Koreera
Koreera (koreeraz: 한국어/韓國語 hangugo (hegoaldean), 조선말/朝鮮말 tsosonmal (iparraldean)) Korean (Ipar nahiz Hego Korean) eta Txinako Yanbian herrialde autonomo mugakidean mintzatzen den hizkuntza bakartua da (baina bere dialekto batzuk hizkuntzatzat hartzen dira beren arteko ezberdintasunengatik).
| Koreera | |
|---|---|
| 한국어 — 조선말 — 한국말 | |
 Koreera hitz egiten diren tokiak. Puntu berdeek koreeraz hitz egiten duten gutxiengoak adierazten dituzte. | |
| Datu orokorrak | |
| Lurralde eremua | Ipar Korea eta Hego Korea |
| Hiztunak | 78 milioi |
| Rankinga | 13. hizkuntza mintzatuena |
| Ofizialtasuna | Ipar Korea eta Hego Korea |
| UNESCO sailkapena | 1: ziurra |
| Araugilea | Hego Korea: Gungnip-gugeowon (Koreeraren Nazio Institutua; 국립국어원) Ipar Korea: Sahoe Kwahagwŏn Ŏhak Yŏnguso (사회 과학원 어학 연구소) |
| Hizkuntza sailkapena | |
| Hizkuntza isolatua[1][2][3][4][5][6] | |
| Informazio filologikoa | |
| Hizkuntza-tipologia | SOV hizkuntza, hizkuntza eranskaria, adjective-noun (en)  , silabadun hizkuntza, hizkuntza sintetikoa, nominatibo-akusatibo hizkuntza, vowel harmony (en) , pitch accent (en) , postposizioa eta pro-drop language (en) |
| Denbora gramatikalak | orainaldia, lehenaldia eta geroaldia |
| Kasu gramatikalak | nominatiboa, genitiboa, datiboa, akusatiboa, instrumentala eta bokatiboa |
| Alfabetoa | Hangula eta Hanja |
| Aurrekaria | Middle Korean (en) |
| Hizkuntza kodeak | |
| ISO 639-1 | ko |
| ISO 639-2 | kor |
| ISO 639-3 | kor |
| Ethnologue | kor |
| Glottolog | kore1280 |
| Wikipedia | ko |
| Linguasphere | 45-AAA-a |
| ASCL | 7301 |
| IETF | ko |
78 milioi lagunek gutxi gorabehera hitz egiten dute koreera Lurrean. Hizkuntza mila urtez hanja izeneko txinatar karaktereak erabiliz idatzi zen. XV. mendean hangul izeneko idazkera garatu zen, Sejong Handiaren aginduz, baina XX. mendera arte ez zen orokor bihurtu, aristokratek hanja nahiago baitzuten.
Koreera hizkuntza eranskaria da morfologian eta subjektu-objektu-aditz motakoa joskeran.
Iparraldeko eta hegoaldeko koreeraren aldaerak ez dira batː iparraldeko koreerak beste hizkuntzetatik hartutako askoz hitz gutxiago ditu, adibidez.
Sendia
Hizkuntzalari gehienek hizkuntza bakartutzat daukate koreera, baina gutxi batzuek altaitar hizkuntzen sendian sartzen dute.
Ogura Shinpei hizkuntzalaria izan zen lehenengo gizona japoniera eta koreeraren arteko balizko ahaidetasunaz ohartu zena.
Dialektoak
Hego Koreako hizkuntza estandarraren oinarria Seulgo dialektoan datza eta Ipar Koreakoarenak, berriz, – Piongiango dialektoan. Hiriburuen dialektoez gainera, Korear penintsulako eskualde bakoitzak bere dialektoa du; beste lurraldeetan hainbat dialekto ere garatu ziren, adibidez, Txinako korearren dialektoa.
Dialektoek bestelakotasunak dituzte fonetika eta lexikoan eta batzuetan bestelakotasunak oso esanguratsuak dira: horren ondorioz, hainbat hizkuntzalarik dialekto batzuk hizkuntzentzat hartzen dituzte (Jeju uhartearen dialektoa, adibidez).
