Kometa

Kometak Eguzki-sistemako gorputz izoztu txikiak dira, Eguzkitik gertu pasatzean berotu eta gasak askatzen hasten direnak, gasgabetzea izeneko prozesu batean. Horrek atmosfera ikusgarri bat edo koma bat sortzen du, eta batzuetan isats bat ere bai. Fenomeno horiek kometaren nukleoan eragiten duen eguzki erradiazioaren eta eguzki haizearen efektuen ondorio dira. Kometen nukleoak ehunka metro gutxi batzuetatik hamarnaka kilometroko diametroraino doaz, eta izotz, hauts eta arroka-partikula txiki soltez osatuta daude. Koma batek hamabost aldiz izan dezake Lurraren diametroa, eta buztanak, berriz, unitate astronomiko bat luza daiteke. Behar bezain distiratsua bada, kometa bat Lurretik ikus daiteke teleskopio baten laguntzarik gabe, eta 30°ko arku bat (60 Ilargi) osa dezake zeruan. Kometak antzinatik kultura askok behatu eta erregistratu dituzte.

Artikulu hau argizagiari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Kometa (argipena)».
Comet Tempel collides with Deep Impact's impactor
Comet 67P/Churyumov–Gerasimenko orbited by Rosetta
Comet 17P/Holmes and its blue ionized tail
Comet Wild 2 visited by Stardust probe
Hale–Bopp seen from Croatia in 1997
Comet Lovejoy seen from orbit
Kometak – nukleoak, koma eta isatsa:
  • Goian: 9P/Tempel (inpaktorearen talka: Deep Impact), eta 67P/Churyumov–Gerasimenko (Rosetta)
  • Erdian: 17P/Holmes eta bere isats urdin ionizatua, eta 81P/Wild (Wild 2) Stardust zundaren bisitan
  • Behean: Hale–Bopp Lurretik ikusia 1997an, eta C/2011 W3 (Lovejoy) Lurreko orbitatik ikusia

Kometek orbita eliptiko oso eszentrikoak izaten dituzte, eta orbita-periodo oso desberdinak izaten dituzte, zenbait urtetatik milioika urte arte. Periodo laburreko kometak Kuiper gerrikoan edo hari lotutako disko sakabanatuan sortzen dira, Neptunoren orbitatik haratago daudenak. Uste denez, periodo luzeko kometak Oorten hodeian sortzen dira, Kuiper gerrikoaren kanpoaldetik gertuen dagoen izarraren distantziaren erdiraino hedatzen den gorputz izoztuen hodei esferiko bat[1]. Periodo luzeko kometak Eguzkirantz mugitzen dira Oorten hodeitik, beste izarren grabitazioaren eraginez eta marea galaktikoak eragindako perturbazio grabitazionalen ondorioz. Kometa hiperbolikoak behin pasa daitezke barne Eguzki Sistematik izarrarteko espaziora berriro jaurti aurretik. Kometa baten agerpenari aparizio deitzen zaio.

Kometak asteroideengandik bereizten dira atmosfera hedatua dutelako, grabitateak mugatu gabe, bere nukleoa inguratzen duena. Atmosfera honek komaren (nukleoa inguratzen duen erdiko zatia) eta isatsaren (Eguzkiaren argiaren presioak edo eguzki haizearen plasmak komatik kanporatutako hautsa edo gasa) zatiak ditu. Hala ere, Eguzkitik gertu igaro diren kometa iraungiek, askotan, euren izotz lurrunkor eta hauts ia guztiak galdu dituzte, eta asteroide txikien antza izatera irits daitezke[2]. Uste denez, asteroideek, kometen jatorri ezberdina dute: Jupiterren orbitaren barnean eratu ziren, kanpoko Eguzki Sisteman sortu beharrean, antzigar lerrotik haratago[3][4]. Gerriko nagusiko kometen eta planeta nano zentauro aktiboen aurkikuntzak asteroideen eta kometen arteko bereizketa desitxuratu du. XXI. mendearen hasieran, periodo luzeko kometen orbitak dituzten baina barne Eguzki-sistemako asteroideen ezaugarriak dituzten zenbait objektu txiki aurkitu ziren, Manx kometak deitzen direnak. Oraindik kometa gisa sailkatzen dira, c/2014 S3 (PANSTARRS) bezala[5]. 27 Manx kometa aurkitu dira 2013 eta 2017 artean[6].

2019ko uztailean 6.619 kometa ezagun zeuden, aurkitu ahala etengabe handitzen ari den kopurua. Hala ere, honek kometen populazio potentzial osoaren zati txiki bat baino ez du adierazten, kometen antzeko gorputzen multzoa kanpoko Eguzki Sisteman (Oorten hodeian) bilioi batean estimatzen baita[7][8]. Gutxi gorabehera, urtean kometa bat begi hutsez ikus daiteke, horietako asko ahulak eta ez oso ikusgarriak diren arren[9]. Kometak, tripulatu gabeko espazio-zundek bisitatu dituzte, Europako Espazio Agentziaren Rosetta, kometa batean espazio-ontzi robotiko bat lurreratu zuen lehena izan zena[10], eta NASAren Deep Impact, Tempel 1 kometan krater bat leherrarazi zuena bere barnealdea aztertzeko.

Etimologia
Filipe Handiaren heriotzean (1666)

O Kometa, gizonen
Lotsazale bortitza!
Joan aitzinan Turkoaren
Buru krudela kentzera!

Kometa hitza latineko comēta edo comētēs hitzetik dator. Hau, era berean, Antzinako grezierako latinizazio bat da, κομήτης ("ile luzea izan") hitzetik; (ἀστὴρ) κομήτης kontzeptuak Antzinako Grezian jada ile luzedun izar, kometa esan nahi zuen. Κομήτης hitza, era berean, κομᾶν hitzetik dator ("ile luzea"), κόμη hitzetik eratorria ("buruko ilea"), "kometaren isatsa" esateko balio duena[11]. Euskarazko lehen aipamena 1666ko Filipe Handiaren heriotzean poeman agertzen da[12].

Kometen sinbolo astronomikoa da (Unicode ☄ U+2604), disko txiki bat ilea bezalako hiru lerrorekin[13].

Ezaugarri fisikoak

Nukleoa
103P/Hartley kometaren nukleoa, gutxi gora behera 2 km. zabal
Borrelly kometak txorrotak ditu, baina ez du izotzik gainazalean

Kometaren erdian dagoen egitura solidoa nukleo deitzen da. Kometen nukleoak arroka, hauts, ur izotz eta izoztutako karbono dioxido, karbono monoxido, metano eta amoniakoz osatuta daude[14]. Horregatik askotan "elur-bola zikin" izena ematen zaie, Fred Whippleren eredua jarraituz[15]. Hala ere, kometa batzuk batez ere hautsaz osatuta daude, eta horregatik esaten zaie "zikinkeria bola izoztu"[16]. Termino hau 9P/Temple 1 kometara NASAren Deep Impact misioak zunda bat jaurti zuenean sortu zen. 2014an egindako ikerketa batek proposatzen du kometak izozki frijituaren antzekoak direla, kanpoaldea kristalinoa eta dentsoa da eta barnealdea hotzagoa da eta ez hain dentsoa[17].

Nukleoaren gainazala, oro har, lehorra, hautsezkoa edo arrokatsua da, eta horrek iradokitzen du izotzak hainbat metroko lodiera duen gainazal baten azpian ezkutatuta daudela. Aipatutako gasez gain, nukleoek konposatu organiko ugari dituzte, metanola, hidrogeno zianuroa, formaldehidoa, etanola, etanoa eta, beharbada, molekula konplexuagoak, kate luzeko hidrokarburoak eta aminoazidoak kasu[18][19]. 2009an, glizina aminoazidoa NASAren Stardust misioak berreskuratutako kometa hautsean aurkitu zela baieztatu zen[20]. 2011ko abuztuan, txosten bat argitaratu zen, NASAk Lurrean aurkitutako meteoritoei buruz egindako ikerketetan oinarritua, DNA eta RNAren osagaiak (adenina, guanina eta erlazionatutako molekula organikoak) asteroide eta kometetan sor zitezkeela iradokitzen duena[21][22].

Kometa-nukleoaren kanpoko azalerek oso albedo baxua dute eta, ondorioz, gure Eguzki-sisteman argia gutxien islatzen duten objektuetako bat dira. Giotto espazio zundak Halley kometaren nukleoak gainera erortzen zaion argiaren ehuneko lau inguru islatzen duela jakin zuen, eta Deep Space 1 Borrelly kometaren gainazalak %3,0 baino gutxiago islatzen duela jakin zuen[23]; konparazioan, asfaltoak ehuneko zazpi islatzen du. Nukleoaren gainazaleko material ilunak konposatu organiko konplexuak izan daitezke. Eguzkiak berotzean konposatu lurrunkor argienak kanporatzen ditu, atzean utziz oso ilunak izateko joera duten konposatu organiko handiagoak, hala nola mundruna edo petrolio gordina. Gainazalen islakortasun baxuaren ondorioz, gasgabetze-prozesuak bultzatzen duen beroa xurgatzen du[24].

30 kilometro arteko erradioak dituzten kometen nukleoak ikusi dira[25], baina zaila da horien tamaina zehatza zehaztea. 322P/Soho kometaren nukleoak 100-200 metroko diametroa besterik ez du[26]. Nahiz eta instrumentuen sentsibilitatea handitu den, kometa txikiagoak detektatu ez direnez, batzuek 100 metrotik beherako diametroa duten kometak falta direla iradoki dute. Kometa ezagunek 0,6 g/cm3-ko batez besteko dentsitatea dutela kalkulatu da[27]. Masa txikia dutenez, kometen nukleoak ez dira esferiko bihurtzen beren grabitazioaren ondorioz eta, beraz, forma irregularrak dituzte[28].

Lurretik gertuko objektuen %6 inguru jada gasgabetzerik pairatzen ez duten kometa iraungiak direla pentsatzen da[29], tartean 14827 Hypnos eta 3552 Don Quixote.

Rosetta eta Philae espazio-ontzien emaitzek 67P/Txuriumov-Gerasimenko kometaren nukleoak eremu magnetikorik ez duela erakusten dute; honek, magnetismoak planetesimalen eraketa goiztiarrean zeresanik izan ez zuela iradokitzen du. Gainera, Rosettaren ALICE espektrografoak, eguzki erradiazioak eragindako ur molekulen fotoionizazioak sortutako elektroiak (kometaren nukleotik kilometro bat baino gehiagoko erradioan) kometaren nukleoak bere koman askatutako ur molekulen eta karbono dioxidoaren degradazioaren erantzule direla zehaztu zuen, eta ez Eguzkiaren fotoiak, lehen uste zen bezala[30][31]. Philae lurreratze moduluko tresnek gutxienez hamasei konposatu organiko aurkitu zituzten kometaren azalean, eta lehenengo aldia izan zen horietako lau (azetamida, azetona, metilo isozianatoa eta propionaldehidoa) kometa batean atzematen zirela.[32][33].

