Kongo Belgikarra

Gobernadore orokorraren etxebizitza, Boman.

Kongo Belgikarraren gobernatzea 1908ako Karta Kolonialean zehaztu zen. Botere exekutiboa Bruselan zegoen Gai Kolonialetako Ministerioan zetzan, eta horrek Kontseilu Kolonialaren babesa zuen. Belgikako Parlamentuak zuen botere legegilea.

Kongo Belgikarrean Gobernadore-orokor bat izendatzen zen, Boman hasieran eta 1926tik aurrera Léopoldvillen. Hasieran lau probintzia sortu zituzten, bakoitzean ordezkari batekin, eta azpian barrutiak zeuden (24 guztira) eta euren azpian lurraldeak (130-150) zeuden. Lurralde bakoitzean "nagusi tradizional" bat zegoen, antolaketa tradizionalaren ordezkari[11].

Botere judizialari dagokionez, sistema bikoitza zuten. Alde batetik Belgikako epaitegi sistema bat zegoen eta, bestetik, tribu ezberdinetako nagusiek osatutako "gorte indigenak" (frantsesez: tribunaux indigènes. Bigarrenak ezin zuen erabakirik hartu lehenaren babesik gabe.

Kongon bizi ziren belgikarrek ez zuten eskubiderik bizitza politikoan parte-hartzeko. Guztia Bruselatik egiten zen eta 1936n 728 administrari zeuden Belgikan Kongo distantziatik kudeatzen. Kongon ez zegoen antolaketa politikorako eskubiderik[12].

Polizia indar lokala zegoen, Force Publique izenekoa, Belgikako mandatupean. Ez zen egon belgikar soldadurik Kongon 1950eko hamarkadara arte.

Kongo Belgikarreko Force Publique Lehen Mundu Gerran.

Kongo Belgikarra bi mundu gerratan zuzenean sartuta egon zen. Lehen Mundu Gerran Force Publique eta Alemaniako armada kolonialaren arteko gatazka egon zen Tanganikan, laster gerra izango zena Ingalaterra eta Belgikaren arteko elkarte batek 1916 eta 1917an Alemaniako lurralde koloniala inbaditu zuenean. Ekialdeko Afrikako kanpainaren parte izan zen gertakari hau. 1916an Belgikako Force Publiqueren agintari orokorra zen Charles Tombeurrek 15.000 gizonez osatutako armada osatu zuen[13] eta Kigalirako bideari ekin zion. Kigali 1916ko maiatzaren 6an hartu zuten eta hortik Taborara joan ziren irailaren 19an, borrokaldi latz baten ostean. 1917an Mahenge konkistatu zuten, eta Kongo Belgikarreko armadak Ekialdeko Afrika Alemaniarraren herena kontrolpean zuen[13]. Gerra amaituta, Versaillesko Itunan erabakitakoaren arabera, Alemaniak hainbat lurralderen kontrola beste potentzia batzuen esku utzi behar zituen, tartean Ekialdeko Afrika Alemaniarreko mendebaldeko sekzioa. 1924ko urriaren 20an Ruanda-Urundi, gaur egungo Ruanda eta Burundiz osatua Belgikaren esku geratu zen, Nazioen Ligaren mandatu gisa, Usumbura hiriburua zelarik[14].

Bigarren Mundu Gerran Kongok garrantzia handia izan zuen Belgikako deserriratutako gobernua babesteko (ikus, Bigarren Mundu Gerra sekzioa). Kongo Belgikarreko hegazkin-pilotuek Britainiako guduan parte hartu zuten, baita Hego Afrikako aire-armadarekin. Kongo Belgikarreko indarrek Italiaren aurkako gerran parte hartu zuten Etiopian, eta Asosa, Bortaï eta Saïoko setioan irabazi zuten. 1941eko uztailaren 3an Pietro Gazzera italiar jeneralak errendizioa aurkeztu zuen kongoarren aurrean. Birmaniako kanpainan ere Britainiar Armadaren esku egon ziren kongoar soldaduak[15].

Ruandako meatzari migratzaileak, 1920 inguruan, Kongoko meatze batean lanean.

Kautxua zen Kongo Belgikarraren esportazio nagusia, baina bere garrantzia jaitsi zen munduko esportazioen %77tik %15era Hegoekialdeko Asiako britainiar kolonietan kautxua eskuratzen hasi zirenean. Kongoko kautxua ez zen zuhaitzetatik lortzen, baizik eta Landolphia owariensis lianatik eta, beraz, ez zen Asiakoa bezain erraza eskuratzen. Kautxu hori lortzeko esklabotza eta mehatxua erabiltzen ziren, eta kalkuluen arabera 10 milioi pertsona hil ziren esplotazio honen ondorioz 1885-1908 bitartean[17][18].

Ondorioz, ustiaketa modu berrien bila hasi ziren, bereziki Katanga probintziako kobre meatzaritza. Belgikaren jabetza zen Union minière du Haut-Katanga enpresak kobre meatzaritzaren ustiapenaren gaineko kontrola zuen, eta zuzenean zuen Mozambikeko Beira hiriraino trenbidea. Lehen Mundu Gerraren ondorioz kobrearen eskaria handitu zen eta produkzioa 997 tonatik 1911n 27.462 tonara igaro zen 1917an, eta 1920an berriro jaitsi zen 19.000 tonaraino. Kobrearen urtzea Lubumbashin egiten zen. Gerraren aurretik kobrearen gehiengoa Alemaniari saltzen zitzaion, baina gerra garaian Britainia Handiak erosi zuen, gerra esfortzuari aurre egin ahal izateko; salmentarekin eskuratutako diruarekin Broquevilleren gobernua mantentzen zen, gerra zela eta deserrian zegoena. Gerra garaiarekin ere urre eta diamante meatzaritza hedatu zen. Lever Bros. britainiar enpresak palma-olioaren negozioa handitu zuen gerran, eta kakao, arroz eta kotoi produkzioa ere areagotu zen. Trenbide eta barku linea berriak ireki ziren produkzio guzti hau garraiatu ahal izateko[19].