Izena
1945. urtearen aurretik hizkuntzak tsosonmal (조선말, 朝鮮말) edo tsosono (조선어, 朝鮮語) izena zuen; gaur egun izen bera erabiltzen jarraitzen dute Ipar Korean, baina Hego Korean hangugo (한국어, 韓國語) edo hangunmal (한국말, 韓國말) izenak onartzen dira (sarritan kugo (국어, 國語 («hizkuntza ofiziala») esaten da). Herrialde bietan urimal (우리말, «gure hizkuntza») izena erabiltzen da ere.
Idazketa
Herrialde bietako koreerak XV. mendean garatutako hangul izeneko idazketa erabiltzen du. Lehenago hanja izeneko idazketa erabiltzen zen, hau da, txinatar karaktereak. Gaur egun Ipar Korean hangul erabiltzen da bakarrik eta Hego Korean, berriz, – idazketa biak. Hangul ez da berdina herrialde bietan.
Latindar alfabetoan oinarritutako idazketa bat sortzen ere ahalegindu ziren, baina ez da inoiz erabiltzen.
XV–XX mendeetan nahastutako idazketa, gaur egungo japonieraren idazketaren antzekoa, erabiltzen zen: hitzen erroak hanjaren bidez idazten ziren eta beste zatiak, gramatikoki aldatzen direnak, hangularen bidez idazten ziren.
Hizkuntzaren egitura eta ezaugarriak
Kontsonanteak
Hainbat koreerazko kontsonanteek asperenketa dute ([tɕʰ], adibidez) eta oso garrantzitsua da hitzen esanahiak aldatu ditzakeelako.
| Ezpainkariak | Aurremihikariak | Palatalak | Aho-gingilezkoak | Eztarrikoak | ||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Sudurkariak | ㅁ /m/ | ㄴ /n/ | ㅇ /ŋ/ | |||
| Leherkariak eta afrikariak | Sinpleak | ㅂ /p/ | ㄷ /t/ | ㅈ /tɕ/ | ㄱ /k/ | |
| Tentsioarekin | ㅃ /p͈/ | ㄸ /t͈/ | ㅉ /t͈ɕ/ | ㄲ /k͈/ | ||
| Asperenketarekin | ㅍ /pʰ/ | ㅌ /tʰ/ | ㅊ /tɕʰ/ | ㅋ /kʰ/ | ||
| Igurzkariak | Sinpleak | ㅅ /s/ | ㅎ /h/ | |||
| Tentsioarekin | ㅆ /s͈/ | |||||
| Leunak | ㄹ /l/ | |||||
Bokalak
| Monoptongoak | /i/ ㅣ, /e/ ㅔ, /ɛ/ ㅐ, /a/ ㅏ, /o/ ㅗ, /u/ ㅜ, /ʌ/ ㅓ, /ɯ/ ㅡ, /ø/ ㅚ,
/y/ ㅟ |
|---|---|
| Diptongoak | /je/ ㅖ, /jɛ/ ㅒ, /ja/ ㅑ, /wi/ ㅟ, /we/ ㅞ, /wɛ/ ㅙ, /wa/ ㅘ, /ɰi/ ㅢ, /jo/ ㅛ, /ju/ ㅠ, /jə/ ㅕ, /wə/ ㅝ |
Izenak
Koreerazko izenek kasuak eta numeroa (singularra eta plurala) dituzte; ez dute artikulurik ez eta generorik.
