Kata Pejnović

1941eko uztailaren 27an, egungo Kroaziako Krajinako Lika, Banija eta Kordun eskualdeetan, eta egungo Bosniako Krajinako (Bosanska Krajina), Bihać-Kulen Vakuf-Drvar eskualdean matxinada piztu zen ustashen aurka. Pejnovićek Likako matxinada prestatzen lagundu zuen, bai baserritarrak ustashekin bat ez egiteko konbentzituz eta bai partisanoentzat armak eta janaria lortuz[3][4][5][6][7][12][13].

Matxinada hau 1941ko lehen asteetan Kroaziako Estatu Independentean (NDHn) gertatu ziren beste matxinaden sorta baten barruan sar dezakegu: Sanski Mosteko Matxinada (maiatzean) edo Eki Herzegovinako Matxinada (ekain bukaeran). Lika-Krajinako Matxinadaren helburuak eta haien konposizio soziala ere nahiko antzekoak ziren: indar nagusia modu espontaneoan matxinatutako baserritarrak izan ziren, etnikoki serbiarrak, ustashen genozidioaren kontra altxatutakoak. 1941an Serbian eta Montenegron ez bezala, partisanoek eta txetnikek apenas zuten maila nazionaleko antolakuntzarik Kroaziako Estatu Independentearen peko lurretan 1941an. Hori dela eta, Serbiako eta Montenegroko matxinadetan ez bezala, NDHren peko lurretan batez ere “behetik piztutako” matxinadak izan ziren[17][oh 1].

Matxinada gertatu aurretik ustashek genozidiorako lehen neurriak hartu zituzten: apirilean lehen kontzentrazio eremua, “Danica”, sortu zuten Koprivnica hirian[18], apiril-maiatzean 400 bat serbiarren hilketa gertatu zen Bjelovarren[19][20], maiatz hasieran zirilikoa debekatua izan zen[21], maiatzaren 8an serbiarrak –eta judutarrak- Zagrebetik bota zituzten[21], maiatzean eta ekainean Bosanska Krajinan[22][23], Banijan[20][24], Kordunen[22][25] eta Likan[26] lehen hilketak masiboak gertatu izan ziren (Bihaćen, Blagajn, Glinan, Donji Lapacen eta abar)[17][21][27][28] eta serbiar populazioa jada ehundaka milaka kanporatua izaten ari zen[29]. Gainera, matxinada hasi baino pixka bat lehenago, uztailaren 23tik aurrera, beste garbiketa operazio bat izan zen Kordunen[30]. Bestetik kontzentrazio-eremuak (edo hilketa-eremuak) ere ezarri izan ziren: Gospićen, Jadovnon eta Pagen, masazko hilketarako konplexu bateratua sortu zen ekainean[21][31][32]. Milovan Žanić, Mile Budak edo Lovro Sušić bezalako buruzagi ustashek ekainean Kroaziako Krajina garbitzera deitzen zuten mitin publikoak ere oihukatu zituzten[21][33][34]. Uztailean Vjekoslav Luburić –gerora Jasenovaceko esterminio-eremuko zuzendaria- bera Lika eta Bosanska Krajina inguruetan ibili zen garbiketa etnikoarekin jarraituz[21][35].

Honela, matxinada piztu zen uztailean NDHko aipatutako eskualdetan, hiru ezaugarrirekin: etnikoki serbiarra[36][37], konposizio sozialez landagunekoa eta programatikoki espontaneoa[38]. Haatik, 1941ko uztailean jada NDHk okupatutako lurretan ere, militante komunistak eta txetnikak agertu ziren matxinadari nolabaiteko norabide ideologiko bat eman nahian. Hala ere, horrek ez du esan nahi matxinadara bildutako gehienak matxinatzerakoan ildo ideologiko batean bildu zirenik, edo masazko izaera espontaneoa desagertu zenik (bestetik, bazegoen ezberdintasun bat: mugimendu partisanoaren ordezkariak matxinada gertatu aurretik gerturatu ziren gerora matxinatu ziren eskualdetara, ordezkari txetnikak ordea, matxinada hasi ostean gerturatu ziren[39][40][41][42][43][44]). Beraz, matxinatzeko arrazoi eta helburuak, matxino askorentzat, “tokikoak” eta “berehalakoak” ziren, adibidez, ustashen tropak botatzea, erresistentzia jartzea, mendeku hartzea, bizirautea edo gehienez “eskualdea askatzea”; Jugoslavia osorako askapen-programa bat (zeinak okupaziozko beste indarren kontra jotzea ere exijitzen zuen) baino gehiago[45][46][47]. Halako programa bat –aurrerakoia partisanoen kasuan, atzerakoia txetniken kasuan- ezarri nahi zuten antolakundeek –nahiz eta maiatzeko edo ekaineko matxinadetan baino indartsuago izan- masen espontaneismo hori gainditu edo etxekotu beharra zuten, askotan bi mugimenduok, matxinadaren zuendaritzaren burutzagatik lehiatuz, militanteak, komisarioak edo ordezkariak bidaliz –eta horrek mugimendu matxino espontaneoa bi mugimendu politiko antolatu eta elkarrekiko antagonikotan zatituz-[48][49][50][51]. Partisanoek nolabait, mugimendu matxinoak kroaziar eta musulman baserritarrekin Ardatz osoaren kontra bat egitea asmo zuten[52][53][54][55][56][57][58], bestetik, txetnikek mugimenduaren izaera “serbiarrari” eutsi nahi zioten, eta matxinada anti-Ardatza baino anti-ustasha soilik izatea nahi zuten, okupatzaileen aurkako borroka bigarren mailan utziz.  