Lehen Mundu Gerraren ondorioz "derrigorrezko landatze" sistema ezarri zen (frantsesez: cultures obligatoires) kongoar nekazariak kotoi, kafe eta intxaurrak landatzera derrigortuz, esportatu ahal izateko[20]. Lurralde administrazioak eta estatuko agronomoek nekazaritza ekimen hau gain-begiratu eta, beharrezkoa balitz, nekazariak zigortzeko eskumena zuten, derrigorrezko landatzeari uko egiten bazioten[21].

Trenbideak (beltza/grisa) eta ibai nabigagarriak (morea) Kongo Belgikarrean

Kongo Belgikarrera kolono gisa joateko propaganda, 1920eko hamarkadan

Lehen Mundu Gerra amaituta Belgikako gobernuak inbertsio masiboa egiten hasi zen Kongoko azpiegitura ekonomikoak hobetzeko[7]. 1921ean Belgikako gobernuak 300 milioi franko laga zizkion Kongo Belgikarrari azpiegitura publikoak indartu eta koloniako enpresa pribatuen loraldia babesteko. Aldi berean hainbat konpainia publiko pribatizatzeari ekin zioten, tartean Kilo-Moto meatzeak eta La Société Nationale des transport fluviaux. Lehen Mundu Gerraren ostean lehentasuna garraio azpiegiturei eman zitzaien, adibidez Matadi eta Léopoldville eta Elisabethville eta Port Francqui arteko trenbideei. 1920 eta 1932 biartea 2.450 kilometro trenbide eraiki ziren[22]. Gobernuak portuen eraikuntzan inbertitu zuen, bereziki Boma, Matadi, Léopoldville eta Coquilhatvillen. Elektrizitatea eta lan hidraulikoak ere egin ziren hiri nagusietan. Aireportu bat eraiki zen eta Brusela eta Leopoldville batzen zituen lehen telefono linea eraiki zen. Garai honetan eraiki ziren azpiegituren %50 gobernuak ordaindu zituen, beste erdia konpainia komertzialek ordaindu zituzten bitartean. Union Minière du Haut Katanga enpresak, nagusiki, diru pribatu kopuru handia jaso zuen, eta kobrea eta kobaltoa ustiatzen zituen Katangan, diamanteak Kasain eta urrea Iturin[23]. Sartzen zen diru horrekin Société Générale de Belgique konpainiak inperio ekonomikoa eraiki zuen Kongo Belgikarrean. Mozkin oso handiak eskuratzen zituzten konpainia pribatuek eta mozkin horietako batzuk esku pribatuetara joaten ziren Europan, dibidendu eran[24].

1920ko hamarkadako goraldi ekonomikoan kongoar gazteek nahiago izan zuten nazioarteko konpainiatan lan egin, batez ere hirietan egiten zutelako lan eta soldata handiagoak eskaintzen zituztelako herrixketan baino. Langileen kontratazioa hainbat enpresa espezializatuk egiten zuten garai honetan (Robert Williams & Co, Bourse du Travail Kasaï,..) eta, kasu batzuetan, gobernuaren laguntza izan zuen, Office de Travail-Offitra delakoaren bidez. Katangan zeuden langile asko urtaroaren araberako migratzaileak ziren, batez ere Tanganika, Angola, Ipar-Rhodesia eta Ruanda-Urundikoak[25].

Kasu askotan, barne zein kanpo migrazio hauek landa komunitateak kaltetu zituen: nekazari askok euren herriak utzi zituzten, eta herri horietan langile eskasia egon zen. Arazo honi aurre egiteko, gobernu kolonialak "gai diren langile" kuotak handitu zituzten, eta Kongo Belgikarrean zeuden eskualde guztietako langileak hartu zituzten lan ezberdinetan erabiltzeko. Honela, hamarnaka mila langile mugitu zituzten populazio dentsitate handia zuten lekuetatik biztanle gutxi zituztenetara, bereziki Katangako kobre gerrikora, meatzetan lan egiteko. Nekazaritzan, produkzioaren arrazionalizazio sakona egin zuten autoritate kolonialek. Estatuk "lurralde hutsak" deitzen zituenak hartu zituen, hau da, bertako tribuek erabiltzen ez zituzten lurrak, eta hauek berrantolatu eta Europako konpainiei, kolonoei eta misioei banatu zizkien. Era honetan landaketa-ekonomia estentsiboa garatu zuen. Palmondo olioak, adibidez, gorakada nabarmena izan zuen: 1914an 2.500 tona sortzen zituzten, 1921ean 9.000 eta 1957an 230.000 tona. Kotoiarekin ere antzekoa gertatu zen, 1932an 23.000 tona sortzen zituzten eta 1939an 127.000[26].

