrezarri zuen Corella 1449 eta 1450ean, bere alderako ezarriz.

Leonor printzesak, "hiribildu on" izendatu zuen Corella, eta Nafarroako gorteetan jarlekua eskaini zion (1471), horrez gain, Tuterako forua berretsi eta asteroko merkatua egiteko eskubidea eman zion. 1512ean Katalina I.a eta Joanes III.a erregeek, errotak eta udalerrian zituzten jabetzak 2.560 dukadoren truke saldu zituzten. 1527an, Corellak akordioa sinatu zuen Alfarorekin, Aracielgo uharka konpontzeko eta Alhama ibaiaren ohiko ur-emaria berrezartzeko. Hiribilduak, Zierzo eta Argenzongo mendien gaineko eskubidea zeukan.

1558an, bigarren eliza eraiki zen Errosarioko Ama Birjinari eskainia. Corellarrek eliza propioa nahi zuten, izan ere, XIV. mendetik San Migelgo eliza Tuterako San Martzial elizaren eskumenekoa zen. XIX. mendeko desamortizaziora arte, herrian lau komentu zeuden, horien artean Corellako ospitalea mantentzen zuten karmeldar oinutsen komentua.

Villarko ama birjinaren baseliza.

XVIII. mendean, herrian irina eta olioa ekoizteko errotak, pattar lantegi bi eta erregaliz lantegia zeuden herrian. Lantegi horretan ehun pertsonek egiten zuten lan gau eta egun. 1847an Corellak 250 haurrek ikasten zuten mutilen eskola zeukan (maisuak 6.000 erreal jasotzen zituen urtean, eta bere laguntzaileak 1.500 erreal). Nesken eskolan 120 neskek ikasten zuten eta maistrak 1.620 errealeko soldata irabazten zuen (soldata horri bi erreal gehitzen zitzaizkion eskolan zegoen neska bakoitzeko). Azpiegituren artean, 5.000 pertsonarentzako edukiera zuen zezen-plaza, harri harrobi batzuk, eta ospitalea zeuden.

Ureztatzea hobetzeko, udalerriaren iparraldean 180 errobadako urtegi berria eraiki zen. XIX. mendearen erdialdean bederatzi ziren jada herrian zeuden pattar lantegiak, eta zortzi irin eta olio errotak. Urteroko azoka irailaren 1etik irailaren 15era ospatzen zen. XX. mendearen hasieran, Corellan, hamabi olio-errota, bi pats errota, bi irin errota, oihaltegi bat, 47 upategi, barazkien bi kontserba lantegi, sopa egiteko pasten bi lantegi, zazpi pattar lantegi, bost abarketa lantegi, sei txokolate fabrika, lau ikastetxe pribatu, haurtzaindegia, eta lau eskola publiko zeuden.

1844tik 1898ra ospitalea karmeldar oinutsen komentuan egon bazen ere, mendearen amaieran, herritarren diru-laguntzari esker, eraikin berri bat eraiki zen. 1920ean urteko 5.000 egonaldi inguru izaten ziren ospitalean. 1822 eta 1840ko erreforma administratiboekin, Corella Nafarroatik banatu eta Logroñoko probintziari batu zitzaion. Dena den, 1823an Fernando VII.a erregeak, erabaki hori aldatu eta azkenik 1840an Corella Nafarroako udalerri izan zen berriz ere.

1936ko uztailaren 18an, Corellako udal errepublikanoak bere azken bilera egin zuen. Hurrengo eguneko goizean, errekete ugari ailegatu zen herrira teniente baten gidaritzapean. Erreketeek udaletxea hartu zuten guardia zibilen talde baten laguntzarekin. Udaleko langileak eta langile talde batzuk altxamendu faxistari aurre egiten saiatu ziren arren, azkenik, udaletxea bereganatzea lortu zuten. Hasierako momentuan tiroek bi pertsona zauritu zituzten ( ospitalera zeramatzatela, bidean, hil egin zituzten). Udaleko langile guztiak euren karguetatik kendu, eta kartzelan sartu zituzten, euren aurka agertutako edonor. Presoak Corellan bertan zegoen kartzelara edo Tuterako kartzelara eraman zituzten.

Faxista talde batek udaleko bake-epaileari (Ricardo Camposi ) gasolina bota zion gainetik eta ondoren su eman zioten. Ondorengo egunean, Diario de Navarra egunkariak bere lastategiari su emanez bere buruaz beste egin zuela argitaratu zuen. Hurrengo egunean, alkatea eta udaleko langile batzuk fusilatu zituzten. Abuztuak aurrera egin ahala, kartzeletan zeuden presoetako batzuk fusilatzen hasi ziren. Abuztuaren 15ean, ama-birjinaren egunean, 27 corellar atera zituzten kartzelatik. Horietako bati, eskuak moztu zizkioten, kartzelatik irten nahi ez eta hormari etsi-etsian eusten saiatu zelako. Corellarrak eta Fiteroko beste hiru biztanle Milagroko kanposantura eraman zituzten. Bertan, Bernardo Catalán Estad abadeak lasai egoteko esan zien, laster jainkoarekin afaltzen egongo zirela esanez. Presoak kolpeka eta txantxa giroan hiltzen joan ziren.