Hurrengo taulan, hitz bat kontsonante batekin amaitzen denean atzizkiaren lehenengo aldaera erabiltzen da eta hitz bat bokal batekin amaitzen denean bigarrena erabiltzen da (begirunea adierazten duen aldaera kortxete artean dago):
| Hangul | Ahoskera | Kasuak | Galdera(k) | Adibidea | Koreera - euskara |
|---|---|---|---|---|---|
| 은 / 는 | yn / nyn | Nominatibo nagusia | Nor(k)? Zerk(k)? | 나는 갑니다 | «Banoa» |
| 이 / 가 (께서) | i / ga (kkezo) | Nominatiboa | Nork(k)?Zerk(k)? | 눈이 옵니다 | «Elurra egiten ari da» |
| 을 / 를 | il / ryl | Akusatiboa | Zer? Nor? | 그 학생은 한국어를 배운다 | «Ikasle horrek koreera ikasten du» |
| 을 / 를 | il / ryl | Akusatiboa | Nora? | 여행을 가다 | «Bidaiatzera noa» |
| 의 | yj / e | Genitiboa | Zerena? Norena? | 내 친구의 안경 | «Nire lagunaren betaurrekoak» |
| 에 | e | Datiboa | Nora (joatearen norabidea)? | 병원에 가세요? | «Erietxera al zoaz?» |
| 에 | е | Datiboa | Noiz? | 다섯시에 박교수님과 만나요 | «Bostetan Park jauna ikustera joango naiz» |
| 에 | е | Datiboa | Non? | 우리 집은 아남동에 있다 | «Gure etxea Anamdon izeneko eskualdean dago» |
| 에 | е | Adlatiboa | Nora (ekintzaren norabidea)? | 어제 미국에 편지를 보냈다 | «Atzo Amerikara eskutitza bidali nuen» |
| 에게, 한테 (께) | ege, hathe (kke) | Pertsonen datiboa | Nori? Norentzat? | 친구에게 편지를 씁니다 | «Nire lagunari eskutitz bat idazten diot» |
| 에서 | ezo | Inesiboa | Non? | 나는 여행사에서 일합니다 | «Bidai agentzian lan egiten dut» |
| 에서 | ezo | Inesibo-genitiboa | Nongo? | 어느 나라에서 왔어요? | «Zein herrialdekoa zara?» |
| 에게서, 한테서 | egezo, hanthezo | Pertsonen inesiboa | Norengandik? | 나는 어머니에게서 그 말을 들었어요 | «Nire amarengandik entzun nuen hori» |
| 으로 / 로 | yro / ro | Instrumentala | Nola? Zeren bidez? | 나는 한자를 볼펜으로 씁니다 | «Ikurrak bolalumaz idazten ditut» |
| 으로 / 로 | yro / ro | Instrumentala | Noraino? | 그 버스는 종로구로 가지 않아요 | «Autobus hau ez doa Tsonnoguraino» |
| 으로 / 로 | yro / ro | «Gisa» adierazten duena | Zer / nor gisa? | 김 선생님은 선교사로 러시아에 왔습니다 | «Kim jauna Errusiara misiolari gisa etorri zen» |
| 과, 하고 / 와 | kva, hago / va | Komitatiboa | Zerekin? Norekin? | 시장에서 생선과 채소를 샀어요 | «Azokan barazkiak arrainekin erosi ditut» |
| 아 / 야 | a / ja | Bokatiboa | Deitzeko | 기민아, 이리 와! | «Kimin, etor zaitez hona!» |
Aditzak
Koreerazko aditzek atzizki ugaria hartu ditzakete, adibidez, 야 하다 ja handa atzizkia hartzen duenean «behar izan» esanahia gehitzen zaio aditzari: 학생은 열심히 공부해야 한다 (Hakzeng-yn yolsimi kongbuhe-ja handa) «Ikasleak gogor ikasi behar du».
Atzizki guztiak aditzen bi formetako bati gehitzen zaizkio:
- lehenengoa 다 (ta, da) zatia baztertuz sortzen da: 먹다 (mokta) → 먹 (mok);
- bigarrena erroko azken bokalaren arabera sortzen da.