1920ko hamarkadako hazkunde ekonomikoak Kongo Belgikarra kobre produktore handienetako batean bilakatu zuen. 1926an Union Minière enpresak 80.000 tona kobre mea esportatu zituen, gehiena Hobokenera, Belgikan[27]. 1928an Alberto I.a Belgikakoak Kongo bisitatu zuen eta voie national izeneko trenbidea inauguratu zuen, Katangako meatzeak Port Francquirekin lotzen zuena eta, ondoren, Léopoldvilletik pasatuz Matadiko porturaino hedatzen zen ibaia jarraituz.

1930eko hamarkadako Depresio Handiak esportazioetan oinarritutako Kongo Belgikarreko ekonomia gogor kolpatu zuen, nazioarteko eskaria jaitsi zelako, alde batetik, eta nekazaritza produktuen inportazioa ere murriztu zelako. Adibidez, kakahuetearen prezioa 1,25 frankotik 25 zentimora jaitsi zen. Eskualde batzuetan, adibidez Katangako meatzaritza eskualdean, enplegua %70 murriztu zen. Herrialde osoan 72.000 lanpostu galdu ziren, eta laborari asko euren herrietara itzuli ziren. Leopoldvillen biztanleria %33 jaitsi zen, batez ere langile migrazioa zela eta[28].

Landa eremuko kondizioak hobetzeko asmoarekin, gobernu kolonialak "laborari indigenen programa" garatu zuen, barne merkatu baten sorrera helburu zuena, Kongoko ekonomia esportazioaren eskariaren menpekotasuna gutxituz. Baina, aldi berean, "derrigorrezko nekazaritza" eskemak sortutako lurzoruaren degradazioa eta higadurarekin amaitzeko helburua ere bazuen. Hala ere, Bigarren Mundu Gerraren ostean garatu zen batez ere programa hau, eskala handiagoan. Eskema berri horretan nekazaritza indigena modernizatu nahi zen, lur eremuak familiei esleituz eta gobernuaren laguntza eskainiz haziak, nekazaritza gomendioak edo ongarriak eskuratzeko[29]. Kongo Belgilkarreko Ikerketa Agronomikorako Institutu Nazionala (frantsesez: Institut national pour l'étude agronomique du Congo belge, INÉAC; nederlanderaz: Nationaal Instituut voor de Landbouwkunde in Belgisch-Congo, NILCO) sortu zen 1934an, landa esperimentalekin eta laborategiekin Yangamben. Paper garrantzitsua izango zuen ikerketa agronomikoan eta landare onenen aukeraketan[30].

Kongoko "Force Publique"ko soldaduak Abisiniarako bidea hartzen, Bigarren Mundu Gerran.

Bigarren Mundu Gerran zehar industria-produkzioa eta nekazaritza sorrera izugarri handitu zen. Kongoko biztanleriak "gerraren esfortzuaren" zati handia jasan zuen, adibidez "derrigorrezko nekazaritza" legea berrezarri zenean[32]. Malaysia Britainiarra Japoniaren esku erori zenean, 1942ko urtarrilean, Kongo Belgikarra Aliatuen kautxu hornitzaile garrantzitsu bilakatu zen berriro ere. Kongo Belgikarra uranio esportatzaile nagusia izan zen AEBtara Bigarren Mundu Gerran (baita Gerra Hotzan zehar ere), batez ere Shinkolobwe meatzeari esker. Koloniatik atera zen Manhattan Proiektua garatzeko behar zen uranioa, baita Hiroshima eta Nagasakiren gainean jaurti ziren bonba atomikoena ere[33][34]. Uranio hori Kongotik ateratzeko AEBk soldaduak bidali zituen Kongora, eta hainbat azpiegitura hobetu meatzetatik portura iristeko[34].

Alemania Naziak Belgika 1940ko maiatzaren 10ean inbaditu zuen eta 18 egun beranduago Belgikak kapitulazioa aurkeztu zuen, herrialdea Alemaniaren esku utziz. Leopoldo III.a Belgikakoa gerra-preso izan zen Bigarren Mundu Gerra amaitu arte[35]. Belgika erori aurretik gobernu osoak atzerrirako bidea hartu zuen, Bordelera lehenengo eta Londresera ondoren. Kolonietako ministroak ere Londrestik kudeatuko zuen Kongo Belgikarra aurrerantzean. Pierre Ryckmans gobernadore-orokorrak erabaki zuen kolonia Aliatuei leiala izango zela, Frantziako kolonietan gertatu ez zen bezala, hauek Vichyren gobernuaren esku geratu baitziren.

Londresen eskariz Kongo Belgikarrak Aliatuen esfortzuan parte hartu behar zuela erabaki zen[36]. Britainiarrek interes berezia zuten Kongoren parte-hartzean, batez ere hainbat lehengai (bereziki kautxua) lortzeko aukera bakarrenetarikoa zelako orain. Belgikak paktua onartu zuen eta britainiar eskariei men egin, Kongoko frankoaren debaluazioa barne.

1938 eta 1944 bitarte Union Minière du Haut Katangako langile kopurua 25.000tik 49.000ra igaro zen[37]. Langileei ordutegia handitu zieten eta lan-abiadura eta helburuak ere handitu zieten. Honen ondorioz langile-protestak hasi ziren kolonia osoan zehar[36]. Biztanleria zuriaren artean ere ezinegona handitu zen, "gerra-zerga" %40 handitu zelako. Kongok sortzen zituen lehengaien gehiengoa Aliatuei saltzen zitzaizkien. 1942an koloniak sortzen zituen kobre, palmondo-olio eta diamante industrial guztiak Erresuma Batuak inportatzen zituen, eta beste hainbat produktu Hego Afrikara bidaltzen ziren[31]. Kongo Belgikarrak sortzen zituen zergekin Belgikako gobernua eta Forces belges libres delakoak mantentzeko nahikoak ziren, eta Belgikako gobernua burujabea zen atzerrian egonda ere, beste herrialde batzuk ez bezala[37]. Ondorioz, Belgikak ez zituen Londresen gordetzen zituen urre erreserbak xahutu, eta eskuragarri izan zituen gerra amaitu zenean ere.