Kometa batzuen ezaugarriak
Izena Tamaina
(km)		 Dentsitatea
(g/cm3)		 Masa
(kg)[oh 1]		 Refs
Halley kometa 15 × 8 × 8 0.6 3×1014 [34][35]
Tempel 1 7.6 × 4.9 0.62 7.9×1013 [27][36]
19P/Borrelly 8 × 4 × 4 0.3 2.0×1013 [27]
81P/Wild 5.5 × 4.0 × 3.3 0.6 2.3×1013 [27]
67P/Txuriumov-Gerasimenko 4.1 × 3.3 × 1.8 0.47 1.0×1013 [37][38]

Koma
ISON kometa perihelioa baino pixka bat lehenago, Hubble espazio teleskopioak ikusia.

Kometatik askatzen diren hauts eta gas korronte erraldoi baina oso fin horiek osatzen duten atmosferari "koma" deritzo. Eguzkiaren erradiazioaren eta eguzki haizearen presioak koman eragiten duen indarrak Eguzkitik aldetzen den isats handi bat sortzea eragiten du[39].

Koma normalki uraz eta hautsaz osatuta dago, ihes egiten duten gasen %90 inguru ura delarik. Komaren sorrera kometa Eguzkitik 3 eta 4 unitate astronomiko artean dagoenean hasten da, hau da, 450 milioi eta 600 milioi kilometro artean dagoenean[40]. molekulak fotodisoziazio bidez suntsitzen dira batez ere, eta maila txikiagoan fotoionizazio bidez; eguzki-haizeak ez du eragin esanguratsurik izaten uraren suntsipenean fotokimikarekin alderatuta[40]. Hauts partikula handiagoak kometaren orbitaren bidean geratzen dira, partikula txikiagoak Eguzkitik aldentzen diren bitartean argiaren presioaren ondorioz[41].

Kometen nukleo solidoak oro har 60 kilometro baino gutxiagoko diametroa badu ere, komak milaka edo milioika kilometroko diametroa izan dezake, batzuetan Eguzkia baino handiagoa izatera iritsiz[42]. Adibidez, 2007ko urrian eztanda bat izan eta hilabete ingurura, 17P/Holmes kometak Eguzkiak baino hauts atmosfera luzeagoa izan zuen tarte batez. 1811ko Kometa Handiak ere Eguzkiaren diametroaren tamainako koma bat izan zuen. Koma nahiko handia izanda ere, bere tamaina Marteren orbita (Eguzkitik 1,5 unitate astronomikotara; 220.000.000 km) zeharkatzen duen unean, gutxi gorabehera, murriztu daiteke. Distantzia horretan, eguzki haizea komako gasa eta hautsa kanporatzeko bezain indartsu bihurtzen da, eta hori egitean, isatsa handitzen du[43]. Ioien isatsak unitate astronomiko bat (150 milioi km) edo gehiago hedatzen direla ikusi da.

Bai koma bai buztana eguzkiak argiztatzen ditu, eta ikusgai egin daitezke kometa bat barneko Eguzki Sistematik pasatzen denean, hautsak zuzenean eguzki-argia islatzen duenean, gasek, ionizazioaren ondorioz distiratzen duten bitartean[44]. Kometa gehienak ahulegiak dira teleskopio baten laguntzarik gabe ikusgai izateko, baina hamarkada bakoitzean gutxi batzuk begi hutsez ikusteko bezain distiratsu bihurtzen dira[45]. Noizean behin, kometa batek gas eta hauts eztanda handi eta bat-batekoa izan dezake, eta aldi horretan komaren tamaina izugarri handitzen da denboraldi batean. Hori 2007an gertatu zitzaion Holmes kometari.

1996an, kometek X izpiak igortzen zituztela jakin zen[46], astronomoak asko harritu zituena, X izpien igorpena oso tenperatura altuko gorputzekin lotua egon ohi delako. X izpiak kometen eta eguzki-haizearen arteko elkarreraginaren ondorioz sortzen dira: eguzki haizearen ioiak, oso karga altukoak, atmosferan zehar hegan egiten dutenean, atomoekin eta molekulekin talka egiten dute, "karga-truke" deitzen den prozesu batean atomoei elektroi bat edo gehiago "lapurtuz". Elektroi honen transferentziaren ostean ioiak kitzikapena galtzen du, eta berriro itzultzen da bere oinarrizko egoerara, X-izpiak eta fotoi ultramoreak askatuz[47].

Talka-arkuak

Kometaren ionosferaren eta eguzki-haizearen elkarrekintzaren ondorioz talka-arkuak sortzen dira. Ionosfera hori komako gasen ionizazioaren eraginez sortzen da. Kometa Eguzkira gerturatu ahala gasgabetzea handitzen da, koma hedatuz, eta errazago eginez eguzki-argiari komako gasak ionizatzea. Eguzki-haizea ionizatutako koma horretatik pasatzen denean, talka-arkuak eratzen dira.

Fenomeno honen lehen behaketak 1980ko eta 1990ko hamarkadetan egin ziren, espazio-ontzi batzuk 21P/Giacobini–Zinner[48], 1P/Halley[49], eta 26P/Grigg–Skjellerup[50] kometetatik gertu pasa zirenean. Aurkitu zen talka-arkuak zabalagoak eta gradualagoak zirela planetetan ematen direnak baino. Behaketa guzti hauek kometak periheliotik gertu zeudenean egin ziren.

Rosetta espazio-ontziak 67P/Txuriumov–Gerasimenko kometan talka-arkua ikusi zuen, oraindik sortzen ari zenean, kometa Eguzkira gerturatu ahala. Sortzen ari zen talka-arku honi "talka-arku haurra" deitu zitzaion. Talka-arku hau asimetrikoa eta nukleoaren distantziarekiko erlatiboa da; gainera, guztiz osatutako talka-arkuak baino zabalagoa da[51].

Isatsak
Kometa baten bi isatsak.

Kanpoko Eguzki Sisteman, kometak izoztuta eta inaktibo mantentzen dira, eta Lurretik detektatzeko oso zailak edo detektatu ezinak dira, euren tamaina txikia dela eta. Kuiper gerrikoan dauden kometen nukleo inaktiboen detekzio estatistikoak Hubble Espazio Teleskopioaren behaketen bidez jakinarazi dituzte[52][53], baina detekzio horiek zalantzan jarri dituzte[54][55]. Kometa bat barnealdeko eguzki-sistemara hurbiltzen den heinean, eguzki erradiazioak kometa barruko material lurrunkorrak lurrundu eta nukleotik irtetea eragiten du, hautsa horiekin eramanez.

Hauts eta gas korronteek bakoitzak bere isatsa eratzen dute, norabide ezberdin samarretan apuntatuz. Hauts isatsa atzean uzten da kometaren orbitan, eta sarritan II motako isats kurbatua edo hauts isatsa eratzen du. Aldi berean, I. motako ioiak edo isatsak, gasez eginak, Eguzkiaren aurkako aldera apuntatzen dute beti eguzki haizea hautsak baino indartsuagoa delako, hala, eremu magnetikoaren lerroei jarraitzen die hautsak, ibilbide orbital bat jarraitu beharrean. Batzuetan, Lurra kometa baten plano orbitaletik igarotzen denean bezala, anti-isatsa ikus daiteke, ioi eta hauts isatsen kontrako norabidean apuntatzen duena[56].

Anti-isatsen behaketak nabarmen lagundu zuen eguzki haizearen aurkikuntzan[57]. Ioien buztana koman dauden partikulen eguzki-erradiazio ultramorearen bidezko ionizazioaren ondorioz sortzen da. Partikulak ionizatu ondoren, karga elektriko positibo garbia lortzen dute, aldi berean kometaren inguruan "magnetosfera induzitua" sortzen duena. Kometa eta bere eremu magnetiko induzitua oztopo bat dira kanporantz doazen eguzki haizearen partikulentzat. Kometaren eta eguzki haizearen abiadura orbital erlatiboa supersonikoa denez, kometatik bidean gora talka arku bat eratzen da eguzki haizearen fluxuaren norabidean. Talka arku honetan, egite ioi kontzentrazio handiak ("bilketa ioiak" deituak) elkartzen dira eta eguzki eremu magnetikoa plasmarekin "kargatzeko" jarduten dute, honela, eremu lerroak kometaren inguruan erortzen dira ioien isatsa eratuz[58].

Ioien isatsaren karga nahikoa bada, eremu magnetikoaren lerroak konprimitu egiten dira, ioien isatsetik distantzia jakin batera birkonexio magnetikoa gertatzen den punturaino. Horrek "buztana deskonektatzeko gertaera" batera darama[58][59]. Hau behin baino gehiagotan ikusi izan da, gertaera nabarmen bat 2007ko apirilak 20an erregistratu zen, Encke kometaren ioi isatsa erabat moztu zenean kometa masa koronaleko eiekzio batetik igarotzen zen bitartean.

2013an, ESAko zientzialariek jakinarazi zuten Artizarra planetaren ionosfera gainazaletik urruntzen ari dela, kometa batean antzeko baldintzetan ikusten den ioien isatsaren antzera[60][61].

Txorrotak
103P/Hartley kometan gas txorrotak, geiser baten modukoak

Berotze desberdintasunek eta sortu berri diren gasek, kometaren nukleoaren gainazalean puntu ahul batetik askatzea eragin dezakete, geiser bat bezala. Gas eta hauts korronte hauek nukleoa birarazi dezakete, baita banandu ere[62]. 2010ean agerian geratu zen izotz lehorrak (karbono dioxido izoztua) kometa baten nukleotik isurtzen diren material txorrotak sortu edo indartu ditzakeela[63]. Hartley 2ren irudi infragorriak txorrotada horiek erakusten ditu, komarantz doazen hauts aleak erabiliz[64].

Orbitaren ezaugarriak

Kometa gehienak Eguzki-sistemako gorputz txikiak dira, orbita eliptiko luzangak dituztenak. Eguzkitik gertu daude euren orbitaren zati batean eta, ondoren, kanporantz egiten dute, Eguzki Sistemaren zatirik urrunenetara[65]. Kometak, sarri, euren orbita periodoen iraupenaren arabera sailkatzen dira: zenbat eta luzeagoa izan, orduan eta luzeagoa da elipsea.

Periodo laburrekoak

Kometa periodikoak edo aldi laburrekoak, oro har, 200 urte baino gutxiagoko orbita aldiak dituztenak dira[66]. Normalean, planeten norabide berean orbitatzen dute, gutxi gorabehera plano ekliptikoan[67]. Haien orbitak, normalki, afelioan kanpoaldeko eguzki-sistemaraino heltzen dira; adibidez, Halley kometaren afelioa Neptunoren orbitatik pixka bat haratago dago[68]. Afelioa planeta nagusi baten orbitatik gertu duten kometak, bere "familia" deitzen dira. Uste denez, familia hauek planetak periodo luzekoak ziren kometak harrapatu eta periodo laburreko bihurtzen dituelako sortzen da[69].