Denborak
Koreerazko aditzek lau denbora dituzte; ez dute konjugaziorik:
- orainaldi-etorkizuna, aditzak ez du atzizkirik behar (baina begirunea adierazten duen atzizkia gehitu daiteke hala ere): 우리는 다음 주말에 제주도에 여행을 갈 것이다 (Uri-nyn taym tsumar-e Tsetxodo-e joheng-yl kal kosida) «Datorren asteburuan Jeju uhartera egingo dugu bidaia»:
- etorkizun bakuna, 겠 (ket) atzizkiaren bidez osatzen dena; lehenengo eta bigarren pertsonekin (hau da, «ni, gu, hi, zu, zuek» izenordainekin) erabiltzen da bakarrik eta «zerbait egin nahi / asmoa izan» esanahia du: 다음 학기부터 나는 일본어를 배우기 시작하겠다 (Taym hakki-butho na-nyn ilbono-ryl peugi sitxakhagetta) «Datorren seihilekotik aurrera japoniera ikasten hasteko asmoa dut»;
- etorkizun konplexua, nahitaezko (saihestu ezin den) etorkizuneko ekintza bat adierazten duena; partizipioari 것 (kot) eta 이다 (ida) atzizkiak gehitzen zaizkio denbora hori osatzeko: 삼 주일 후에 그들은 결혼할 것이다 (Zam tsuil khu-e kydyryn kjorhonhal kosida) «Hiru aste barru ezkonduko dira»;
- lehenaldia, 았 (at), 었 (ot) eta 였 (jot) atzizkien bidez osatzen dena;
- irauten duen (oraindik amaitu ez den) orainaldia, 고 (ko) eta 있다 aditzaren (itta, «izan») bidez osatzen dena: 나는 지금 서울에 살고 있다 (Na-nyn tsigym Sour-e zalgo itta) «Seulen bizi naiz orain (oraindik)».
Substantibazioa
Koreerazko aditzak izenak bihur daitezke; horri «substantibazioa» deritzo hizkuntzalaritzan. Hori 기 (ki, gi) atzizkia lehenengo aditzen formari gehituz sortzen da: 하다 (hada) «egin» — 하기 (hagi) «egite». Substantibazioa esaldi bereziak sortzeko erabiltzen da, adibidez, 기 + 로 하다 (ki-ro + hada (hau da, + aditz bat) esaldiak «zerbait egitea erabaki» esanahia du: 내일은 기민씨 생일이에요. 그래서 같이 저녁 먹기로 했어요 (Neir-yn Kimin-zzi zengir-iejo. Kyrezo kathi tsonjok mokkiro hezzojo) «Kiminak urtebetetzea du bihar, beraz, elkarrekin bazkaltzea erabaki dugu».
Izenondoak
Koreerazko izenondoek bi forma ezberdin dituzte. Lehenengo formak aditzen ezaugarri guztiak ditu eta bigarrena, berriz, euskarazko izenondoen antzekoa da.
Lehenengo formako izenondoek 다 (ta, da) atzizkia dute, hau da, aditzen adierazle nagusia: 예쁘다 (jeppyda) «eder».
Bigarrena lehenaldiko partizipioa bezala sortzen da: 예쁘다 (jeppyda) → 예쁜 (jeppyn).
Partizipioak
Koreerazko partizipioak orainaldi, lehenaldi edo etorkizunean izan daitezke.
| Denbora | Atzizkiak | Adibidea | Transkripzioa | Koreera - euskara | |
|---|---|---|---|---|---|
| Kontsonante baten ondoren | Bokal baten ondoren | ||||
| Etorkizuna | 을 (yl) | ㄹ (yl) | 저녁에 먹을 음식을 준비하겠어요 | Tsonog-e mogyl ymsig-yl tsunbihagezzojo | «Arratsean jango dudan janaria sukalduko dut» |
| Orainaldia | 은 (yl) | 는 (nyn) | 저기 가는 분이 이 선생입니다 | Tsogi kanyn pun-i I zonzeng-imnida | «Hor doan gizona Li jauna da» |
| Lehenaldia -yn atzizkiarekin | 은 (yn) | ㄴ (n) | 어제 쓴 편지를 우체국에 가서 부쳤어요 | Otxe zzyn phjontxy-ryl utshegug-e kazo putshjozzojo | «Atzo idazitako eskutitza bidali dut posta-bulegoan» |
| Lehenaldia -ton atzizkiarekin | 던 (ton) | 이 음악은 내가 자주 듣던 것입니다 | I ymag-yn ne-ga tsatxu tytton kosimnida | «Hau entzuten nuen sarritan musika da» | |
Zenbakiak
Koreerak hitz jatorrak ditu zenbakiak adierazteko, baita txineratik hartutako zenbakiak ere. Kopuru handiak txinerazko zenbakiak erabiliz zenbatzen dira. Orduak zenbatzerakoan koreerazko zenbakiak erabiltzen dira eta minutuak zenbatzerakoan, berriz, – txinerazkoak.