Baina gobernu kolonialak kongoar langileei eskatutako gehiegizko lanak hainbat greba eta gatazka sortu zituen langileriaren artean. Zuriek ez zuten gerra hasi arte sindikatuak sortzeko eskubiderik, baina hau aldatu zen gerra garaian. Soldata hobeak eta lan-baldintza hobeak eskatzen hasi ziren, eta laster jarraitu zituzten langile beltzek antzeko eskariekin. 1941ean koloniako langile zuriek greba orokorra deitzen saiatu ziren, baina ez zuten arrakastarik izan[38]. 1941ko abenduan meatzetako langile beltzek greba egin zuten Katangan, Jadotville eta Élisabethvillekoak barne. Euren eskaria 1,5 frankotik 2 frankorainoko soldata-igoera zen[39][40]. Abenduaren 3an hasi zen greba eta 1.400 langilek utzi zuten lanpostua hurrengo egunean[38]. Kolonialismoaren eta arrazismoaren aurkako gaiek ere greba indartu zuten.

Gobernuak hainbat sarraski egin zituen greba gelditzeko: Jadotvillen militarrek 15 langile erail zituzten eta Élisabethvillen grebalarien liderra zen Léonard Mpoyi negoziatzera gonbidatu eta hauek akordioa errefusatu zutenean gobernadorea zen Amour Maronek tiroz hil zuen bertan. Ondoren beste 70 edo 80 langile inguru erail zituzten futbol-estadioan[38][37][41].

Belgikako gobernu kolonialak bertako soldaduz osatutako armada eratu zuen Force Publiquerekin eta, beraz, leialtasuna beharrezkoa zuen ordena mantentzeko. 1944ko otsailean Kasaï probintzian Ngoie Mukalabushi beteranoa mutinatu zen Luluabourg probintzian. Mutinatuek Belgikako boterearen sinboloak suntsitu eta independentziaren aldeko mezuak zabaldu zituzten. Mutinak ez zuen ondoriorik izan, baina Mukalabushi eta beste ofizial bat fusilatu zituzten[42].

Bigarren Mundu Gerraren ostean estatu koloniala eraginkorrago bilakatu zen Kongo Belgikarra garatzen. Hamar urteko plan bat egin zuen Belgikako gobernuak 1949an. Interes berezia jarri zuten etxebizitzen eraikuntzan, energia azpiegituratan, lurralde garapenean eta osasungintzarako azpiegituratan. Hamar urteko planak ekonomia-hazkuntza bultzatu zuen urte batzuetan, eta lehenengo aldiz kongoarrak hasi ziren inbertsio ekonomiko horren emariak jasotzen[43][44]. Aldi berean, ekonomia nahikoa garatu zen Belgikako nazionalak bertara bidaiatzea interesgarri izateko: 1950ean 39.000 belgikar zeuden, 1960an 88.000.

1953n Belgikak kongoarrei lehen aldiz ondasun pribatuak izateko eskubidea eman zien, euren izena erabiliz saldu edo erosteko. 1950eko hamarkadan kongoar klase ertain bat sortu zen, txikia hasieran, baina handitzen joan zena hiri nagusietan[17].

Ikasleak Medikuntza Eskolan, 1930-1950 artean. Kongoar batzuek hezkuntza maila altua lortu zuten, eta horiek izan ziren évolués klase sozialaren ernamuina.

Hezkuntzan Belgikak egindako aldaketa nabarmena izan zen. Hezkuntza sistema batez ere Erromatar Eliza Katolikoak dominatzen zuen, Belgikan garai hartan ohikoa zen bezala, eta gutxi batzuk Protestantismoak kudeatzen zituen. Curriculumak misio kristauen eta Mendebaldeko balioen isla ziren. 1948an hezkuntza eraikinen %99,6 kristau misioren batenak ziren. Indigenen eskolaratzea erlijiosoa zen, eta askotan bokaziozkoa. Umeen gehiengoak oinarrizko hezkuntza jasotzen zuen, irakurri, idazteko eta matematika operazioak egiteko nahikoa. Beste Afrikako kolonietan ez bezala, bertako hainbat hizkuntza zeuden hezkuntza sisteman: kikongo, lingala, tshiluba eta swahilia haur eskolan ikasten ziren. Hala ere, Kongon zeuden 215 hizkuntza baino gehiagok[46] ez zuten eskolan lekurik, lomongo hizkuntza gisa[47].

1940an 6 eta 14 urteko umeen eskolaratzea %12 baino ez zen, baina 1954an %37ra iritsi zen, Saharaz hegoaldeko Afrikako altuenetako bat. Bigarren- eta goi-hezkuntza instituzioak ez zeuden irekita bertako biztanleriarentzat kolonialismoaren hasieran. Ume beltzak bigarren hezkuntzan sartzen hasi ziren, kopuru txikian, 1950tik aurrera. Lehen unibertsitatea Lovanium Unibertsitatea izan zen, Jesusen Lagundiak irekita 1954an[48].