Orbitarik laburrena duen kometak, Encke kometa, Jupiterren orbitaraino iristen ez den orbita bat du; kometa mota hauei Encke motako kometa deritze. 20 urte baino laburragoak diren orbita-periodoak eta makurdura axial txikia duten orbitak dituzten kometak (30º baino gutxiago) Jupiterren familiako kometak dira (JFC)[70]. Halleyren antzekoak direnak, 20 eta 200 urte arteko orbitak dituztenak eta 0 eta 90 gradu arteko makurdura axiala dutenak, Halley motako kometak dira (HTC)[71][72]. 2019an 89 HTC[73] eta 676 JFC ezagutzen ziren[74]. Azken urteotan aurkitutako asteroide gerrikoko kometak beste klase bat dira, gerrikoan ia orbita zirkular bat dutenak[75].

Euren orbita eliptikoen ondorioz askotan planeta erraldoietara hurbiltzen direnez gero, kometek beste perturbazio grabitazional batzuk izan ditzakete[76]. Aldi laburreko kometek euren afelioan planeta erraldoi baten ardatzerdi handiarekin bat etortzeko joera dute, JFCak horien artean talderik handiena direlarik. Argi dago Oorten hodeitik datozen kometek, sarri, euren orbitetan planeta erraldoien grabitatearen eragin handia pairatzen dutela, gertuko topaketa baten ondorioz. Jupiter perturbazio handienen iturria da, gainontzeko planeta guztiek elkarrekin baino masa gehiago duelako. Perturbazio horiek periodo luzeko kometak desbidera ditzakete eta hortaz, haien orbita-periodoa labur dezake[77][78].

Beren ezaugarri orbitaletan oinarrituz, periodo laburreko kometak zentauroetan eta Kuiper gerrikoan edo disko sakabanatuan sortzen direla pentsatzen da -Neptunoz haraindiko objektuz osatutako disko bat-, baina periodo luzeko kometen iturria Oorten hodei esferikoa dela pentsatzen da[79]. Uste denez, kometen antzeko gorputzez osatutako talde zabalak Eguzkiaren inguruan orbitatzen dute, gutxi gorabeherako orbita zirkularretan, urrun dauden eskualde horietan. Batzuetan, kanpoko planeten (Kuiper gerrikoko objektuen kasuan) edo gertuko izarren (Oorten hodeiko objektuen kasuan) grabitate eraginak gorputz horietako bat orbita eliptiko bat izatera behar dezake. Aldizkako kometen itzulera iragar daiteke haien orbitak aurreko behaketen datuen bidez zehaztuz, baina aldaketa horiek jasaten dituzten kometen etorrera iragartzea ezinezkoa da[80]. Eguzkiaren orbitara jaurtikitzen dituztenean, eta etengabe bertara eramanak direnean, materia tonak kentzen zaizkie kometei, eta horrek eragin handia du haien bizitzan; zenbat eta materia gehiago galdu, orduan eta laburragoa da haien bizitza[81].

Periodo luzekoak
Kohoutek kometaren orbita oso eszentrikoa da. Eguzkitik gertu dagoenean bere abiadura asko handitzen da.

Aldi luzeko kometek oso orbita eszentrikoak dituzte, eta 200 urtetik milaka urtera bitarteko aldiak. Periheliotik gertu dagoenean 1 baino eszentrikotasun handiagoa izateak ez du esan nahi nahitaez kometa bat Eguzki-sistematik aterako denik. Adibidez, McNaught kometak 1,000019ko eszentrikotasun heliozentrikoa zuen periheliotik gertu 2007ko urtarrilean, baina eguzkiari lotuta dago 92.600 urteko orbitarekin, eszentrikotasuna dela-eta. Periodo luzeko kometa baten orbita zehaztasunez lortzen da orbita oszilatzailea kometa eskualde planetariotik irten ondorengo garai batean kalkulatzen denean eta eguzki-sistemaren (edo beste edozein sistema) masa zentroarekiko kalkulatzen denean. Definizioz, periodo luzeko kometak, grabitate bidez, Eguzkiari lotuta mantentzen dira; gure Eguzki-sistematik kanporatzen diren kometak planeta erraldoietatik gertu egiten dituzten paseen ondorioz, jada ez dira "periodiko" bezala hartzen. Periodo luzeko kometen orbiten afelioak kanpoaldeko planeta ezagunak baino askoz haratago daude, eta euren orbiten planoak ez du zertan ekliptikatik gertu egon. West kometa eta c/1999 F1 bezalako aldi luzeko kometek ia 70.000 unitate astronomikoko afelio-distantziak izan ditzakete, 6 milioi urte inguruko orbita-periodoekin.

Agerpen bakarreko kometak edo ez-periodikoak aldi luzeko kometen antzekoak dira, ibilbide parabolikoak edo hiperboliko samarrak ere badituzte, barne Eguzki-sisteman periheliotik gertu daudenean. Hala ere, planeta erraldoien grabitate perturbazioek euren orbitak aldatzea eragiten dute. Agerpen bakarreko kometek orbita oszilatzaile hiperboliko edo paraboliko bat dute, Eguzkiaren pasabide bakar baten ondoren eguzki-sistematik etengabe irtetea ahalbidetzen diena[82]. Eguzkiaren Hillen esferak 230.000 unitate astronomikoko gehienezko muga ezegonkorra du (1,1 pc; 3,6 ly)[83]. Kometa gutxi batzuk ezagutzen dira orbita hiperboliko batera iritsi direnak (e > 1), periheliotik gertu[84], bi gorputzeko Lerro doikuntza heliozentriko bat erabiliz, Eguzki-sistematik ihes egin dezaketela iradokitzen dutenak.

2019an bi objektu baino ez dira ezagutzen 1 baino handiagoa den eszentrikotasuna dutenak:1I/ʻOumuamua eta 2I/Borisov, Eguzki-sistematik kanpo sortu zirela iradokitzen duen datua. Biak ere izarrarteko gorputz gisa sailkatu dira. ʻOumuamuak, 1,2ko eszentrikotasunarekin, ez zuen kometa baten jardueraren seinale optikorik 2017ko urrian barne Eguzki-sistematik igaro zenean, baina bere ibilbidea aldatu zuenez pentsatzen da gasgabetze prozesuan ondorioz izan zitekeela. Bestetik, 2I/Borisoven eszentrikotasuna 3,36 da eta baditu kometa baten ezaugarriak; izarren arteko lehen kometa ezaguna da. C/1980 E1ren orbitaren periodoa 7,1 milioi urtekoa zen 1982an periheliotik pasa zenean, baina 1980an Jupiterretik gertu pasa zenean kometa asko azeleratu zen, 1.057ko eszentrikotasuna lortuz, ezagutzen den kometarik hiperbolikoena. Espero da C/1980 E1, C/2000 U5, C/2001 Q4 (NEAT), C/2009 R1, C/1956 R1, eta C/2007 F1 (LONEOS) kometak ez itzultzea inoiz barne Eguzki-sistemara.

Oorten hodeia eta Hillsen hodeia
Sakontzeko, irakurri: «Oorten hodeia» eta «Hillsen hodeia»
Kuiper gerrikoa eta Oorten hodeia erakusten duen irudikapen artistikoa.

Oorten hodeia[85], Öpik-Oorten hodeia ere deitua, Ernst Öpik eta Jan Oorten omenez[86], ustez eguzki-sistemaren amaieran dagoen eta Neptunoz haraindiko objektuak dituen hodei esferiko bat da. Eguzkitik ia argi-urte batera kokaturik dago, hau da, guregandik hurbilen dagoen Proxima Centauri izarrera dagoen distantziaren laurden batera. Hodei hau oraindik ez da zuzenean behatua izan eta, horregatik, oraindik ezin izan da frogatu bere existentzia. Eguzkitik urrunen dauden objektu multzoak, hala nola, Kuiper gerrikoa, Neptunoz haraindiko objektuak eta disko sakabanatua, Oorten hodeia baino ehun aldiz hurbilago daude Eguzkitik. Azkeneko estatistikek diotenez, hodei honek bilioi bat eta ehun bilioi objektu artean eduki ditzake; hori horrela bada, Lurrak duen masa halako bost izango luke hodeiak. 

Oorten hodeiak bi zonalde desberdin ditu: kanpoaldeko Oorten hodeiak forma esferikoa du, eta barnealdeko Oorten hodeiak, Hillsen hodeia ere deituak, disko itxura. Hodeiaren barnean dauden objektuak izotzez, metanoz eta amoniakoz osatzen dira, beste substantzia batzuen artean. Objektu horiek, seguru aski, Eguzkitik oso hurbil sortu ziren, eguzki-sistemaren sorreraren lehen ataletan. Objektuok, sortu ondoren, gaur egun dauden kokalekuetara iritsi ziren, planeta erraldoien grabitazio indarraren ondorioz[87].

Oorten hodeia oraindik ezin izan da zuzenean behatu (halako distantzian dagoen objektu bat ezin da behatu, ezta X izpiekin ere). Hala ere, astronomoek uste dute bertan egon daitekeela Halley eta periodo luzeko beste kometa guztien eta, beharbada, hainbat zentauro eta Jupiterren kometaren sorlekua[88]. Oorten hodeiaren kanpoaldean egon daitezkeen objektuak, seguraski, grabitazionalki ez dira oso lotuak egongo Eguzkiarekin eta beraz, inguruko izarren eta Esne Bidearen eraginez, eguzki-sistemaren barnealdera jaurtiak izaten dira[87]. Periodo motzeko kometa gehienen sorlekua disko sakabanatuan dagoen arren, astronomoek uste dute Oorten hodeian dutela bakan batzuek beraien sorlekua[87][88]. Kuiper gerrikoan eta disko sakabanatuan hainbat objektu aurkitu diren bitartean, Oorten hodeiaren kide diren bost objektu baino ez ditugu ezagutzen: (90377) Sedna, (148209) 2000 CR105, (308933) 2006 SQ372, 2008 KV42 eta  2012 VP113[89]. Aipatutako objektu guztiak barnealdeko Oorten hodeian kokaturik daude[90]. 2015eko azaroaren 10ean Nature aldizkariak Neptunoz haraindiko objektu berri bat aurkitu zela zabaldu zuen, Oorten hodeian kokaturik egon beharko zuen objektu honek, Natureren arabera[91].

Exokometak

Beste izar batzuen inguruan ere aurkitu dira kometak, eta pentsatzen da ohikoak izango direla Esne Bidean. 1987an Beta Pictoris izarraren inguruan gasaren absortzioak sortzen duen espektroa detektatu zen[92][93]. 2013an jada hamaika exokometa ezagutzen ziren. Kepler Espazio Teleskopioak exoplaneten bilaketa egiten ari zela kometak ere aurkitu ziren 2018ko otsailean[94][95].