- 1–99 zenbakiak jatorrak dira:
| 1 | 하나 | hana | 10 | 열 | jol |
| 2 | 둘 | tul | 20 | 스물 | zymul |
| 3 | 셋 | zet | 30 | 서른 | zoryn |
| 4 | 넷 | net | 40 | 마흔 | mahyn |
| 5 | 다섯 | tazot | 50 | 쉰 | zvin |
| 6 | 여섯 | jozot | 60 | 예순 | jezun |
| 7 | 일곱 | ilgop | 70 | 일흔 | yrhyn |
| 8 | 여덟 | jodol | 80 | 여든 | jodyn |
| 9 | 아홉 | ahop | 90 | 아흔 | ahyn |
100 eta 1000 adierazteko hitz jatorrak (온 (on) eta 즈믄 (tsymyn)) ez dira erabiltzen gaur egun.
- Txineratik hartutako zenbakiak:
| 1 | 일 | il | 10 | 십 | sip |
| 2 | 이 | i | 20 | 이십 | isip |
| 3 | 삼 | zam | 30 | 삼십 | zamsip |
| 4 | 사 | za | 100 | 백 | pek |
| 5 | 오 | o | 200 | 이백 | ibek |
| 6 | 육 | juk | 1000 | 천 | tshon |
| 7 | 칠 | tshil | 10.000 | 만 | man |
| 8 | 팔 | lhal | 100.000 | 십만 | sipman |
| 9 | 구 | ku | 100 million | 억 | ok |
123.456.789 zenbakia, adibidez, 1.2345.6789 gisa idazten da koreeraz.
Zenbaki ordenalak
Koreerazko zenbaki ordenalak horrela osatzen dira:
| Jatorrak | Txinerazkoak | |||
|---|---|---|---|---|
| Araua | Adibidea | Salbuespena | Araua | Adibidea |
| Zenbaki bat + 째 (ччэ) | 스물째 (zymultstse) «hogeigarren» | 첫째 (tshotstse) «lehenengo, lehen» | 제 (tse) + zenbaki bat | 제오 (tseo) «bosgarren» |
Zenbatzeko erabiltzen diren hitzak
Zenbakiez gain, hitz horiek, txineratik eratorritakoak, ere beharrezkoak dira zenbatzeko koreeraz. Adibidez, «bost katu» esateko zenbakia eta 마리 hitza behar dira: 고양이 다섯 마리 (kojanji tazot mari).
Honako hauek dira:
- 개 (ke, «gauza») — horietako hitz zabalduena;
- 번 (pon, «aldi») — jazoerak/gertaerak zenbatzeko;
- 세 (ze, «urte») — adinarako erabiltzen dena;
- 갑 (kap, «fardel»);
- 명 (mjong, «gizaki, gizon»); zaram hitza, esanahi berdina duena, zenbatzeko erabiltzen den hitzik gabe erabil daiteke;
- 마리 (mari) — abereak zenbatzeko;
- 권 (kvon, «liburu»);
- 자루 (tsaru) — bolalumak eta arkatzak zenbatzeko;
- 잔 (tsan) — katiluak zenbatzeko;
- 채 (tshe, «etxe»);
- 병 (pjong, «botila»);
- 그릇 (kyryt) — janariaren zatiak (jatetxe batean, adibidez) zenbatzeko;
- 켤레 (khjolle, «bikote») — bikoteetan dauden gauzakiak (oinetakoak, adibidez) zenbatzeko;
- 장 (tsang, «paper orrialde»);
- 시간 (sigan) — denborarako erabiltzen dena.