1950eko hamarkadaren amaieran, umeen %42 alfabetatuta zegoen, Afrikako tasarik altuena garai hartan. 1960an 1.773.340 ikasle zeuden Konbo Belgikarreko eskolatan, horietatik 1.650.117 lehen hezkuntzan, 22.780 lehen hezkuntza igarotzeko ikastaroetan, 37.388 bigarren hezkuntzan eta 1.445 unibertsitatean edo goi hezkuntzan[49].

Moja zuriak Katangan, osasun laguntzaile beltzekin, 1918an.

Osasungintza ere misioek garatu zuten maila handi batean, nahiz eta botere kolonialaren interesa handitzen joan zen. 1906an Bruselan gaixotasun tropikalak ikertzeko zentroa eraiki zuten. Gaixotasun endemikoak, hala nola Afrikar tripanosomiasia ia desagertzera heldu zen, kanpaina handiei esker[50]. 1925an Arthur Lewis Piper mediku misiolariak triparsamida eraman zuen, gaixotasun hau sendatzeko Rockefeller Fundazioak ekoiztutako botika[51].

Osasun azpiegiturak gutxika sortzen joan zen garai kolonialean, dispentsarioak sortuz eskualderik urrunenean eta ospitale oheen kopurua igoz. 1960an Afrikako beste herrialdeek baino azpiegitura hobea zuen, 3.000 osasun eraikinekin, horietatik 380 ospitaleak. 5,34 ospitale ohe zeuden 1.000 biztanleko, Ghanan 0,55, Indian 0,32 eta Egipton 2,43 ziren bitartean.

Gaixotasun endemikoen aurkako borrokak ere aurrerapausoak eman zituen. 1931n tripanosomiasiaren 34.000 kasu egon ziren, eta 1.100 kasu 1959an, batez ere tse-tse euliaren desagerpena bilatuz. Europar zein kongoarrek polio, elgorri eta sukar horiaren aurkako txertoa jaso zuten, eta polioa, tuberkulosia eta legenarra kentzeko hezkuntza proiektuak abian jarri ziren, baita eskolan ere[49].

Alberto I.a Belgikakoa eta Elixabete Bavariakoa, Belgikako erregina bisita ofizialean 1928an.

Kongo Belgikarrean era inplizitu batean apartheid egoera bat bizi zen. Muga eta lege batzuk arrazaren araberakoak izaten ziren. Ez zegoen legerik arraza bereizkeria ofizialki babesten zuenik eta ezin zen beltzik bota zurien guneetatik, baina de facto bazegoen horrelako bereizketarik. Adibidez, hirien zentroak hasiera batean zurientzat bakarrik erreserbatzen ziren, beltzak cités indigènes izeneko gunetan egon behar ziren. Ospitaleetan edo komertzio handietan egoten ziren hainbat gune zuri eta beltzentzat gordeta. Force Publiquen beltzen ezin zituzten komisario mailako kargurik lortu. Beltzek ezin zuten etxetik kanpo egon hirietna gaueko 21etatik goizeko 4ak bitarte. 1950eko hamarkadan hau desagertzen hasi ziren, baina beltzak bigarren mailako biztanle izaten jarraitu zuten denbora luzez.

Belgikak, hala ere, ideologia paternalista bat garatu nahi zuen bertan. Pierre Ryckmans gobernadoreak esaldi batean laburbildu zuen gaia: Dominer pour servir, "Zerbitzatzeko menperatu"[52]. Euren nahia gatazkarik gabeko eskualdea zela irudikatzea zen, benetako kolonia eredu on bat gisa. Baina bertakoek ez zuten inongo ahotsik euren bizitzaren erabakietan.

Wigny ministroak Kalimara egindako bisita.

Kongoar erresistentzia herrialde osoan zehar existitu zen kolonialismoaren aurka, eta forma ugari izan zituen[53]. Noizbehinka erresistentzia armatua egon zen, baina oso lokalizatuta izan zen Bigarren Mundu Gerraren amaierara arte (adibidez, Pendeko matxinada 1931n edo lehen aipatu den Luluabourgeko mutina, 1944an). Bigarren Mundu Gerra amaitu ostean eta 1950eko hamarkadara arte Pax belgica izeneko egoera bizi izan zen Kongon. 1960an aginte koloniala amaitu zen arte, erresistentzia espresio ezberdinak izan ziren eta azpikultura antikolonialak izaera ezberdinak hartu zituen. Horietako bat kimbanguismoa zen, Simon Kimbangu profetaren jarraitzaileek sortutako erlijio sinkretikoa.

Kongoarren artean sortutako erresistentzia aktibo eta pasiboaz gain, erregimen kolonialak barne-kritika eta disentsioak izan zituen ere. 1920ko hamarkadan Bruselako Kontseilu Kolonialeko kide batzuek kritikak egin zituzten konpainia pribatuek meatze eskualdetan zituzten lan errekrutatze basatiak zirela eta. Afrikar tripanosomiasiren aurkako borrokan lortutako emaitza onak egonda ere, biztanleria ez zen igotzen, eta hazkuntza geldoa zen, kezka sortuz Bruselan. Jaiotza-tasa txikia zegoen landa eremuan eta populazio galera hainbat eskualdetan, komunitate bizitza derrigorrezko nekazaritza eredura igarotzearen ondorioz[54].