Kometen patua

Eguzki-sistematik ateratzea

Kometa batek behar bezain azkar bidaiatzen badu, eguzki-sistematik irten daiteke. Kometa horiek hiperbola baten bide irekiari jarraitzen diote, eta horregatik deitzen dira kometa hiperbolikoak. Orain arte, kometak eguzki-sistemako beste objektu baten elkarrekintzaren ondorioz kanporatuak izan direla jakina da, Jupiter da erantzule nagusienetako bat[96]. Honen adibide bat C/1980 E1 kometa dela uste da, Eguzkiaren inguruan 7,1 milioi urteko orbita aurresangarri batetik ibilbide hiperboliko batera desplazatua izan zena, 1980an Jupiter planetatik gertu egon ondoren[97].

Kometaren agorpena

Jupiterren familiako kometek eta periodo luzeko kometek, dirudienez, oso lege ezberdinak jarraitzen dituzte. JFCak 10.000 urte edo ~1.000 orbitako bizitzan aktibo daude, epe luzeko kometak askoz azkarrago desagertzen diren bitartean. Epe luzeko kometen %10ek baino ez dute perihelio txiki baterako 50 pasarte baino gehiago bizirauten, eta horietatik %1ek baino ez dute 2.000 pasarte baino gehiago bizirauten[98]. Batzuetan, kometa baten nukleoan dagoen material lurrunkor gehiena lurrundu egiten da, eta kometa, asteroide baten antza izan dezakeen harri edo hondakin zati txiki, ilun eta bizigabe bihurtzen da[99]. Orbita eliptikoetan dauden asteroide batzuk, orain, desagertutako kometak bezala identifikatzen dira[100][101][102][103]. Uste da Lurretik gertu dauden asteroideen ehuneko sei, gutxi gorabehera, iraungitako kometen nukleoak direla.

Hausturak eta talkak

Kometa batzuen nukleoa hauskorra izan daiteke, banantzen diren kometen behaketek erakutsi duten bezala[104]. 1993an atzeman zen lehen adibidea Shoemaker-Levy 9 kometan, zeinak etenaldi esanguratsu bat pairatu zuen. 1992ko uztaileko topaketa hurbil batek zatika hautsi zuen, eta 1994ko uztaileko sei eguneko aldi batean, zati hauek Jupiterren atmosferan erori ziren, astronomoek eguzki-sistemako bi objekturen arteko talka bat ikusi zuten lehen aldiz[105][106]. Banatu ziren beste kometa batzuk 3D/Biela (846an )eta 1995etik 2006ra 73P/Schwassmann-Wachmann dira[107]. Eforo historialari greziarrak kometa bat K.a. 372-373 neguan banandu zela jakinarazi zuen[108]. Kometak tentsio termikoaren, gasaren barne presioaren edo inpaktuaren ondorioz bereizten diren susmoa dago[109].

42P/Neujmin eta 53P/Van Biesbroeck kometak kometa guraso baten zatiak direla dirudi. Zenbakizko integrazioek, bi kometak, 1850eko urtarrilean Jupiterrengandik nahiko gertu egon zirela frogatu dute, eta, 1850 baino lehen, bi orbitak ia berdinak zirela[110].

Ikusi da kometa batzuk hautsi egiten direla periheliotik igarotzean, West eta Ikeya-Seki kometa handiak barne. Bielako kometa adibide esanguratsua izan zen, 1846an periheliotik igarotzean bi zatitan hautsi zenean. Bi kometa hauek 1852an bananduta ikusi ziren, baina ez beranduago. Aldiz, meteorito euri ikusgarriak ikusi ziren 1872 eta 1885ean, kometa ikusgai egon behar zenean. Meteoro euri txiki bat, Andromedena, urtero azaroan gertatzen da, eta Lurrak Biela kometa zenaren orbita zeharkatzen duenean sortzen da[111].

Kometa batzuek amaiera ikusgarriagoa dute, Eguzkira eroriz edo planeta edo beste gorputz baten aurka talka eginez[112]. Kometa eta planeta edo ilargien arteko talkak ohikoak izan ziren eguzki-sistema goiztiarrean: Ilargiaren krater ugarietako batzuk, adibidez, kometek eragindakoak izan daitezke. Kometa batek planeta batekin berriki izandako talka bat 1994ko uztailean gertatu zen, Shoemaker-Levy 9 kometa zatika hautsi eta Jupiterrekin talka egin zuenean[113].

  • Shoemaker-Levy 9 kometaren talka erakusten duten puntu marroiak
    Shoemaker-Levy 9 kometaren talka erakusten duten puntu marroiak
  • 73P/Schwassmann–Wachmann kometaren haustura hiru egunetan zehar
    73P/Schwassmann–Wachmann kometaren haustura hiru egunetan zehar
  • C/2015 D1 (SOHO) kometaren isatsaren arrastoak
    C/2015 D1 (SOHO) kometaren isatsaren arrastoak
  • P/2013 R3 kometaren suntsipena, 2014an
    P/2013 R3 kometaren suntsipena, 2014an[114]

Kometen efektuak

Ozar-izarrei lotuta
Sakontzeko, irakurri: «Ozar-izar»
Perseiden diagrama bat.

Kometa bat Eguzkira gerturatu berotzen den heinean, bere osagai izoztuetatik gasak askatu ahala hondakin solido handiak ere askatzen ditu, erradiazioaren eta eguzki haizearen presioak eramaten dituenak. Lurraren orbita hondakinen arrasto horietatik igarotzen bada (material harritsuaren ale finez osatuta daude gehienbat), litekeena da ozar-izar ekaitz bat egotea Lurra bertatik igaro ahala. Hondakinen arrasto trinkoenek meteoro azkar baina bizien euri-jasak eragiten dituzte, eta trinkotasun gutxiagoko arrastoek eurite luzeagoak baina ez hain bortitzak sortzen dituzte[115][116]. Hondakinen arrastoaren dentsitatea kometa gurasoak materiala askatzeko behar izan zuen denborarekin lotzen da. Perseidak, adibidez, urtero abuztuaren 9tik 13ra bitartean ikusten dira, Lurra Swift-Tuttle kometaren orbitatik igarotzen denean. Halley kometari lotutako Orionidak urrian gertatzen dira[117].

Kometen inpaktua bizian

Kometa eta asteroide askok Lurrarekin talka egin zuten euren lehen etapetan. Zientzialari askok pentsatzen dute duela 4.000 milioi urte Lur gaztea bonbardatu zuten kometek ekarri zituztela orain Lurreko ozeanoek betetzen dituzten ur kopuru izugarriak, edo gutxienez haren zati esanguratsu bat. Beste batzuek zalantzan jarri dute ideia hori[118]. Molekula organikoak, hidrokarburo aromatiko poliziklikoak barne, kometetan kopuru esanguratsuetan detektatu izanak kometak edo meteoritoak bizitzaren aitzindariak - edo are bizitza bera ere - Lurrera ekar ditzaketenaren espekulazioa eragin du[119]. 2013an iradoki zen gainazal harritsu eta izoztuek, kometek kasu, aminoazidoak sortzeko ahalmena zutela, proteinek osatzen dituztenak, talka sintesiaren bidez[120]. Kometak atmosferan sartu ziren abiadurak, hasierako ukipenaren ondoren sortutako energiaren magnitudearekin konbinatuta, molekula txikienak bizitzarako oinarri izan ziren makromolekula handienetan kondentsatzea ahalbidetu zuen[121]. 2015ean, zientzialariek oxigeno molekularraren kopuru handiak aurkitu zituzten 67P kometaren gasetan, eta horrek iradokitzen du molekula uste baino maizago ager daitekeela eta, beraz, bizitzaren adierazle oso ziurra ezin dela izan[122].

Kometen talkek, denbora eskala luzeetan zehar, Lurraren Ilargira ur kopuru esanguratsuak ekarri dituztela susmatzen da, horietako batzuk, Ilargiko izotz bezala biziraun dutelarik[123]. Kometen eta meteoroideen inpaktuak tektitak eta australitak egotearen erantzule direla ere uste da.

Behaketaren historia

Lehen behaketak eta ideiak
Halley kometa ageri da Bayeuxko tapizan.

Antzinako iturrietatik, Txinako orakulu hezurrak kasu, jakina da kometak gizakiek ezagutzen zituztela aitzina[124]. XVI. mendera arte, kometak, orokorrean, errege edo nobleen heriotzen edo etorkizuneko hondamendien iragarpen txartzat hartzen ziren, baita zeruko izakiek lurreko biztanleen aurka egindako erasotzat ere[125][126]. XI. mendeko Bayeuxeko tapizean, Halley kometa irudikatzen da Harolden heriotza eta normandiarren garaipena iragarriz Hastingseko guduan[127].

Eskandinaviar mitologiaren arabera kometak Ymir erraldoiaren garezurraren zati bat ziren. Elezaharren arabera, Odinek eta bere anaiek Ymir hil eta Lurra eraikitzen hasi ziren, haren hilotzetik abiatuta. Ozeanoak bere odolarekin osatu zituzten, lurra bere azal eta giharrekin, landaretza bere ilearekin, hodeiak bere garunarekin eta zerua bere burezurrarekin. Lau ipotxek, lau puntu kardinalei zegozkienak, Ymirren burezurra lurraren gainean eusten zuten. Ipuin honi jarraituz, zeruko kometak, eskandinaviarrek uste zutenez, Ymirren garezurreko ezkatak ziren, zerutik erori eta gero desegiten zirenak[128].

Indian, berriz, VI. mendeko astronomoek kometak aldian-aldian berragertzen ziren gorputz zerutiarrak zirela uste zuten. Hau izan zen Varāhamihira eta Bhadrabahu astronomoek VI. mendean adierazitako iritzia, eta X. mendeko Bhaṭṭotpala astronomoak kometa batzuen izen eta aldi estimatuak zerrendatu zituen, baina ez dakigu zifrak zein zehaztasunekoak diren[129].

1301ean, Giotto margolari italiarra izan zen kometa bat zehaztasunez margotu zuen lehen pertsona. "Erregeen gurtza" izeneko lanean, Halley kometa margotu zuen Belengo Izarraren ordez. Bere zehaztasuna paregabea izango zen XIX. mendera arte, eta soilik argazkiaren asmakuntzarekin gaindituko zen[127].