Irailaren bukaeran, Alderdi Komunistako Komite Zentralak matxinoen unitate guztiei “partisano” deitzea agindu zien, “matxino” edo “gerrillari” bezalako denominazioak alde batera utziz[59]. Honek mugimendu partisanoaren barneko diziplina handitu zuen eta matxinada askapen-programa antifaxista batetara lerratzea lortu zuen; halaber, beste alde batetik, mugimenduaren barneko zatiketa handitu egin zuen, programa baten inguruan definitzea eskatzen ziolarik[60]. Txetnik mugimendua, ordea nahiko desantolatuagoa izan zen, krajinetako unitateen eta zentruaren artean oso kontaktu txikia zegoelarik[61]. Beraz, nolabait eskualde hauek, erresistentzia mugimenduan arteko dialektikari dagokionez, partisanoen esku geratu ziren: txetnikak baino gehiago ziren Likan eta Bosanska Krajinan[62], eta gainera Kordun eta Banijan apenas zegoen txetnikik[63].

Matxinoen arteko beste eztabaida puntu bat italiar okupatzaileekin izan beharreko harremanak izan ziren. Izan ere, zenbait matxinok, italiarren “Okupazio zonaldea” handitzea ez zuten guztiz gaizki ikusten, horrek ustashak gune horietatik kanporatzea ekar zezakeenaren itxaropenez –horrek esan nahi zuenarekin, hau da, jazarpenak gelditzea, askorentzat bizirik jarraitzea eta agian lurra berreskuratzeko aukera-[64]. Halako estrategia –nolabait baserritar batzuek babestu eta are bultzatu zezaketena, “epe laburreko helburuak”, jazarpenak gelditzea eta nolabaiteko askatasun pertsonalak berreskuratzea, betetzen zituena- batez ere txetnikek defendatzen zuten[65], “serbiar herria defendatzeko” balio zuelakoan[66]. Ez dago hain argi itun horiek Txetnik Mugimenduaren zuzendaritza nagusiak[67] epe luzerako estrategia gisa ikusten ote zituen edo une batetarako sueten gisa, zenbat eta lehenago kendu beharreko zama gisa ikusten ote zituen, baina egia da eskualde hauetako buruzagi txetnikek ondo ikusi zituztela[68]. Bestetik, nahiz eta partisanoen mugimendua italiarren kontrakoa izan (euren programan ustashen kontrako borrokaz gain “Okupatzaile denen aurkako borroka” agertzen zen[69][70]) zenbait unitate partisanok ere italiar kolaborazioa edo neutralitatea bilatu zuten[71][72][73]; baina ez ordea txetnikek egin bezala modu sistematikoan eta hedatuan.

Matxinada honek, lehenengo asteetan, 3000-4000 kilometro karratu inguruko onaldea askatu zuten matxinoek, Drvar, Bihać, Donji Lapac, Srb, Knin, Bosasnki Petrovac edo Kulen Vakuf bezalako hiriak askatuz. Lur horiek faxistez garbitzea lortu zuten, eta lehen erasoak geldiaraztea baita[21], nahiz eta ustashek zortzi batailoi bidali matxinada zapaltzeko[74]; horrez gain, asanblada politikoak egiteko eta egituraketa politiko minimoa eraikitzeko gai izan ziren[75]. Hala ere, egia da baita momentu batzuetan kroaziar edo musulman etniako zibilen kontrako gehiegikeriak egin zituztela matxinoek, batez ere hauek “ustashen aldeko” edo “ustashen agintearen onuradun” bezala ikustearren edo aurreko krimenetan parte-hartzea kolektiboki leporatzearren[76][77]. Egia da komunistak krimen horiek ekiditen saiatu zirela[52][56][78][79][80], baina batzuetan masa kontrolagaitz bihurtu zen, eta beste alde batetik, ustashen krimenen oroimenak (matxino askok hildako senideak zituzten) herri ezberdinen arteko internazionalismoa ez zuen laguntzen[81]. Halako gehiegikeriak ez zituzten soilik txetnikek edo matxino txetnikzaleek egiten, partisanoekin bat egindako edo gerora bat egin zuten matxinoek ere parte hartu zuten batzuetan[50][82][83][84]: Alderdia ekiditen saiatu arren, askotan “masen sentipen berezkoak” –espontaneoak, mendekuzkoak, matxino asko matxinadara Alderdiaren ideologiak edo programak baino gehiago eraman zituenak- gaina hartu zion Alderdiaren politikari[85]. Halako baldintzetan, Kata Pejnovićen etnien arteko ahaidetasuna bultatzearen aldeko lan politikoa oso garrantzitsua bihurtu zen partisanoentzat.