Kartzeletan hil ez zituzten presoak, gerrako frontera joatera behartu zituzten. Iparreko frontean eskuin muturreko bi gazte hil ziren azaldu gabeko inguruabarretan. Herriko faxista talde bat "Markesaren gelara" joan ziren, bertan zeuden atxilotutako berrogei pertsonak fusilatzeko asmoarekin. Tuterako Guardia Zibilak eragotzi egin zuen kasu hartan hilketa. Guztira 87 corellar fusilatu zituzten Gerra Zibilean.

Erdi Aroan, Corellak, Fustiñana, Tutera, Cortes, Buñuel, Zarrakaztelu, Mélida, Caparroso, Alesbes, Cadreita, Valtierra, Arguedas, Santakara, Martzilla, Faltzes, Azkoien, Funes, Milagro, Cabanillas, Olibako monasterioa, eta Erronkariko ibarra eta Zaraitzuko ibarrekin batera, Nafarroako Bardeako elkartea osatu zuen, Bardeako lur komunak nekazaritzarako erabiltzeko asmoarekin.

2007ko hauteskundeetan UPNko Jose Javier Navarro Arellano hautatu zuten alkate, bere alderdiak lortu zuen gehiengo osoari esker.

2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeetan UPNk berrio zinegotzi kopuru bera eskuratu zuen, zazpi hamahirutik, eta Navarro berri izan zen alkate. PSN alderdiak hiru zinegotzi eskuratu zituen eta Corellako Alternatiba Independenteak beste hiru.[5].

2015eko udal hauteskundeek aldaketa eragin zuten: UPNk bi zinegotzi galdu zituen (bostean geratu zen), eta ACI alderdiak bat irabazi zuen (lau zinegotzi guztira). PSNk hiru zinegotziak mantendu zituen eta Asamblea Municipal de Izquierdas - Corella Decide Erabaki (AMI-CDE) herri plataformak bat lortu zuen. Emaitza horien ondorioz, UPNk alkatetza galdu zuen eta ACIko Gorka García hautatu zuten alkate, PSNren eta AMIren zinegotzien botoen laguntzarekin.

Corellako udaletxea Espainia plazan dago. Eraikina XVII. mendean altxatu zen, eta harriz eta adreiluz egina dago. Eraikinaren lehen zatia harrizkoa da, eta zutabeen gainean oinarrituriko gainontzekoa adreiluzkoa. Udaletxearen gaur egungo kokapena aipatzen duen lehen dokumentu idatzia 1576koa da. Dokumentu horretan Arrosarioko Ama Birjinaren plazan zeuden orube batzuen tasazioa ageri da, eta bertan udaletxea non dagoen esaten da.

Udala alkateak eta hamabi zinegotzik osatzen dute.

• HELBIDEA: Espainia Plaza, 1

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera Corella eremu ez-euskalduneko udalerria da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da. 2001eko erroldaren arabera, herritarren %0,42k zekien euskaraz hitz egiten.

• Corellako jaiak San Migelen omenez ospatzen dira irailaren 23tik irailaren 30era. Horrez gain, Villarreko jaiak Aste Santuko igandetik hamabost egunera ospatzen dira.
• Corellako Aste Santua.

• San Migel parrokia, estilo barrokoko eliza. Herriko elizarik zaharrena da, antzinako eliza zahar baten arrastoen gainean eraiki zen XV. mendean. Erretaula nagusia XVIII. mendekoa da.
• Arrosarioko Andre Mariaren eliza, estilo barrokoko eliza. XVI. mendean eraikitzen hasi zela uste da, baina dokumentu ofizialek diotenez, 1656. urtean hasi zen eraikuntza. 1953an dorrea eta merkatuari begira dagoen fatxada eraiki ziren.
• Carmen eta Araceli Ama Birjinen komentuak.
• Gizakundearen komentua.
• Nuestra Señora del Villar baseliza.

• Udaletxea.
• Arrese etxe-museoa.
• Sesmatarren (Kateen Etxea) eta Aguadotarren jauregiak.
• Berako Virtotarren, Nafarroako Beaumontarren, Bajamarreko Markesen eta Lasquetty Etxeko Kondeen, Escuderotarren, San Juandarren eta Sopranistarren etxea.
• Mariano Jose de Larra idazlea bizi izan zen etxea.
• Kateen etxea.
• Aguadotarren jauregia.

• 
  Arrese museo-etxea.
• 
  Kateen etxea
• 
  Verako Virtotarren etxea
• 
  Bajamarko Markesen etxea eta Corellako udaletxea
• 
  Aguadotarren Jauregia (Eraitsia)
• 
  Escuderotarren etxea
• 
  Sopranistarren etxea

• Arte erlijioso museoa, Gizakundearen komentuan dago. Bertan, margolan, eskultura eta aro desberdinetako artelanak daude ikusgai. Lan guztietatik aipagarri Santa Gertrudis eta San Plazidoren ezkontza mistikoaren margolana da 1680 eta 1683 bitartean Claudio Coellok margoturikoa.
• Arrese museo-etxea.