Aristoteles kometen teoria kosmologiko sendo eta egituratu bat eraikitzeko teoria eta behaketa erabili zituen lehen zientzialari ezaguna izan zen. Kometak fenomeno atmosferikoak zirela uste zuen, Zodiakotik kanpo ager zitezkeelako eta egun gutxi batzuetako ibilbidean distiran aldatzen zutelako. Aristotelesen kometen teoria bere behaketetatik eta kosmosean guztia konfigurazio ezberdin batean antolatuta dagoela dioen teoria kosmologikotik sortu zen[130]. Konfigurazio honen zati bat, zeruaren eta Lurraren arteko banaketa argi bat zen, kometak, azken honekin hertsiki lotuta zeudela uste zelarik. Aristotelesen arabera, kometak Ilargiaren esferaren barruan egon behar dira, eta zeruetatik argi eta garbi bereizita. Kometei buruzko bere teoria oso onartua izan zen Erdi Aro osoan zehar, zenbaiten aurkikuntza batzuek ideia honen zenbait alderdi desafiatzen zituzten arren[131]. Aurkari nabarmen bat Seneka izan zen, bere aurrekoen logika zalantzan jarri zuena, XVI eta XVII. mendeetan Aristotelesen kritikarien artean eztabaida handia eraginez. Senekak kometa zeruan zehar euren distira laburrek iradokitzen zutena baino iraunkorragoak zirela uste zuen, eta kometen izaera zerutiarraren pentsamendua eragiten zuen ebidentzia eman zuen. Galdera asko planteatu zituen kometei buruzko teoria garaikideen baliozkotasunari buruz; ez zen, ordea, teoria funtsezko propio baten egilea izan[130]. Plinio Zaharrak kometak asaldura politikoarekin eta heriotzarekin lotuta zeudela uste zuen. Kometak "gizakiak bezalakoak" zirela ikusi zuen Pliniok, sarritan bere isatsak "ile luzearekin" edo "bizar luzearekin" deskribatzen[132]. Kometak kolorearen eta formaren arabera sailkatzeko sistema mendeetan zehar erabili zen[133].

Kometen interpretazio astrologikoek XV. mendean hartu zuten lehentasuna, sustraiak botatzen hasia zen astronomia zientifiko modernoaren presentzia hor egonda ere. 1400. urtean, kometek hondamendiaz ohartarazten jarraitzen zuten, Luzerner Schillingen kroniketan eta Kalixto III.a aita santuaren oharretan ikusten den bezala[134]. Regiomontano izan zen eguneko paralaxia kalkulatzen saiatu zen lehena, 1472ko kometa handia behatuz. Bere iragarpenak ez ziren oso zehatzak, baina kometa batek Lurrera duen distantzia zenbatesteko itxaropenarekin egin ziren[135].

XVI. mendean, Tycho Brahek eta Michael Maestlinek kometek Lurraren atmosferatik kanpo egon behar zutela frogatu zuten, 1577ko Kometa Handiaren paralaxia neurtuz[136]. Neurketen zehaztasunak gora behera, kometak Lurretik Ilargira baino gutxienez lau aldiz urrunago egon behar zutela kalkulatu zuten[137][138]. 1664ko behaketetan oinarrituta, Giovanni Borellik kometen luzera eta latitudeak erregistratu zituen, eta kometen orbitak parabolikoak izan daitezkeela iradoki zuen[139]. Galileo Galilei, orain arteko astronomorik ospetsuenetako bat, kometei buruz idazten ere saiatu zen Il Saggiatore liburuan. Kometen paralaxiari buruzko Tycho Braheren teoriak baztertu zituen eta ilusio optiko hutsa izan zitezkeela adierazi zuen. Kometen izaerak nahasturik, Galileok ezin izan zuen saihestu bere teoria propioak azaltzea, behaketa pertsonal gutxi izan arren. Kritika bidegabe horiei erantzun zien Keplerrek Hyperaspistes bere obran.

Aro Moderno goiztiarrean, kometek diziplina medikoetan zuten esanahi astrologikoa ere aztertu zen. Garai honetako sendagile askok medikuntza eta astronomia diziplinartekoak zirela uste zuten, eta kometei eta beste zeinu astrologiko batzuei buruzko ezagutzak erabiltzen zituzten pazienteak diagnostikatzeko eta tratatzeko[140].

Orbiten ikerketa
Newtonen Principia liburuan kometen deskribapena.

Isaac Newtonek, 1687ko bere Principia Mathematica lanean, grabitatearen eraginpean mugitzen den objektu batek sekzio konikoetako baten forma duen orbita bat trazatu behar duela frogatu zuen, eta kometa baten ibilbidea zeruan zehar orbita paraboliko batera nola egokitzen den frogatu zuen, 1680ko kometa adibide bezala erabiliz[141]. Newton kometen natura fisikoki ulertzen lagundu zuen lehenetarikoa izan zen.

1705ean, Edmond Halleyk (1656-1742) Newtonen metodoa aplikatu zien 1337 eta 1698 bitartean gertatutako hogeita hiru agerpenei. Horietako hiruk, 1531, 1607 eta 1682ko kometek, oso elementu orbital antzekoak zituztela ikusi zuen eta, gainera, Jupiterrek eta Saturnok eragindako grabitate asaldurari dagokionez orbitetan zeuden alde txikiak azaldu ahal izan zituen. Hiru agerpen hauek kometa beraren hiru agerpen izan zirela espero zuenez, berriz 1758 eta 1759 artean agertuko zela iragarri zuen. Halleyk iragarritako itzulera data, beranduago, Alexis Clairaut, Joseph Lalande eta Nicole-Reine Lepautek findu zuten, kometaren perihelioaren data, 1759an hilabeteko zehaztasunarekin iragarri zutenean. Kometa iragarri bezala itzuli zenean, Halley kometa bezala ezagutu zen (gaur egun 1p/Halley izendapenarekin). 2061. urtean agertuko da berriro ere.

XIX. mendean, Paduako Astronomia Behatokia kometen behaketen epizentroa izan zen. Giovanni Santinik (1787-1877) zuzendua eta Giuseppe Lorenzonik (1843-1914) jarraitua, behatoki hau astronomia klasikoari eskaini zitzaion, nagusiki kometa eta planeta berrien orbita kalkulatzeari, ia hamar mila izarreko katalogo bat biltzeko helburuarekin. Italiako iparraldean kokatua, behatoki honetako behaketak funtsezkoak izan ziren kalkulu geodesiko, geografiko eta astronomiko garrantzitsuak ezartzeko, Milan eta Paduaren arteko longitude diferentzia kasu, baita Padua eta Fiumerena ere. Behaketa geografiko horiez gain, behatoki barruko korrespondentzia, bereziki Santiniren eta Giuseppe Toaldo beste astronomo baten artekoa, kometa eta planeten behaketa orbitalen garrantziari buruzkoa oparoa izan zen[142].

Ezaugarri fisikoen ikerketa

Isaac Newtonek, kometak orbita zeiharretan mugitzen diren gorputz solido trinko eta iraunkor bezala deskribatu zituen, eta euren isatsak, euren nukleoek igorritako, Eguzkiak piztutako edo berotutako lurrun korronte mehe bezala. Newtonek kometak airearen bizi-euskarriaren jatorria zirela susmatzen zuen.

XVIII. mendean jada, zenbait zientzialarik kometen konposizio fisikoari buruzko hipotesi zuzenak egin zituzten. 1755ean, Immanuel Kantek, kometak substantzia lurrunkorren batez osatuta dauden hipotesia formulatu zuen, hauen lurruntzearen ondorioz euren hedapen distiratsuak sortzen zirelarik periheliotik gertu egotean. 1836an, Friedrich Wilhelm Bessel matematikari alemaniarrak, 1835ean Halley kometa agertu zenean lurrun korronteak ikusi ondoren, lurruntzen ari zen materiaren zurrusta-indarrak kometa baten orbita nabarmen aldatzeko bezain handiak izan zitezkeela proposatu zuen, eta Encke kometaren grabitazio gabeko mugimenduak fenomeno honen emaitza zirela argudiatu zuen[143].

Espazio-misioak

1980ko hamarkadan hainbat zunda prestatu ziren Halley kometaren bisita ikertzeko. Guztiei elkarrekin Halley Armada izena eman zaie. Ondoren beste hainbat espazio-misio egin dira kometak aztertzeko.Deep Impact misioaren barruan Deep Space 1 espazio-ontziak Borrelly kometaren kalitate handiko irudiak lortu zituen[144]. 2005ean Tempel 1 kometaren aurkako zunda bat bidali zuen, bere barnealdea ikertzeko. 2007an Ulysses espazio-ontziak C/2006 P1 kometaren isatsa aztertu zuen, hasieran planteatzen ez zen helburua. Stardust misioak Wild 2 kometaren hautsa jaso zuen eta Lurrera ekarri[145]. 2014ean Rosetta misioak 67P/Txuriumov-Gerasimenko kometa aztertu zuen, lehen aldiz objektu bat kometa batean lurreratuz[146].

Kometak kulturan
John Martinen The Eve of the Deluge, 1840

Herri kulturan, kometen irudikapena sendo errotuta dago kometak galeraren iragarpen gisa eta mundua aldatzen duten aldaketen iragarpen gisa ikustearen mendebaldeko tradizioan. Halley kometak era guztietako argitalpen sentsazionalistak sortu ditu bere berragerpen bakoitzean. Bereziki ikusi zen pertsona aipagarri batzuen jaiotza eta heriotza kometaren agerpenekin bat etorri zirela, Mark Twain idazlearen kasuan bezala (berak espekulatu eta asmatu zuen "kometarekin hilko zela" 1910ean) eta Eudora Welty idazleen kasuan bezala, zeinaren bizitzari Mary Carpin Charpentierrek Halley Came to Jackson abestia eskaini zion.[147]

Garai batean, kometa distiratsuek, sarri, izua eta histeria eragiten zuten biztanlerian, iragarpen txartzat hartzen zirelarik. Oraintsuago, Halley kometaren 1910eko agerpenean, Lurra kometaren isatsetik pasa zen, eta egunkarietako informazio okerrek, isatsaren zianogenoak milioika pertsona pozoituko zituen beldurra sortu zuten[148]. Hale-Bopp kometaren agerpenak, 1997an, Zeruko Atearen gurtzaren suizidio masiboa eragin zuen[149].

Zientzia fikzioan, kometen inpaktua teknologiak eta heroismoak (1998ko Deep Impact eta Armageddon filmetan bezala) gainditutako mehatxu gisa deskribatu izan da, edo munduko apokalipsiaren (Lucifer's Hammer, 1979) edo zonbien (Night of the Comet, 1984) eragile gisa. Jules Verneren Hector Servadac eleberrian, pertsona talde bat Eguzkia orbitatzen duen kometa batean hondartuta dago[147], tripulatutako espazio espedizio handi batek Halley kometa bisitatzen duen bitartean Sir Arthur C. Clarkeren 2061: Odisea Three eleberrian[150].

Oharrak
  1. Halley: elipsoide baten 15×8×8 km dituen elipsoide baten * eskonbro-multzo baten dentsitatea (0.6 g/cm3) ematen duen masa (m=d*v) 3.02E+14 kg. da
    Tempel 1: 6.25 km-ko esfera baten bolumena * 0.62 g/cm3 dentsitatea = 7.9E+13 kg.
    19P/Borrelly: 8x4x4km-ko elipsoidea * 0.3 g/cm3-ko dentsitatea = 2.0E+13 kg.
    81P/Wild: 5.5x4.0x3.3 km-ko elipsoidea * 0.6 g/cm3-ko dentsitatea = 2.28E+13 kg.