Egun historiagile errebisionista edo kroaziar nazionalista batzuek halako matxinadetan gertatutako gehiegikeriek Kroaziako Estatu Independentearen jazarpen politika probokatu zutela diote[86]. Hala ere, historiografia zientifikoak behin eta berriz ihardetsi du baieztapen hori, serbiarren kontrako jazarpenak matxinaden aurretik izan zirela frogatuz, hau da, matxinada horiek jazarpenei eta genozidioari emandako erantzuna dira, eta matxinoen gehiegikeriak Estatu faxistaren eta honen aldekoen jazarpenagatiko mendekua (ustezko aldekoen aurka egindako gehiegikeriak baita), ez alderantziz[28][87]: lehen esan bezala lehen masazko hilketak gertatu izan ziren jada, erabateko suntsipenezko planak egin zituzten serbiarren kontrako neurri legalak ere hartu zituzten eta kontzentrazio eremuak ezarri zituzten (eta buruzagi ustasha batzuk, Viktor Gutić esaterako, 1941ko maiatzean jada publikoan harro agertzen ziren egindako triskantzez)[21][33]. Slavko Goldsteinen arabera, maiatzean Pavelićek “une batez triskantzak geratzeko ordena” eman zuen (Goldsteinen arabera, NDHko “eragin zonaldeak” banatzeko italiarren eta alemaniarren negoziazioak hasi ziren orduan)[88], baina hori ez da ulertu behar politika-aldaketako edo “lehen egunetako (ustezko) anabasa” zuzentzeko asmoko erabaki gisa, izan ere apirilean bertan Koprivnicako kontzentrazio-eremua eginda baitzegoen, eta ekainean, “Hitlerrek argi berdea erakutsi ondoren” esterminio-eremuak egiten hasi baitzen[89] (bestetik, esan bezala, ekain bukaeran masazko hilketak itzuli ziren).

1941ko urrian, italiarrek euren okupazio militarreko zonaldea handitu egin zuten, ustashak lekutuz, eta beraz matxinada hein batean baretuz[90][91][92]. Egia esan, bai txetnikek italiar okupazioaren hedapena, horrek eskualde hauetatik ustashak desagertzea ekarri zuelarik, onirizten zutenez, eta matxinoen masa handi batek ere zalantza eta duda-muda handiak erakutsi zutenez (are gehiago italiarren kontra borrokatzeko nahikoa batasunik ez zegoenez), urrirako zonalde matxinatua berriz okupatua izan zen[75] (italiarren sarrerak egia da ustashen bistako masakreak geldiarazi zituela, baina beste ondorio bat ekarri zuen: 1941ko udazkenean Jasenovaceko esterminio-eremua eraikitzea eta masakreak han jarraitzea)[93][oh 2]. Nahiz eta lehenengo momentuan Ardatzaren indarrek lurralde matxinoa berriz okupatu, 1941ko uztaileko matxinada piztu zuten lurralde horiek partisanoen indargune izan ziren; 1942ko udazkenean berriz askatu zituzten, partisanoen base iraunkor berri bihurtuz[94][95][96] (1942ko eta 1943ko partisanoen asanblada nagusiak bertan izan ziren, adibidez AVNOJren lehen Asanblada Bihaćen, AVNOJren Bigarren Asanblada –Jugoslavia berriaren fundaziotzat hartzen dena Jajcen, Emakumeen Fronte Antifaxistaren sorrera Bosasnki Petrovacen edo Titoren base iraunkorra Drvarren)[97].

Matxinada hau hasi zen eguna, uztailaren 27a, guda ostean, Kroaziako Errepublika Sozialistan, “Kroaziako Herriaren Matxinada Eguna” bezala ospatzen zen.

1942an Bihaćen, partisanoen organu politiko-administratibo gorena zen Jugoslaviaren Nazio-Askapenerako Kontseilu Antifaxistako (AVNOJ) –partisanoek ordezkaritzarako eta askatutako lurrak administratzeko zuten organu gorena- lehen Asanbladan parte hartu zuen, emakume bakarra zelarik[3][4][5][6][7][8][11][16][98]. Hala ere, beste iturri batek, Emakumeen Fronte Antifaxistak, Asanblada horretan bi emakume zirela (Pejnović eta Spasenija Babović “Cana”) aipatzen du bere datu ofizialetan[99].