Izenordainak
| Singularra | Plurala | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Bakunak | Begirunea adierazten dutenak | «Herabeak» | «Erdeinuzkoak» | Bakunak | Begirunea adierazten dutenak | «Herabeak» | |
| Lehenengo persona (ni, gu) | 나 na | 저 tso | 우리 uri | 저희 tsohi | |||
| Bigarren pertsona (zu, hi, zuek) | 너 no | 당신 tangsin
선생님 zonzengnim |
자네 tsane | 너희 nohi
너희들 nohidyl |
당신들 tangsindyl | ||
Bigarren pertsonari (pertsonei) hitz egiteko
«Hi» — 너 (no), lagunartean bakarrik erabiltzeko;
- begirunea adierazteko:
- emakume bati — 아줌마 (atxumma);
- gizon bati — 아저씨 (atxossi);
- neska bati — 아가씨 (agassi);
- gizakiaren izena + 씨 (ssi) edo gizakiaren lanpostua + 님 (nim);
- gizakiaren abizena + 선생 (zonzeng, «jaun») + 님 (ним).
Ezkontideek elkar 당신 (tangsin) hitzaz deitzen dute.
«Jaunak» — 여러분 (jorobun).
Lexikoa
Herrialde bietako hizkuntzaren lexikoa ez da berdina. Hitz batzuk Ipar edo Hego Korean bakarrik erabiltzen dira.
Maileguei dagokionez, gaur egungo koreeraren lexikoaren % 60 gutxi gorabehera txineratik hartutako hitzak dira (adibidez, 시간 [ɕʰiɡa̠n] «denbora, ordu», hanjaz: 時間 = 時 («denbora») + 間 («tarte»)), horri Sino-Korean words deritzo ingelesez. Ipar Korean errusieratik hartutako hitz gehiago erabiltzen dira eta Hego Korean, berriz, ― ingelesetik hartutako hitz gehiago; oro har, Ipar Koreako hizkuntzan mailegu gutxiago daude.
Hizketaren estiloak
Koreerak hizketaren estilo ezberdinak ditu, egoeraren arabera erabiltzen direnak; horregatik hitzen aldaera ohikoak eta begiruneak adierazten dutenak daude:
| Ohikoak | Hitz berberak begirunea adierazten duen forman | |||
|---|---|---|---|---|
| Hangulaz | Gutxi gorabeherako ahoskera | Koreera - euskara | Hangulaz | Gutxi gorabeherako ahoskera |
| 있다 | itta | «izan» | 계시다 | kesida |
| 먹다 | mokta | «jan» | 잡수시다 | tsapzusida |
| 주다 | tsuda | «eman» | 드리다 | tyrida |
| 자다 | tsada | «lo egin» | 주무시다 | tsumusida |
| 죽다 | tsukta | «il (aditza)» | 돌아가시다 | toragasida |
| 집 | tsip | «etxe» | 댁 | tek |
| 아버지 | abotxi | «aita» | 아버님 | abonim |
Erreferentziak
- Song, Jae Jung. (2005). The Korean language: structure, use and context. Routledge ISBN 978-0-415-32802-9...
- Campbell, Lyle; Mixco, Mauricio. (2007). A Glossary of Historical Linguistics. University of Utah Press, 7, 90–91 or.
Aipua: «most specialists... no longer believe that the... Altaic groups... are related […] Korean is often said to belong with the Altaic hypothesis, often also with Japanese, though this is not widely supported».. - Dalby, David. (1999Txantiloi:Ndash2000). The Register of the World's Languages and Speech Communities. Linguasphere Press..
- Kim, Nam-Kil. (1992). International Encyclopedia of Linguistics. , 282–86 or.
Aipua: «scholars have tried to establish genetic relationships between Korean and other languages and major language families, but with little success».. - Róna-Tas, András. (1998). The Turkic Languages. Routledge, 67–80 or.
Aipua: «[Ramstedt's comparisons of Korean and Altaic] have been heavily criticised in more recent studies, though the idea of a genetic relationship has not been totally abandoned».. - Schönig, Claus. (2003). The Mongolic Languages. Routledge, 403–19 or.
Aipua: «the 'Altaic' languages do not seem to share a common basic vocabulary of the type normally present in cases of genetic relationship»..
 |
Hizkuntza honek bere Wikipedia du: Bisita ezazu. |
Kanpo estekak
| Autoritate kontrola |
|---|
Datuak: Q9176
Multimedia: Korean language / Q9176