Erreferentziak
  1. Randall, Lisa,. Dark matter and the dinosaurs : the astounding interconnectedness of the universe. (First edition. argitaraldia) ISBN 978-0-06-232847-2. PMC 915740676. (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  2. (Ingelesez) «Frequently asked questions» www.esa.int (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  3. «Frequently Asked Questions (FAQs)» cneos.jpl.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  4. (Ingelesez) Ishii, Hope A.; Bradley, John P.; Dai, Zu Rong; Chi, Miaofang; Kearsley, Anton T.; Burchell, Mark J.; Browning, Nigel D.; Molster, Frank. (2008-01-25). «Comparison of Comet 81P/Wild 2 Dust with Interplanetary Dust from Comets» Science 319 (5862): 447–450.  doi:10.1126/science.1150683. ISSN 0036-8075. PMID 18218892. (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  5. «JPL Small-Body Database Browser» ssd.jpl.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  6. (Ingelesez) Stephens, Haynes; Meech, Karen Jean; Kleyna, Jan; Keane, Jacqueline; Hainaut, Olivier; Yang, Bin; Wainscoat, Richard J.; Micheli, Marco et al.. (2017-10). «Chasing Manxes: Long-Period Comets Without Tails» DPS: 420.02. (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  7. Erickson, Jon, 1948-. (2003). Asteroids, comets, and meteorites : cosmic invaders of the earth. Facts On File ISBN 0-8160-4873-8. PMC 49276666. (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  8. The planets : the definitive guide to our solar system. (First American edition. argitaraldia) ISBN 978-1-4654-3573-6. PMC 889810944. (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  9. (Ingelesez) Licht, A. Lewis. (1999-02-01). «The Rate of Naked-Eye Comets from 101 BC to 1970 AD» Icarus 137 (2): 355–356.  doi:10.1006/icar.1998.6048. ISSN 0019-1035. (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  10. (Ingelesez) «Touchdown! Rosetta’s Philae probe lands on comet» www.esa.int (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  11. (Ingelesez) «comet | Origin and meaning of comet by Online Etymology Dictionary» www.etymonline.com (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  12. «Euskal Poesiaren ataria - FILIPE HANDIAREN HERIOTZEAN - anonimoa» basquepoetry.eus (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  13. The Encyclopedia Americana;. New York, Chicago, The Encyclopedia American corporation 1918 (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  14. (Ingelesez) Greenberg, J. Mayo. (1998-02). «Making a comet nucleus» A&A 330: 375–380. ISSN 0004-6361. (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  15. «Comets: Dirty Snowballs in Space» web.archive.org 2013-01-29 (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  16. (Ingelesez) «Evidence from ESA's Rosetta Spacecraft Suggests that Comets are more "Icy Dirtball" than "Dirty Snowball"» Times Higher Education (THE) 2005-10-17 (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  17. «Why Comets Are Like Deep Fried Ice Cream» NASA/JPL (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  18. «PSR Discoveries: Hot Idea: Comet Hale-Bopp» www.psrd.hawaii.edu (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  19. «Stardust Findings Suggest Comets More Complex Than Thought» stardust.jpl.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  20. (Ingelesez) Elsila, Jamie E.; Glavin, Daniel P.; Dworkin, Jason P.. (2009). «Cometary glycine detected in samples returned by Stardust» Meteoritics & Planetary Science 44 (9): 1323–1330.  doi:10.1111/j.1945-5100.2009.tb01224.x. ISSN 1945-5100. (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  21. (Ingelesez) Callahan, Michael P.; Smith, Karen E.; Cleaves, H. James; Ruzicka, Josef; Stern, Jennifer C.; Glavin, Daniel P.; House, Christopher H.; Dworkin, Jason P.. (2011-08-23). «Carbonaceous meteorites contain a wide range of extraterrestrial nucleobases» Proceedings of the National Academy of Sciences 108 (34): 13995–13998.  doi:10.1073/pnas.1106493108. ISSN 0027-8424. PMID 21836052. PMC PMC3161613. (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  22. (Ingelesez) «NASA - NASA Researchers: DNA Building Blocks Can Be Made in Space» www.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  23. (Ingelesez) Weaver, H. A.; Feldman, P. D.; A'Hearn, M. F.; Arpigny, C.; Brandt, J. C.; Festou, M. C.; Haken, M.; McPhate, J. B. et al.. (1997-03-28). «The Activity and Size of the Nucleus of Comet Hale-Bopp (C/1995 O1)» Science 275 (5308): 1900–1904.  doi:10.1126/science.275.5308.1900. ISSN 0036-8075. PMID 9072959. (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  24. Hanslmeier, Arnold.. (2009). Habitability and cosmic catastrophes. Springer-Verlag ISBN 978-3-540-76945-3. PMC 310335602. (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  25. (Ingelesez) Fernández, Yanga R.. (2000-10-01). «The Nucleus of Comet Hale-Bopp (C/1995 O1): Size and Activity» Earth, Moon, and Planets 89 (1): 3–25.  doi:10.1023/A:1021545031431. ISSN 1573-0794. (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  26. (Ingelesez) «SOHO's new catch: its first officially periodic comet» www.esa.int (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  27. (Ingelesez) Britt, D. T.; Consolmagno, G. J.; Merline, W. J.. (2006-03). «Small Body Density and Porosity: New Data, New Insights» LPI: 2214. (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  28. «ch7» history.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  29. (Ingelesez) Whitman, Kathryn; Morbidelli, Alessandro; Jedicke, Robert. (2006-07-01). «The size–frequency distribution of dormant Jupiter family comets» Icarus 183 (1): 101–114.  doi:10.1016/j.icarus.2006.02.016. ISSN 0019-1035. (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  30. «NASA Instrument on Rosetta Makes Comet Atmosphere Discovery» NASA/JPL (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  31. (Ingelesez) Feldman, Paul D.; A’Hearn, Michael F.; Bertaux, Jean-Loup; Feaga, Lori M.; Parker, Joel Wm; Schindhelm, Eric; Steffl, Andrew J.; Stern, S. Alan et al.. (2015-11-01). «Measurements of the near-nucleus coma of comet 67P/Churyumov-Gerasimenko with the Alice far-ultraviolet spectrograph on Rosetta» Astronomy & Astrophysics 583: A8.  doi:10.1051/0004-6361/201525925. ISSN 0004-6361. (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  32. (Ingelesez) «Science on the surface of a comet» www.esa.int (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  33. (Ingelesez) Bibring, J.-P.; Taylor, M. G. G. T.; Alexander, C.; Auster, U.; Biele, J.; Finzi, A. Ercoli; Goesmann, F.; Klingelhoefer, G. et al.. (2015-07-31). «Philae's First Days on the Comet» Science 349 (6247): 493–493.  doi:10.1126/science.aac5116. ISSN 0036-8075. PMID 26228139. (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  34. What Have We Learned About Halley's Comet?. Astronomical Society of the Pacific 1986.
  35. (Ingelesez) Sagdeev, R. Z.; Elyasberg, P. E.; Moroz, V. I.. (1988-01). «Is the nucleus of comet Halley a low density body?» Nature 331 (6153): 240–242.  doi:10.1038/331240a0. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  36. «JPL Small-Body Database Browser» ssd.jpl.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  37. (Ingelesez) «Comet vital statistics» www.esa.int (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  38. «Determining the mass of comet 67P/C-G» Rosetta - ESA's comet chaser (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  39. Sherrod, P. Clay,. (2003). Complete manual of amateur astronomy : tools and techniques for astronomical observations. Dover Publications ISBN 1-306-36264-4. PMC 868967313. (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  40. (Ingelesez) Combi, M. R.; Harris, W. M.; Smyth, W. H.. (2004). «Gas dynamics and kinetics in the cometary coma: theory and observations» come: 523. (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  41. «Comet Definitions» migall.fastmail.fm (Noiz kontsultatua: 2020-03-07).
  42. (Ingelesez) Rosine Lallement; Bertaux, Jean-Loup; Karöly Szegö; Szilvia Nemeth. (2002-06-01). «The Shadow of Comet Hale–Bopp in Lyman-Alpha» Earth, Moon, and Planets 90 (1): 67–76.  doi:10.1023/A:1021512317744. ISSN 1573-0794. (Noiz kontsultatua: 2020-03-08).
  43. «Comet Introduction» web.archive.org 2011-05-17 (Noiz kontsultatua: 2020-03-08).
  44. «Faulkes Telescope Educational Guide - Planets- Comets» www.le.ac.uk (Noiz kontsultatua: 2020-03-08).
  45. Pasachoff, Jay M.. (2000). A field guide to the stars and planets.. (4th ed.. argitaraldia) Houghton Mifflin ISBN 0-395-93432-X. PMC 41137649. (Noiz kontsultatua: 2020-03-08).
  46. (Ingelesez) Lisse, C. M.; Dennerl, K.; Englhauser, J.; Harden, M.; Marshall, F. E.; Mumma, M. J.; Petre, R.; Pye, J. P. et al.. (1996-10-11). «Discovery of X-ray and Extreme Ultraviolet Emission from Comet C/Hyakutake 1996 B2» Science 274 (5285): 205–209.  doi:10.1126/science.274.5285.205. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2020-03-09).