1943an Jajcen izan zen AVNOJren bigarren asanbladan, AVNOJren lehendakaritzarako aukeratua izan zen. Asanblada honetan emakume kide gehiago baziren ere (11 guztira, ehuneko lau[100]), soilik bi izan ziren lehendakaritzarako hautatuak: Pejnovićekin batera Mara Natseva mazedoniarra izan zen (baina azken hau garai honetan kartzelan zegoen)[16][101][102]. Ivana Pantelićen arabera, nahiz eta partisanoengan emakume asko egon, zuzendaritzarako postuetan soilik kopuru sinbolikoetan aukeratzen zituzten[16][103]. Gainera, Kroaziako Nazio-Askapenerako Lurraldeko Kontseilu Antifaxistako –ZAVNOH, AVNOJren Kroaziarako besoa- kide ere izan zen. Erakunde honen Hirugarren Asanbladan, 1944an, ZAVNOHren lehendakaritza-kontseiluko kide ere aukeratu zuten[9][11][12][13].

1944ko abenduan gudan larriki zauritu zuten, bonbaketa baten ondorioz[14].

Gudan zehar Pejnovićek emakumeen eskubideak defendatu zituen, eta horrez gain, emakumeak partisanoen alde errekrutatzeko propaganda egin zuen. Helburu horiekin sortu zuen 1942an Žene u borbi (Emakumeak Borrokan) agerkaria[104], etsaien ofentsiba baten erdian sortu zuena (gero Emakumeen Fronte Antifaxistaren egunkaria izango zena)[104]. 1942ko irailean, Lika eskualdeko emakumeen kontseiluaren buru aukeratu zuten[3][4][5][6][7][9].

Hala ere ezagunagoa da beste ekarpen bat: Pejnovićek Jugoslaviako Emakumeen Fronte Antifaxista (AFŽ siglez ezaguna; serbokroazieraz: Антифашистички фронт жена/Antifašistička fronta žena, mazedonieraz: Антифашистички фронт на жените Antifaxistitxki front na zhenite, eslovenieraz: Protifašistično fronta žensk) fundatzen lagundu baitzuen, 1942ko abenduan, Bosanski Petrovac herrian (egun, Bosnia eta Herzegovina) izandako konferentzia batean, Jugoslaviako emakumeen 166 ordezkarik parte hartu zuten konferentzia batean[105], zeinetan Dušanka Kovačević egilearen arabera “emakumeen arazoez, baina baita partisanoen politikaren arazoez” hitz egin zuten[106]. Gainera, erakundeko lehendakari aukeratu zuten[11][107]. Hala aritu zen konferentzia hartan Pejnović: “Ustashek nire senarra eta hiru semeak hil dituzte. Nire bihotza minak eta tristurak hartuta zegoen. Baina norbere sagar ederrak eta hildako hamarkada milaka horiek mendekatu beharrean nago. Beraz, nire bihotza eta nire ukabila estutu nituen”[15][108]. Kata Pejnović hain ezaguna izan zen eta bere diskurtsoak hain motibagarriak ziren, ezen partisanoen prentsan “ama Kata” bezala zen ezaguna[4][15][109]. Konferentzia horretan Titok berak ere parte hartu zuen, zeinek “borroka honetan, beren ausardiarekin, emakumeak lehen lerroan egon dira” eta “harro nago bere kideen artean hainbeste emakume dituen armada baten buru izateaz” esan zuen[105][110].

Guda aurretik, emakumeen mugimendua nahiko azkar hazi zen Jugoslavian, bai feminismo interklasistaren barruan eta baita mugimendu sozialistaren baitan. Jelena Batinićen arabera, bi tradizioen artean nahiko ezinikusia zegoen, lehenak bere burua klase guztietako emakumeak bildu nahi zituelako eskubide amankomunen inguruan –lege berdintasuna, bozka eskubidea[111] eta abar- eta bigarrenak klase ikuspegia zuelako, hau da kapitalismoa gainditzea ezinbesteko baldintza zen eta emakumeek eginkizun horretan bat egin behar zuten[112][113][114][115].