Misioek eta hainbat administrazio territorialek ere paper garrantzitsua izan zuten Kongoko kultura eta hizkuntzen ikerketan eta babesean. Adibidez, Aita Gustaaf Hulstaertek 1937an Æquatoria aldizkaria ostu zuen, Mongo herriaren hizkuntza, etnografia eta historia ikertzera dedikatua[55]. Bigarren Mundu Gerraren ostean Belgikako gobernu kolonialak Institut pour la Recherche Scientifique en Afrique Centrale sortu zuen, kultura ikertzeko.

1950eko hamarkadaren hasieran Kongoko eliteen emantzipazio politikoa urruneko gertakari gisa ikusten zen, baina Bigarren Mundu Gerraren ostean munduan gertatutako aldaketa geopolitikoek eragina izango zuten goiz ala berandu Kongo Belgikarrean ere. Afrikaren deskolonizazioaren barruan mugimendu ugari gertatzen ari ziren kontinentean. 1945 igaro eta gutxira Asian britainiarrek, frantziarrek eta herbeheretarrek zituzten koloniak independizatu ziren, eta honek presioa areagotu zuen Belgikaren aurka Nazio Batuen Erakundean. Belgikak Nazio Batuen Gutunaren 73. artikulua sinatu zuen, autodeterminazio eskubidea gomendatzen zuena, eta AEBk zein SESBek presioa areagotu zuten Belgikaren gain Kongon zuen kolonia zela eta, Gerra Hotzaren testuinguruan[56]. Hala ere, Belgikako gobernuak "interferentzia" gisa ikusi zuen hau eta ez zuen politikarik aldatu.

Asimilatutako kongoarrentzako klub sozial bat, 1943 inguru

Agintari kolonialek kongoarren egoera hobetzeko moduak eztabaidatu zituzten. 1940eko hamarkadatik aurrera gobernuak aukera eman zien klase ertain gisa izendatu zitezkeen évolués elite lokalari eskubide zibilak ematen[57], influentzia politiko txikia izateko aukerarekin. Eskubide horiek "nahi zituzten" kongoarrek "meritu zibilaren" frogak aurkeztu behar zituzten, oinarrian Europako zibilizazioan asimilaturik zeudenaren ebidentzia erreala. Egoera lortzeko bete behar ziren kondizioen artean monogamia edo portaera onaren ziurtagiriak zeuden, eta autoritateek euren etxebizitzak miatzen zituzten[58][59][60]. Politikak porrot egin zuen.

1950eko hamarkadaren erdialdean milaka gutxi batzuk ziren Kongon meritu zibilaren diploma jaso zutenak eta, beraz, "matrikulatuta" zeudenak. Matrikulazio horrek zituen onuren artean biztanleria zuriaren eskubide legal berdinak izatea zegoen, baina hau teoria bat zen, praktikan ez zelako horrelako eskubiderik lortzen, évolués klasearen frustrazioa ekarriz. Pétillon gobernadore-orokorrak natiboei eskubide zibil gehiago ematearen aldeko mezua eman zuenean, tartean boto-eskubidea, "Belgiar-Kongoar komunitatea" kontzeptua sortu zuen, baina bere ideiek indiferentzia sortu zuten Bruselan eta, garrantzitsuago, kontrakotasuna Kongon zeuden belgikarren artean, euren pribilegioak galtzeko beldur[61].

Geroz eta argiago zegoen Belgikako gobernuak ez zuela epe luzeko estrategiarik Kongorekiko. "Kolonietako arazoek" ez zuten interes handirik sortzen Belgikako eztabaida politikoan, koloniak dirua sortzen zuen bitartean, eta egoera lasai zegoela ikusita. Balduin I.a Belgikakoak beste ikuspegi bat zuen, eta 1951ean bere aita Leopoldo III.a Belgikakoa abdikatzera behartu zutenean boterea eskuratu zuen[62]. Balduinek interes berezia jarri zuen Kongon gertatzen zenarekiko.

Balduin I.aren lehen estatu-bisita 1955an egin zuen, eta zuri zein beltzek ongi etorri beroa eman zioten, Bwana Kitoko dokumentalean ikus daitekeen bezala[63][oh 2]. Kanpo behatzaileek ere harrera on hori aipatu zuten, adibidez The Manchester Guardian edo Time egunkarietako kazetariek Belgikaren paternalismoak "funtzionatzen zuela ematen zuela" aipatu zuten, batez ere frantziar eta britainiar koloniekin alderatuta[64].

Bere bisita zela eta, Balduin I.ak modu ireki batean babestu zuen gobernadore-orokorraren ikuspegia eta "Belgikar-Kongoar komunitate" baten alde hitz egin zuen; hala ere, praktikan, ideia honen garapena oso geldoa izan zen. Momentu berean, gainera, Belgikan hizkuntzen auzia sortzen ari zen, eta honen oihartzuna Kongoraino iritsi zen. Belgikako beste egoera sozial batzuk ere iristen hasi ziren Kongora: langileen sindikazio maila altua eta misioen hezkuntza-monopolioa hausteko hezkuntza publikoaren aldeko mezua hedatzen hasi zen. Hizkuntzak modu berean tratatuak izateko eskaerak eta beste gatazkek gobernadore-orokorraren beldurra piztu zuten, Belgikaren autoritatea zalantzan jartzeko aukerak zeudelako.