  47. (Ingelesez) Lisse, C. M.; Christian, D. J.; Dennerl, K.; Meech, K. J.; Petre, R.; Weaver, H. A.; Wolk, S. J.. (2001-05-18). «Charge Exchange-Induced X-Ray Emission from Comet C/1999 S4 (LINEAR)» Science 292 (5520): 1343–1348.  doi:10.1126/science.292.5520.1343. ISSN 0036-8075. PMID 11359004. (Noiz kontsultatua: 2020-03-09).
  48. (Ingelesez) Jones, D. E.; Smith, E. J.; Slavin, J. A.; Tsurutani, B. T.; Siscoe, G. L.; Mendis, D. A.. (1986). «The bow wave of comet Giacobini-Zinner: Ice magnetic field observations» Geophysical Research Letters 13 (3): 243–246.  doi:10.1029/GL013i003p00243. ISSN 1944-8007. (Noiz kontsultatua: 2020-03-09).
  49. (Ingelesez) Gringauz, K. I.; Gombosi, T. I.; Remizov, A. P.; Apáthy, I.; Szemerey, I.; Verigin, M. I.; Denchikova, L. I.; Dyachkov, A. V. et al.. (1986-05). «First in situ plasma and neutral gas measurements at comet Halley» Nature 321 (6067): 282–285.  doi:10.1038/321282a0. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2020-03-09).
  50. (Ingelesez) Neubauer, F. M.; Marschall, H.; Pohl, M.; Glassmeier, K.-H.; Musmann, G.; Mariani, F.; Acuna, M. H.; Burlaga, L. F. et al.. (1993-02). «First results from the Giotto magnetometer experiment during the P/Grigg-Skjellerup encounter» A&A 268 (2): L5–L8. ISSN 0004-6361. (Noiz kontsultatua: 2020-03-09).
  51. (Ingelesez) Gunell, Herbert; Goetz, Charlotte; Wedlund, Cyril Simon; Lindkvist, Jesper; Hamrin, Maria; Nilsson, Hans; Llera, Kristie; Eriksson, Anders et al.. (2018-11-01). «The infant bow shock: a new frontier at a weak activity comet» Astronomy & Astrophysics 619: L2.  doi:10.1051/0004-6361/201834225. ISSN 0004-6361. (Noiz kontsultatua: 2020-03-09).
  52. (Ingelesez) Cochran, Anita L.; Levison, Harold F.; Stern, S. Alan; Duncan, Martin J.. (1995-12). «The Discovery of Halley-sized Kuiper Belt Objects Using the Hubble Space Telescope» ApJ 455: 342.  doi:10.1086/176581. ISSN 0004-637X. (Noiz kontsultatua: 2020-03-09).
  53. (Ingelesez) Cochran, Anita L.; Levison, Harold F.; Tamblyn, Peter; Stern, S. Alan; Duncan, Martin J.. (1998-07-17). «The Calibration of the Hubble Space Telescope Kuiper Belt Object Search:Setting the Record Straight*» The Astrophysical Journal Letters 503 (1): L89.  doi:10.1086/311515. ISSN 1538-4357. (Noiz kontsultatua: 2020-03-09).
  54. (Ingelesez) Brown, Michael E.; Kulkarni, Shrinivas R.; Liggett, Timothy J.. (1997-10-22). «An Analysis of the Statistics of the Hubble Space Telescope Kuiper Belt Object Search» The Astrophysical Journal Letters 490 (1): L119.  doi:10.1086/311009. ISSN 1538-4357. (Noiz kontsultatua: 2020-03-09).
  55. (Ingelesez) Jewitt, David; Luu, Jane; Chen, Jun. (1996-09). «The Mauna Kea-Cerro-Tololo (MKCT) Kuiper Belt and Centaur Survey» AJ 112: 1225.  doi:10.1086/118093. ISSN 0004-6256. (Noiz kontsultatua: 2020-03-09).
  56. «APOD: 2013 June 29 - PanSTARRS: The Anti Tail Comet» apod.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2020-03-09).
  57. (Ingelesez) Biermann, L.. (1963-03-01). «The plasma tails of comets and the interplanetary plasma» Space Science Reviews 1 (3): 553–553.  doi:10.1007/BF00225271. ISSN 1572-9672. (Noiz kontsultatua: 2020-03-09).
  58. Carroll, Bradley W.. (1996). An introduction to modern astrophysics. Addison-Wesley Pub ISBN 0-201-54730-9. PMC 33357291. (Noiz kontsultatua: 2020-03-09).
  59. (Ingelesez) Eyles, C. J.; Harrison, R. A.; Davis, C. J.; Waltham, N. R.; Shaughnessy, B. M.; Mapson-Menard, H. C. A.; Bewsher, D.; Crothers, S. R. et al.. (2009-02-01). «The Heliospheric Imagers Onboard the STEREO Mission» Solar Physics 254 (2): 387–445.  doi:10.1007/s11207-008-9299-0. ISSN 1573-093X. (Noiz kontsultatua: 2020-03-09).
  60. (Ingelesez) «When a planet behaves like a comet» www.esa.int (Noiz kontsultatua: 2020-03-09).
  61. (Ingelesez) January 2013, Miriam Kramer 30. «Venus Can Have 'Comet-Like' Atmosphere» Space.com (Noiz kontsultatua: 2020-03-09).
  62. (Ingelesez) «Science» HubbleSite.org (Noiz kontsultatua: 2020-03-09).
  63. «Dry ice fuels comet jets» web.archive.org 2013-12-17 (Noiz kontsultatua: 2020-03-09).
  64. (Ingelesez) Chang, Kenneth. (2010-11-18). «Surprise at a Comet Visited by NASA: A Snowstorm» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2020-03-09).
  65. «Orbit of a Comet» www.st-andrews.ac.uk (Noiz kontsultatua: 2020-03-10).
  66. (Ingelesez) Duncan, M.; Quinn, T.; Tremaine, S.. (1988-05). «The Origin of Short-Period Comets» ApJL 328: L69.  doi:10.1086/185162. ISSN 0004-637X. (Noiz kontsultatua: 2020-03-14).
  67. (Ingelesez) Delsemme, Armand H.. (1998). Our Cosmic Origins: From the Big Bang to the Emergence of Life and Intelligence. Cambridge University Press ISBN 978-0-521-79480-0. (Noiz kontsultatua: 2020-03-14).
  68. (Ingelesez) Wilson, H. C.. (1909-11). «The Comet Families of Saturn, Uranus and Neptune» PA 17: 629–633. ISSN 0197-7482. (Noiz kontsultatua: 2020-03-14).
  69. «Comets» web.archive.org 2013-07-29 (Noiz kontsultatua: 2020-03-14).
  70. «Comets – where are they» web.archive.org 2013-08-05 (Noiz kontsultatua: 2020-03-14).
  71. (Ingelesez) Duncan, Martin J.. (2008-07-01). «Dynamical Origin of Comets and Their Reservoirs» Space Science Reviews 138 (1): 109–126.  doi:10.1007/s11214-008-9405-5. ISSN 1572-9672. (Noiz kontsultatua: 2020-03-14).
  72. (Ingelesez) Jewitt, David C.. (2002 February). «From Kuiper Belt Object to Cometary Nucleus: The Missing Ultrared Matter» The Astronomical Journal 123 (2): 1039.  doi:10.1086/338692. ISSN 1538-3881. (Noiz kontsultatua: 2020-03-14).
  73. «JPL Small-Body Database Search Engine» ssd.jpl.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2020-03-14).
  74. «JPL Small-Body Database Search Engine» ssd.jpl.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2020-03-14).
  75. Monday, Francis Reddy | Published:; April 3; 2006. «New comet class in Earth's backyard» Astronomy.com (Noiz kontsultatua: 2020-03-14).
  76. «Comets | Astronomy 801: Planets, Stars, Galaxies, and the Universe» www.e-education.psu.edu (Noiz kontsultatua: 2020-03-14).
  77. Sagan, Carl, 1934-1996.. (1997). Comet. (Rev. and updated ed. argitaraldia) Headline ISBN 0-7472-7664-1. PMC 43139887. (Noiz kontsultatua: 2020-03-14).
  78. (Ingelesez) Koupelis, Theo. (2010-02-04). In Quest of the Solar System. Jones & Bartlett Publishers ISBN 978-0-7637-9477-4. (Noiz kontsultatua: 2020-03-14).
  79. (Ingelesez) Oort, J. H.. (1950-01). «The structure of the cloud of comets surrounding the Solar System and a hypothesis concerning its origin» BAN 11: 91–110. ISSN 0365-8910. (Noiz kontsultatua: 2020-03-15).
  80. Hanslmeier, Arnold.. (2009). Habitability and cosmic catastrophes. Springer-Verlag ISBN 978-3-540-76945-3. PMC 310335602. (Noiz kontsultatua: 2020-03-15).
  81. (Ingelesez) Rocheleau, Jake. (2011-09-12). «What is A Short Period Comet – Less than 200 Year Orbital Cycle» Planet Facts (Noiz kontsultatua: 2020-03-15).
  82. Bhattacharya, Asit B.. (2008). Astronomy and astrophysics. Infinity Science Press ISBN 978-0-7637-8269-6. PMC 435671261. (Noiz kontsultatua: 2020-03-15).
  83. (Ingelesez) Chebotarev, G. A.. (1964-04). «Gravitational Spheres of the Major Planets, Moon and Sun» SvA 7: 618. ISSN 0038-5301. (Noiz kontsultatua: 2020-03-15).
  84. «JPL Small-Body Database Search Engine» ssd.jpl.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2020-03-15).
  85. «ZT Hiztegi Berria» zthiztegia.elhuyar.eus (Noiz kontsultatua: 2018-06-12).
  86. (Ingelesez) Whipple, F. L.. (1987-09-30). «A review of cometary sciences» Phil. Trans. R. Soc. Lond. A 323 (1572): 339–347.  doi:10.1098/rsta.1987.0090. ISSN 0080-4614. (Noiz kontsultatua: 2018-06-12).
  87. Morbidelli, Alessandro (2005). «Origin and Dynamical Evolution of Comets and their Reservoirs». 2017ko abenduaren 8an ikuskatua.
  88. Emel'yanenko, V.V.; Asher, D.J. y Bailey, M.E. (2007). «The fundamental role of the Oort cloud in determining the flux of comets through the planetary system». Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 381 (2). 779-789 or.
  89. Europa Press (2014ko martxoaren 26). «Un nuevo planeta enano cambia el mapa del Sistema Solar». 2017ko abenduaren 8an ikuskatua.
  90. Morbidelli, A. eta Levison H. F. (2004). «Scenarios for the Origin of the Orbits of the Trans-Neptunian Objects 2000 CR105 and 2003 VB12 (Sedna)». The Astronomical Journal 128 (5). 2564-2576 or.
  91. Artikulu bat
  92. «'Exocomets' Common Across Milky Way Galaxy» web.archive.org 2014-09-16 (Noiz kontsultatua: 2020-03-17).
  93. (Ingelesez) Beust, H.; Lagrange-Henri, A. M.; Madjar, A. Vidal; Ferlet, R.. (1990-09). «The beta Pictoris circumstellar disk. X. Numerical simulations of infalling evaporating bodies.» A&A 236: 202. ISSN 0004-6361. (Noiz kontsultatua: 2020-03-17).
  94. (Ingelesez) EDT, Meghan Bartels On 10/30/17 at 2:24 PM. (2017-10-30). «Astronomers have detected comets outside our solar system for the first time ever» Newsweek (Noiz kontsultatua: 2020-03-17).
  95. (Ingelesez) Rappaport, S.; Vanderburg, A.; Jacobs, T.; LaCourse, D.; Jenkins, J.; Kraus, A.; Rizzuto, A.; Latham, D. W. et al.. (2018-02-21). «Likely transiting exocomets detected by Kepler» Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 474 (2): 1453–1468.  doi:10.1093/mnras/stx2735. ISSN 0035-8711. PMID 29755143. PMC PMC5943639. (Noiz kontsultatua: 2020-03-17).