Halako elkarketak gudan zehar masa-erakunde emakumezko bat sortzea ahalbideratu zuen. AFŽren baitan, Jelena Batinićek dioenez, “bai guda aurreko emakume antolatuen tradizio feministak zein tradizio sozialistak bat egin zuten”. Bi tradizioak historikoki antagonikoak baziren ere –Europa osoan garai hartan izan ziren moduan-, Batinićek dio 30ko hamarkadaren erdialdetik aurrera emakume komunistek feministekin lan egitea onartu zuten. Bi arrazoi izan ziren horretarako: alde batetik Alderdi Komunista eta bere menpeko erakundeak legez kanpo egoteak honen kideak masa-mugimenduetan lan egitera bultzatu zuela –baita ere emakumeen auzian- eta bestetik, Alderdiak berak, Fronte Popularraren politika hasi zuela eta mugimendu zabaletan lan egiteko mesfidantza murriztu zuela[116][117]. Kooperazio horren fruitu izan ziren komunisten eskutik 1936an Belgraden Žena danas (Жена данас, Emakumea gaur) eta Zagreben 1938an Ženski svijet (Emakumeen Mundua) agerkariak ateratzea, zeintzuek emakumeen auziaz arduratzen ziren eta nolabait emakumezko sektore anitzei ateak zabaldu zizkieten[116][118][119]. Halako urratsek gerora AFŽ bezalako elkarte bat sortzea erraztu zuten. Hala ere, Batinićek dioenez, “Jugoslaviako Alderdi Komunistak AFŽ baitan feminismoaren lorratza mesfidantzaz ikusi zuen”[120]. Batinićen arabera, “Emakumeen Fronte Antifaxista autonomoegia zen Alderdi Komunistaren irizpideetarako”[121], nahiz eta AFŽk ez zuen inoiz ere Alderdi Komunista kritikatu[122]; kezka horien adibide bat izan zen 1943ko abenduan Alderdi Komunistak bultzatu zuen Emakumeen Fronte Antifaxistaren berregituraketa[123][124]. Kroaziako Alderdi Komunistak bitan, 1942an eta 1944an, luzatu zizkion AFŽren inguruko kexak Jugoslaviako Alderdi Komunistari: 1942an “Alderdiaren kontrol faltak joera feministak ugaltzen zituela” esanez[125][126], eta bigarrenean AFŽn “antolakuntza-zentralizazioaren kontrako joerak nagusi zirela”[127].

Guda hasterakoan, AFŽ sortu baino arinago ere, partisanoak emakumeak erakartzen eta armadan antolatzen saiatu ziren. Lehen momentutik batu ziren emakumeak borrokara; Barbara Jancarren arabera, 1941an borrokan batutako emakume horien, batez ere hiritarrak, gazteak eta Alderdi Komunistako militanteak izan ziren, batez ere irakasle moduan lan egindakoak (zeina Jugoslavian lan feminizatu bat zen, eta horrez gain komunismoaren ideiak errotutako lanbide bat zen)[128].

Hala ere, 1941ko udako matxinadek Jugoslaviako lur batzuk askatzea lortu zutelarik, mugimendu partisanoko emakumeen profila aldatu egin zen: kasu honetan baserritar jatorriko eta aurretik militanteak izan ez ziren emakumeak erakarriz. Ekitaldi politiko publikoak egiten ere hasi ziren, adibidez, uda horretan, Serbiako matxinadaren testuinguruan, Čačak hirian, txetniken kontra protestatu zuten bi fakzioen arteko “anaien arteko guda zibila” geratu zezaten[129]. 1941ko abuztuan Drvarren, lur askatu batetan, burutu zen emakumeen lehen konferentzia. Momentu horietan, partisanoek emakumeak borrokarako baino “atzeguardia antolatzeko lanetarako” bideratu nahi zituzten. Batinićek dioenez, Drvarreko konferentzia oso arrakastatsua izan zen, izan ere, Drvar partisanoek askatu zuten lehen lurraldeetako bat izan zen, eta gainera ustashek euren etxetatik botatako serbiar errefuxiatu asko zeuden bertan, beraz politikarako eta matxinadarako gogo handia zegoen zonalde hartan[130][131]. Drvarreko konferentziaren ondoren, emakumeen tokiko erakunde gehiago sortzea izan zen. Emakume Antifaxisten Komiteak zen lehen aldiz zabaldu zen izena[132], batez ere NDHk –Kroaziako Estatu Independenteak- okupatu eta partisanoek askatutako lurretan (Kroazian eta Bosnian) hedatu ziren, lehen une honetan tokiko egitura gainditu gabe[133]. Titok emakumeen borrokak egindako aurrerapausuak komentatu zituen 1942an: “Ondo ari gara emakumeekin lanean (…) Bosnian, serbiar zein musulman emakumeek hartzen dute parte gure emakumezko taldeetan (…) Bosniako herri atzeratuenetan ere gure nazio-askapen borrokaren inguruan entusiasmo handia dago (…) Hau gure destakamenduetako emakumeei esker lortu dugu”[134].