Kongok Bigarren Mundu Gerran izan zuen paperak eta beste kolonia batzuen independentzia prozesuek botere gehiago eskuratzeko antolaketa politikoa ematera eraman zuen. Gobernu kolonialak ezin zituenez erroko aldaketak egin, eta egiten zituen aldaketak ez zirenez sinesgarriak, kongoar eliteak sozialki antolatzen hasi ziren, hasiera batean, eta politikoki, ondoren. 1950eko hamarkadan bi mugimendu nazionalista sortu ziren Kongoko eliteen artean.

Lehenengo mugimenduak Kongoren independentzia aldarrikatzen zuen, eta hau ematen zenean Kongo estatu batu bat izatea proposatzen zuen. Kontrara, beste nazionalismo etniko-erlijiosoa sortu zen, eskualde ezberdinen independentzia eskatzen zuena: Bakongo mendebaldean, Kasai eta Katanga barnealdean. Lehen antolakunde politikoak azken mota honetakoak ziren. ABAKO 1950ean sortu zen, Association culturelle des Bakongo izenarekin, Joseph Kasa-Vubu buru zuela. Hasiera batean talde kulturala zen, baina laster bilakatu zen talde politiko. 1950eko hamarkadaren erdialdean Belgikako aginte kolonialaren aurkari garrantzitsuan bilakatu zen. Gainera, taldea Bakongoko antolaketa etniko-erlijiosoaren erdigune izaten jarraituz zuen, eta Eliza Kimbanguistarekin lotura sendoa eratu zuen, Kongoko kostaldean garrantzia handiko talde erlijiosoa[65].

Katangan, aldi berean, Confédération des associations tribales du Katanga (CONAKAT) alderdia sortu zuen Moïse Tshombek. «Benetako katangarren» elkarte gisa aurkezten zen[66] eta batez ere Lunda, Yeke eta Basongye etnietako kidez osaturik zegoen, Katangako hegoaldekoak guztiak. Kasaïko Luba migratzaileak ez zituzten begi onez ikusten, bereziki meatzetan lan egiteko ekarri zituztenak. 1957an egin ziren lehen hauteskundetan «atzerritar» izan zuten pisua zela eta, jarrera oldarkorragoa hartu zuen CONAKATek eurekiko. Katangan kolono belgikarren eta «benetako katangar» zirenen arteko elkarlana bultzatzen zuten, beste etnien aurrean[67].

1955n Belgikako Antoine van Bilsen irakasleak Un Plan de Trente Ans pour l'émancipation politique de l'Afrique Belge lana aurkeztu zuen. Kongo progresiboki emantzipatzeko denbora-lerro bat aurkezten zuen, bere ustez elite hezi bat sortzeko behar zen denbora hogeita hamar urtetan kokatuz. Belgikako gobernuak eta évolués askok ez zuten begi onez ikusi plana, azken batean Kongon agintea uzteko plana zelako lehengoentzat eta hogeita hamar urteko agintea egoten jarraituko zuelako bigarrenentzat. Évolués katoliko batzuen ustez plana ona zen eta manifestu bat aurkeztu zuten Kongoko egunkari batean, Conscience Africaine izenarekin[68].

1957an, esperimentu gisa, gobernu kolonialak lehenengo udal-hauteskundeak antolatu zituen hiru hiri nagusietan (Léopoldville, Elisabethville eta Jadotville). Kongoarrei aukera eman zitzaien hauteskundetara aurkeztu eta botoa emateko, lehen aldiz. Hala ere, 1957 eta 1958ko hainbat gertakarik independentzia eskaera eta emantzipazio politikoaren aldeko mezuak ugaritu zituen. 1957an Ghanak independentzia lortu zuen eta 1958an De Gaullek Brazzaville bisitatu zuen, Kongo Frantziarraren hiriburua eta Léopoldvilleren aurrez aurre dagoena Kongo ibaia gurutzatuta. Bertan, Frantziak Afrikako koloniei eurekin batuta jarraitu edo independentzia eskuratzeko aukera emango ziela esan zuen:

Urte horretan bertan Bruselan Expo 58 munduko erakusketa antolatu zen, eta kongoar liderrek aukera izan zuten, lehen aldiz, Belgikara bidaiatu eta metropolia ezagutzeko[70][71].

Independentziaren aldeko mezuak erradikalizatu ziren eta momentu-politikoa irabazi zuten. Mouvement National Congolais (MNC) alderdi politikoak paper garrantzitsua izan zuen eraldaketa honetan. 1956an sortua, MNCk 1958ko urrian alderdi politiko nazionalaren itxura hartu zuen, Kongoar nazio zentralizatu eta batu bat lortzeko helburuarekin. Bere liderrik karismatikoena Patrice Lumumba izan zen. 1959an Albert Kalonjik barne zatiketa bat sortu zuen, beste lider batzuekin batera politika moderatuago baten alde egin zuenean. Hortik aurrera alderdia bi zatitan banatu zen: politika kontserbadoreagoa zuen Mouvement National Congolais-Kalonji alde batetik eta ezker politikoaren parte zen Mouvement National Congolais-Lumumba. Bi alderdi hauek Kongo Belgikarreko alderdirik garrantzitsuenak ziren: Lumumbak 1959an 58.000 afiliatu zituen[72]. Belgikak oposizio handiagoa egin zion Lumumbaren alderdiari, ezkerreko ikuspegi horrek eragin zitzakeen ondorio ekonomikoei beldur.

1958an Lumumba eta Jean Van Lierdek estrategia ez-biolento bat garatu zuten ABAKO, PSA eta MNC alderdietako kideekin batera. Estrategia hau oso eraginkorra izan zen, ehunka mila kongoar mobilizatuz hainbat eremutan: zeremonia ofizialei boikota eginez, epaitegiak ukatuz edo zergak ordaintzeari uko eginez[74][75].