  96. (Ingelesez) Hughes, D. W.. (1991-04). «On hyperbolic comets» JBAA 101: 119–120. ISSN 0007-0297. (Noiz kontsultatua: 2020-03-24).
  97. «HORIZONS Web-Interface» ssd.jpl.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2020-03-24).
  98. (Ingelesez) Whitman, Kathryn; Morbidelli, Alessandro; Jedicke, Robert. (2006-07-01). «The size–frequency distribution of dormant Jupiter family comets» Icarus 183 (1): 101–114.  doi:10.1016/j.icarus.2006.02.016. ISSN 0019-1035. (Noiz kontsultatua: 2020-03-24).
  99. (Ingelesez) «If comets melt, why do they seem to last for long periods of time?» Scientific American (Noiz kontsultatua: 2020-03-24).
  100. (Ingelesez) Weissman, P. R.; Bottke, W. F.; Levison, H. F.. (2002-03). «Evolution of Comets into Asteroids» aste: 669–686. (Noiz kontsultatua: 2020-03-24).
  101. (Ingelesez) Davies, J. K.. (1986-07-01). «Are the IRAS-detected Apollo asteroids extinct comets?» Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 221 (1): 19P–23P.  doi:10.1093/mnras/221.1.19P. ISSN 0035-8711. (Noiz kontsultatua: 2020-03-24).
  102. (Ingelesez) McFadden, L. A.. (1994). «The Comet-Asteroid Transition: Recent Telescopic Observations» IAUS 160: 95. ISSN 1743-9221. (Noiz kontsultatua: 2020-03-24).
  103. (Ingelesez) McFadden, Lucy A.; Cochran, Anita L.; Barker, Edwin S.; Cruikshank, Dale P.; Hartmann, William K.. (1993). «The enigmatic object 2201 Oljato: Is it an asteroid or an evolved comet?» Journal of Geophysical Research: Planets 98 (E2): 3031–3041.  doi:10.1029/92JE01895. ISSN 2156-2202. (Noiz kontsultatua: 2020-03-24).
  104. (Ingelesez) Astronomers see comet break-up. 2002-07-26 (Noiz kontsultatua: 2020-03-24).
  105. «C&MS: D/1993 F2 (Shoemaker-Levy 9)» web.archive.org 2008-05-09 (Noiz kontsultatua: 2020-03-24).
  106. «Comet Shoemaker-Levy Background» www2.jpl.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2020-03-24).
  107. (Ingelesez) «Spitzer Telescope Sees Trail of Comet Crumbs» NASA Spitzer Space Telescope (Noiz kontsultatua: 2020-03-24).
  108. «Great Comets in History» ssd.jpl.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2020-03-24).
  109. (Ingelesez) Boehnhardt, H.. (2004). «Split comets» come: 301. (Noiz kontsultatua: 2020-03-24).
  110. (Ingelesez) Pittichova, J.; Meech, K. J.; Valsecchi, G. B.; Pittich, E. M.. (2003-05). «Are Comets 42P/Neujmin 3 and 53P/Van Biesbroeck Parts of one Comet?» DPS: 47.05. (Noiz kontsultatua: 2020-03-24).
  111. «The Andromedids ("Bielids")» web.archive.org 2013-01-22 (Noiz kontsultatua: 2020-03-24).
  112. «ESA Science & Technology - SOHO analyses a kamikaze comet» sci.esa.int (Noiz kontsultatua: 2020-03-24).
  113. «Comet Shoemaker-Levy 9 (NSSDCA)» nssdc.gsfc.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2020-03-24).
  114. Northon, Karen. (2014-03-06). «NASA's Hubble Telescope Witnesses Asteroid's Mysterious Disintegration» NASA (Noiz kontsultatua: 2020-03-24).
  115. (Ingelesez) «What causes a meteor shower?» Scientific American (Noiz kontsultatua: 2020-03-24).
  116. (Ingelesez) «Meteor showers, explained» Science 2019-02-07 (Noiz kontsultatua: 2020-03-24).
  117. «Major Meteor Showers» web.archive.org 2013-07-24 (Noiz kontsultatua: 2020-03-24).
  118. (Ingelesez) Muir, Hazel. «Earth's water brewed at home, not in space» New Scientist (Noiz kontsultatua: 2020-03-24).
  119. Fernández, J. A. (Julio A.). (2005). Comets : nature, dynamics, origin, and their cosmogonical relevance. Springer ISBN 978-1-4020-3495-4. PMC 209846832. (Noiz kontsultatua: 2020-03-24).
  120. (Ingelesez) Martins, Zita; Price, Mark C.; Goldman, Nir; Sephton, Mark A.; Burchell, Mark J.. (2013-12). «Shock synthesis of amino acids from impacting cometary and icy planet surface analogues» Nature Geoscience 6 (12): 1045–1049.  doi:10.1038/ngeo1930. ISSN 1752-0908. (Noiz kontsultatua: 2020-03-24).
  121. (Ingelesez) «Did comet impacts jump-start life on Earth?» Astrobiology Magazine 2019-10-18 (Noiz kontsultatua: 2020-03-24).
  122. Seargent, David. (2015-12-27). «Comet Controversies» Astronomers' Universe (Springer International Publishing): 133–201. ISBN 978-3-319-25293-3. (Noiz kontsultatua: 2020-03-24).
  123. (Ingelesez) «Water Discovered in Apollo Moon Rocks Likely Came from Comets» Solar System Exploration Research Virtual Institute (Noiz kontsultatua: 2020-03-24).
  124. «Oracle Bone» web.archive.org 2013-10-05 (Noiz kontsultatua: 2020-03-19).
  125. «Comet lore» www.ianridpath.com (Noiz kontsultatua: 2020-03-19).
  126. Sagan, Carl, 1934-1996.. (1997). Comet. (Rev. and updated ed. argitaraldia) Headline ISBN 0-7472-7664-1. PMC 43139887. (Noiz kontsultatua: 2020-03-19).
  127. Olson, Roberta J. M.. (1984). «...And They Saw Stars: Renaissance Representations of Comets and Pretelescopic Astronomy» Art Journal 44 (3): 216–224.  doi:10.2307/776821. ISSN 0004-3249. (Noiz kontsultatua: 2020-03-19).
  128. Simek, Rudolf, 1954-. (1993). Dictionary of northern mythology. D.S. Brewer ISBN 0-85991-369-4. PMC 27266483. (Noiz kontsultatua: 2020-03-19).
  129. (Ingelesez) Kelley, David H.; Milone, Eugene F.. (2011). Exploring Ancient Skies.  doi:10.1007/978-1-4419-7624-6. (Noiz kontsultatua: 2020-03-19).
  130. Heidarzadeh, Tofigh.. (2008). A history of physical theories of comets, from Aristotle to Whipple. Springer ISBN 978-1-4020-8323-5. PMC 272298679. (Noiz kontsultatua: 2020-03-19).
  131. (Ingelesez) Barker, Peter; Goldstein, Bernard R.. (1988-09-01). «The role of comets in the Copernican revolution» Studies in History and Philosophy of Science Part A 19 (3): 299–319.  doi:10.1016/0039-3681(88)90002-7. ISSN 0039-3681. (Noiz kontsultatua: 2020-03-19).
  132. Hellman, Clarisse Doris, 1910-1973.. ([1971, ©1944]). The comet of 1577: its place in the history of astronomy,. AMS Press ISBN 0-404-51510-X. PMC 207248. (Noiz kontsultatua: 2020-03-19).
  133. Brandt, John C.. (2004). Introduction to comets. (2nd ed. argitaraldia) Cambridge University Press ISBN 0-521-80863-4. PMC 51770235. (Noiz kontsultatua: 2020-03-19).
  134. Olson, Roberta J. M.. (1984). «...And They Saw Stars: Renaissance Representations of Comets and Pretelescopic Astronomy» Art Journal 44 (3): 216–224.  doi:10.2307/776821. ISSN 0004-3249. (Noiz kontsultatua: 2020-03-20).
  135. Brandt, John C.. (2004). Introduction to comets. (2nd ed. argitaraldia) Cambridge University Press ISBN 0-521-80863-4. PMC 51770235. (Noiz kontsultatua: 2020-03-20).
  136. Barker, Peter. (2002-06-01). «Constructing Copernicus» Perspectives on Science 10 (2): 208–227.  doi:10.1162/106361402321147531. ISSN 1063-6145. (Noiz kontsultatua: 2020-03-20).
  137. (Ingelesez) Comet. 2020-03-08 (Noiz kontsultatua: 2020-03-20).
  138. Sagan, Carl, 1934-1996.. (1997). Comet. (Rev. and updated ed. argitaraldia) Headline ISBN 0-7472-7664-1. PMC 43139887. (Noiz kontsultatua: 2020-03-20).
  139. (Ingelesez) Boschiero, Luciano. (2009-02). «Giovanni Borelli and the Comets of 1664–65» Journal for the History of Astronomy 40 (1): 11–30.  doi:10.1177/002182860904000103. ISSN 0021-8286. (Noiz kontsultatua: 2020-03-20).
  140. (Ingelesez) Tm, Lanuza Navarro. (2006). «Medical Astrology in Spain During the Seventeenth Century» Cronos (Valencia, Spain) PMID 18543450. (Noiz kontsultatua: 2020-03-20).
  141. Newton, Isaac, 1642-1727.. (1972). Isaac Newton's 'Philosophiae naturalis principia mathematica'.. (3rd ed. [reprinted] with variant readings. argitaraldia) Cambridge University Press ISBN 0-521-07646-3. PMC 59165550. (Noiz kontsultatua: 2020-03-22).
  142. Santini, Giovanni. (1834). «Schreiben des HerrnSantini Directors der Sternwarte in Padua an den Herausgeber.» Astronomische Nachrichten 11 (1): 5–8.  doi:10.1002/asna.18340110104. ISSN 0004-6337. (Noiz kontsultatua: 2020-03-22).
  143. Sagan, Carl, 1934-1996.. (1997). Comet. (Rev. and updated ed. argitaraldia) Headline ISBN 0-7472-7664-1. PMC 43139887. (Noiz kontsultatua: 2020-03-22).
  144. «2002 News Releases - NASA Spacecraft Finds Comet Has Hot, Dry Surface» www.jpl.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2020-03-24).
  145. (Ingelesez) Comets 'are born of fire and ice'. 2006-03-14 (Noiz kontsultatua: 2020-03-24).
  146. «ESA Science & Technology - Rosetta Ready to Explore A Comet's Realm» sci.esa.int (Noiz kontsultatua: 2020-03-24).
  147. Van Riper, A. Bowdoin.. (2002). Science in popular culture : a reference guide. Greenwood Press ISBN 978-1-4294-7581-5. PMC 150421392. (Noiz kontsultatua: 2020-03-24).
  148. (Ingelesez) Comet. 2020-03-08 (Noiz kontsultatua: 2020-03-24).
  149. (Ingelesez) Jr, B. Drummond Ayres. (1997-03-29). «Families Learning of 39 Cultists Who Died Willingly» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2020-03-24).
  150. (Ingelesez) «The View From Halley's Comet : 2061: ODYSSEY THREE by Arthur C. Clarke (Del Rey/Ballantine Books: $17.95; 280 pp.)» Los Angeles Times 1987-12-06 (Noiz kontsultatua: 2020-03-24).

Ikus, gainera

Kanpo estekak
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.