Hurrengo urratsa, jakina, emakumeen tokiko komite horiek Jugoslavia mailako antolakunde batean batzea izan zen. Batinićen arabera, 1941ko abenduan, Kroaziako Alderdi Komunistaren Komite Zentralaren dokumentu batean agertu zen halako emakumezko masa-mugimendu handi bat sortzeko beharra[135]. Esan bezala 1942ko abenduan sortu zen AFŽren eginbeharrak, Batinićen arabera, Emakumeen Fronte Antifaxistaren epe luzeko eginbeharrak bitan laburtzen ziren: lehenik, gudako ahaleginean laguntzea (lehen uneetan atzeguardiako lanak eginez), eta bigarrenik heziketan laguntzea, etorkizuneko gizartea sortzen laguntzeko (alfabetismoa hedatzea, kontzientzia politikoa handitzea, sexu-berdintasunaren alde lan egitea[136] eta abar). Lehenari dagokionez, produkzio lanak (soroak ereitea, uzta biltzea, partisanoen jantziak egitea, industri lana baita), osasun-lanak (zaurituentzako erietxeak sortzea, gudak atzean utzitako umeen eta umezurtzentzat haurtzaindegiak antolatzea eta abar), arropa eta arma-bilketak, heziketa-lanak, gudako faxisten aurkako sabotaia ekintzak[137] (adibidez armada faxistentzako arropa edo janaria biltzea boikotatzea), herriaren zaintza edo polizia herrikoiaren antzeko lanak[138], Alemaniara emakumeak langile bezala bidaltzea boikotatzea eta abar ziren[139]. Bigarrenari dagokionez, Batinićen arabera, Emakumeen Fronte Antifaxistaren propaganda “oso eraginkorra izan zen (…) balkaniar folklorea, baserriguneetan erreferentzialtasun handia zuena, eta lexiko iraultzaile berria, zeinak genero-berdintasuna baitan zekarrena, bilbatzen zituelako”[140]. Adibidez, propagandarako emakumeentzako agerkariak atera zituzten –Pejnovićek sortutako Žene u borbi egunkaria bihurtu zen AFŽren agerkari nagusia, hala ere Batinićek dioenez “dozena bi inguru agerkari atera zituen AFŽk”[141] –edo emakumeentzako asanbladak eta mitinak antolatzen zituzten, baina baita ere balkaniar baserriguneetan baziren emakumeen biltze-mota tradizionalak, prelo edo sijelo deitutako emakumeen lan kolektiborako eta bilketarako jarduera tradizionalak aprobetxatzen zituzten[138][141]. Propaganda ekintzen artean emakume baserritarrei idazten eta irakurtzen irakasten zuten eskolak zabaltzea ere bazegoen, eta honekin batera eskola politikoak zabaltzea -honek, emakumeak askatzeko tresnak emateaz gain, partisanoei propaganda tresna paregabea ematen zien, gizarte berria eraikitzearen inguruan-[142]. Parte-hartze politiko honi zegokionez nekazarien kultura tradizionalaren patriarkalismoa, emakumeak asanbladan parte hartzearekiko errefraktarioa, apurtzea beharrezkoa izan zen[143]: Nevenka Petrić AFŽko beteranoak esan zuen moduan “hasiera batean asko kostatu zitzaigun, emakume askok mitinetara etortzeko senarren baimena behar zuten (…) kasu askotan herri askotan emakumeok tokiko AFŽ sortu aurretik, tokiko Herri-Askapenereko Komitea sortu behar izaten genuen, eta gero AFŽren tokiko komitea[144]”. Ivana Pantelićek dionaren arabera, AFŽ eta borroka partisanoa mugarri izan ziren emakumeen emantzipazioan, kontuan izanik gehienak baserritar testuinguru sozialetik etorrita zirela “sobietar emakumezkoentzat izan zena baino jauzi handiagoa izan zen, han, gero partisanoak izan ziren emakumeek guda aurretik gizartean jada paper publiko bat zuten eta”[145]. Garaiko zuzendari komunista batek, Vladimir Dedijerrek esan zuen bezala, “emakumeak borrokara gehien bildu dituzten tokiak guda aurretik kontserbakorrenak ziren tokiak dira, emakumeak esklabu bezala tratatuak ziren tokiak”[146].

AFŽko kide ziren emakumeen beste egintza bat, partisanoek askatutako lurretan emakumeen kontrako bortizkeria saihestea eta gertatzerakoan zigortzea izan zen, batez ere tokiko kontseilu politikoko kideak zirelarik. Halako lana Titok berak aintzatetsi zion Pejnovići[147][148][149][150].