1959aren hasieran Belgikako gobernua Kongoko biztanleriaren emantzipazio politikoa gradualki handitzeko programa bat eztabaidatzen ari zen, baina gertakariek abiadura handia hartu zuten. 1959ko urtarrilaren 4an ABAKOk Léopoldvillen deitutako manifestazio politiko debekatu bat egin zen, eta egoera eskuetatik joan zitzaien autoritateei. Bat-batean, hiriburuan gatazka handiak zeuden kalean. Autoritateek hainbat egun behar izan zituzten ordena berrezartzeko eta ehunka hildako egon ziren, baita kontaketa kontserbadoreenetan ere. Biolentzia hau Kongo eta Belgikan ikusi zen[76]. Urtarrilaren 13an Balduin I.ak irrati bidezko mezua eman zion nazioari eta Belgikak Kongoren independentzia emateko pausoak ematen ari zela esan zuen, «atzerapen okerrik gabe, baina presa iruzurtirik gabe» (ikus alboko kutxa)[73].

Gaston Eyskens lehen-ministroaren gobernuak ez zuen data zehatzik buruan independentzia horretarako, eta hainbat urtetako trantsizio egoera baten alde egiten zuten. Euren plana 1959ko abenduan probintziatan hauteskundeak deitzea zen, nazio mailako hauteskundeak 1960 edo 1961an eta, ondoren, transferentzia administratiboa egitea Kongoko autoritate berriei, 1960ko hamarkadaren erdialdera arte iraungo zuen prozesu luze batean. Baina, errealitatean, zirkunstantziak azkar aldatzen ari ziren[77]. Eskualde batzuetan administrazio kolonialak erresistentzia modu berriak ikusi zituen, hala nola zergak ordaintzeari uko egitea. Eskualde batzuetan anarkia etorriko zela uste zuten[78]. Bien bitartean, Kongon bizi ziren belgikar askok traizioa ikusten zuten Belgikaren erabakian, eta independentziaren aurka aritu ziren. Kongoarren eskariak erradikalizatzen ziren bitartean, trantsizio labur eta gradual baterako plana azkar kendu behar izan zuten burutik[79].

Egoera honetan Balduinek beste bisita bat egin zion Kongo Belgikarrari, lau urte lehenago egindako bisitarekin alde nabarmenak aurkituz. Léopoldvillera iritsi zenean hainbat herritar beltzen harriak bota zizkioten Lumumbaren kartzelatzeagatik protestan[oh 5]. Beste hirietan harrera hobea izan bazuen ere, ohikoa zen «Vive le roi!» oihuak isilaraztean «Indépendance immédiate!» oihuekin. Belgikako gobernuak ez zuen nahi inongo soluziorik eskainiko ez zuen gerra batean sartzea, Frantziari Indotxinan eta Aljerian gertatu zitzaion bezala, edo Herbeherei Indonesian. Horregatik, berehalako independentziaren aldeko eskariei men egiteko borondatea zuten[80].

Konferentziaren irudi bat, Bruselan, 1960ko urtarrilaren 20an.

1960ko urtarrilean Kongoko lider politikoak Bruselara gonbidatu zituzten konferentzia batean parte-hartzera, independentzia eztabaidatu ahal izateko. Patrice Lumumba kartzelatik atera zuten parte har zezan. Konferentziaren abiadura sorpresa bat izan zen guztientzat, eta Kongoko delegazioak eskari ia guztiak ikusi zituen aurrera egiten: hauteskunde orokorrak egingo ziren 1960ko maiatzean eta independentzia osoa 1960ko ekainaren 30ean lortuko zuten[81]. Kongoko delegazioak uste baino batasun handiagoa zuen, Belgikak eztabaida handiak espero zituen arren.

Zenbait maniobra politikoei esker, hiru aliantza politiko aurkeztu ziren hauteskunde orokorretan: tartean ABAKO eta MNC-Kalonjik osatu zuten sei alderdiren koalizio federala; nazionalismo zentralista zuten MNC-Lumumba alderdia; eta Moïse Tshomberen alderdia, Katangan zentratua, eskualde horren ekonomia mantendu nahi zuena eta Union Minière enpresaren interesak manten du nahi zituena. Hauteskunde parlamentarioek zatiketa handia zegoela erakutsi zuten, baina ABAKO eta MNC-Kalonji eta MNC-Lumumbaren alderdiek emaitza onak lortu zituzten.

Emaitzen ondorioz Kasa-Vubu Kongoko Errepublikako lehen presidente izendatu zuten eta Lumumba lehenen gobernu buru. Bost hilabete lehenago planeatu zen bezala, 1960ko ekainaren 30ean trantsizio zeremonia egin zen gobernadore-orokorraren erresidentzian, Léopoldvillen.

Aste bete beranduago, Force Publiqueren matxinada hasi zen euren ofizialen aurka, gehienak oraindik ere belgikarrak zirelako. Kongon sortu zen matxinatze orokorraren pizgarria izan zen, batez ere erradikalizatutako gazteek eta gustura ez zeuden soldaduek indartua. Eskualde batzuetan biolentzia horrek europar biktimak sortu zituen. Aste batzuk pasata Belgikako armadak eta Nazio Batuen Erakundeak egindako interbentzio talde batek 80.000 belgikar ebakuatu zituen[82].