Emakume Antifaxisten Frontearen zuzendaritzan, “emakume gehienek hezkuntza maila altua izan zuten” beraz Pejnović, baserritar jatorrikoa, salbuespen bat izan zen. Gehienak Alderdi Komunistako kideak izan ziren gudaren aurretik (azken ezaugarri honetan honetan bai hurbiltzen zela profila Pejnovićen profilera[16][117]); lehen aipatu dugun Barbara Jancarren analisiaren arabera “lehen unean” – AFŽ sigla horiekin sortu aurretik- bat egindako jendearen profilera gerturatzen direnak[151]. Jelena Batinićen arabera, Pejnovićen antzeko profilak nahiko errepikatzen ziren AFŽren tokiko zuzendaritzetan (seme-alaba askoren amak, “ama burkideak”, askotan biktimen amak edo emazteak izandakoak[152]), baina ez zuzendaritza nagusietan[153]. Kontuan izan behar dugu batez ere AFŽ, izen horrekin, lehen momentutik baserriguneetan zela indartsua, hau da, partisanoek askatutako zonaldeetan, ez hirietan, beraz AFŽren oinarrizko kide gehienek baserritar profila zuten, asko “kidetzara gudak ekarri hondamendia eta sufrikarioa bukatzeko modu bezala hurbildu ziren, komunismoaren aldekotasunez baino gehiago”[154]. Kontutan izan behar dugu guda aurretik Alderdi Komunistaren militantziaren %6 osatzen zutela emakumeek, orduko Europako politikaren testuingurua kontuan hartuta ez zen kopuru eskasa, baina gudan izandako emakumeen mobilizazioak ekarri zuena baino proportzio txikiagoa zen[151]. Beste alde batetik, AFŽn sartutako emakume gehienek ez zuten Alderdi Komunistara pasatzeko pausua eman, guda bukaeran Alderdian sartu ziren emakumezko militante berri gehienak hirietatik zetozen, ez AFŽ indartsu zen herrietatik (guda bukaeran hiru alderdikideetatik bat zen emakumezkoa)[127].

Kidetzarren kokapen geografikoari zegokionez, AFŽ lehenik Kroazian eta Bosnian eratu zen, eta Serbia osoan 1943an zehar ezarri zen[144]. Batinićen arabera, Kroazia izan zen AFŽk antolakunde handiena eta hobea lortu zuen tokia, bere arabera, Bosnian eta Serbian nahiz eta azkar hedatu, 1945 arte ez zuten Errepublika osorako antolakundea eratu[155][156]. Montenegron 1943an sortu ziren tokiko AFŽk –Montenegro italiarren peko lurra zenez, hauek guda uzteak erraztu egin zuen lan politikoa-[132]. Mazedonian are arazo gehiago izan zituen AFŽk, adibidez Bosanski Petrovaceko sorrera-konferentzian ez zen Mazedoniako ordezkaririk izan -bai zailtasun geografikoengatik eta bai han borroka partisanoa beranduago garatu zelako-[132]. Etnikoki gehienbat serbiarrak ziren kideak Batinićek dioenez: Kroaziako, Bosniako Herzegovinako eta Sremgo serbiarrak; nahiz eta “italiarrek okupatutako Dalmazian kroaziar asko ere bildu ziren”, NDHk okupatutako lurretan emakume kroaziarrak eta musulmanak erakartzeko oztopoak izan zituzten[157][158].

Hala ere, laster AFŽk borrokarako emakumeak masan errekrutatzeari ekin zion, eta ez soilik osasun-langile edo erizain gisa[159]; baizik eta baita ere borrokako unitateetan, komunikazio sektorean –Barbara Jancarren arabera, Jugoslavia Askea Irratia emakumeen ardurapean zegoen[160]- edo inteligentzia sektorean. Partisanoentzat AFŽren lana oso errentagarria izan zen, ez soilik hasieran uste bezala atzeguardia antolatzeko mugimendu bat zelako, baizik eta laster gudan borrokatzeko aukera emanez, emakume askok mugimenduarekin bat egiteko aukera eman zutelako[140], modu honetan “gizarte berriaren” –besteak beste, parekidea izango zenaren- aldeko propaganda ekintza bidez ere bistaratuz[161][162][163]. Emakume borrokalariaren fenomenoa batez ere 1942an egin zen masazko, 1941ko lehen brigadetan egon baziren, baina nahiko kopuru irregularrean unitate ezberdinetan (unitate batzuetan %2 ziren, eta beste batzuetan %20)[144]. Jelena Batinićen arabera, hori 1941an emakumeak borrokara batzeko deialdi orokorrik ez izanaren ondorio da, halako deialdiak “tokikoak” edo “unitate mailakoak” ziren, baina oro har, 1941an oraindik ez zituzten emakumeak borrokalari gisa errekrutatzen[164].

Masa-errekrutamendua 1942an hasi zen, otsailean Jelena Batinićek dioen moduan, parte batean Sobietar Batasuneko emakumeen errekrutamenduak eraginez. Tito berak esan zuen kanpaina hor hasi zuela “emakume askok parte hartu nahi zutelako (…) eta lotsagarria zatekeelako debekatzea”[165]. Ivana Pantelićen arabera, “emakumezko partisanoen fenomenoa ez zen jugoslaviarren berezitasuna izan, baina Jugoslaviako fenomenoak hartu zuen dimentsioa ustekabekoa izan zen”[166][167]. Hala ere, Batinićen arabera, borrokarako emakumeen masa-errekrutamendua ez zen gauza oso erraza izan (adibidez, 1943ko urtarrilean partisanoek atera zituzten errekrutatzeko arauetan, euren errekrutatzea ez zen beharrezkotzat jotzen, bai ordea gizonena[168]), hasieran mesfidantza asko zegoelako, eta askotan berez emakumeak armak hartzera ordez beste egiteko batzuetara bidaltzeko joera zegoelako[169]. Emakumeen errekrutatzearen garairik handiena, Batinićen esanetan, 1943ko bukaeran izan zen, “partisanoen morala, garaipen politiko eta militarren ostean, oso goian zegoenean”[170]. Estatistika ofizialen arabera, guztira 100.000 emakumezko partisanok egin zuten bat, guztira 800.000 partisano zirelarik[171], hau da %13 inguru emakumezko borrokalariak izan ziren, eta horietatik 25.000 izan ziren borrokan hilak (%25, gizonezkoena baino proportzio handiagoan)[172], eta beste 40.000 zaurituak –guztira frontean edo okupatutako zonaldeak batuz, 600.000 bat emakume edo atxilotuak, kartzelaratuak edo kontzentrazio eremuetan sartuak izan ziren-[132]. Beraz ehunekotan Sobietar Armada Gorrian baino emakume borrokalari gehiago zeuden, Europako proportziorik handiena soilik greziar partisanoen atzetik[161][173]. Bestetik, borrokalariez gain, bi milioi emakumek parte hartu zuten borroka partisanoan[171][174]. AFŽren eta emakumeen garaipenarekiko ekarpena oso baloratua izan zen, bai zenbakiei dagokionez, eta baita ere kualitatiboki, emakumeak baloratuz. Batinićek dioenez, emakume partisanoen profila etnikoki AFŽko kideen antzekoa zen –serbiarrak gehiengoa, nahiz eta kroaziarrek Dalmazian eta esloveniarrek eta mazedoniarrek euren lurretan presentzia handia izan; lanbideari dagokionez, baserritarra-, baina bazegoen ezberdintasun bat: emakume borrokalaria bataz besteko AFŽko kidea baino askoz ere gazteagoa zen[175][176]. Barbara Jancarren arabera, emakume gehienek euren eskualdean borrokatu zuten, normalean ez zituzten martxa handiak egiten[177], hala ere Batinićek hori ihardesten du eta emakumeak martxa luzeak egiten zituzten brigada eta unitate mobilen parte zirela ere esaten du[178]. Emakumezkoen brigadak izan baziren, Lika eskualdean kasu[179], baina emakume gehienek brigada mistoetan borrokatu zuten (Jancar-Websterren arabera, emakumeko brigada ez-mistoek ez zuten askorik iraun)[180][181]. Guda ostean, bai AFŽren zein emakumezko partisanoen ekarpena “erabakigarri” bezala kalifikatu zuten Alderdi Komunistak zein Jugoslaviako eskola-kurrikulumak, zein partisanoen buruzagi zein oinarrizko borrokalarien oroimen-liburuek, adostasuna izan zen horretan[182].

Hala ere, nahiz eta sexu-berdintasuna mugimendu partisanoak bere helburu ofizial egin eta guda ostean emakumeen ekarpena goratu, kontuan izan behar da zenbait aurreiritzik iraun egin zutela, eta ezberdintasunerako joera bat izan bazela; adibidez, estereotipo matxista eta sexistak –adibidez emakumezko partisanoen borroka-gaitasuna zalantzan jartzean, AFŽren lana gutxiestean-[183][184], edo kasu batzuetan emakumeak erizain izatetik soldadu izatera emateko saltoaren aurka agertzen ziren gizonezko burkideak, Danica Milosavljević partisanoak kontatzen duen moduan[185]. Alderdia halako aurreiritzien kontra saiatu zen, baina beti ez zuen lortu hauek desagertaraztea. Izan ziren baita ere atzegoardiako lana gutxiesten zuten emakumezko partisanoak, borrokatzea “emakumeen lana” baino nahiago zutelako[186]-. Beste diskriminazio mota bat sexu-jarrera desegokien inguruan emakumeek zigor-kopuru handiagoak jasotzean zetzan, halako kasuetan arduradun gisa emakumea jotzeko joera handiagoa zegoen[187][188]. Bestalde, kontuan izan behar da, AVNOJren ordezkaritza-aukeraketarekin bezala, karrera militarrean antzeko zerbait gertatu zela: ofizialtasunean aurrera egiteko zailtasunak izan zituzten eta askotan, guda ostean karrera militarra utzi egin behar izan zuten[189][190][191][192]. Soilik 2.000 emakume izan ziren ofizial kargura promozionatuak[193] eta soilik 93 emakumek lortu zuten Jugoslaviako Herriaren Heroi titulua (1.300 bat izan ziren guztira)[194], %7k, borrokalarien %13 zirenean[161][195]. Barbara Wiesinger austriarra ikerlari jugoslaviarrak baino askoz ere kritikoago agertzen da emakumeek partisanoen mugimenduan izan zuten paperarekiko, bere ustez “emakumeek iniziatiba-gaitasun indibiduala galdu zuten, kolektiboaren mesedetan (…) eta kolektiboaren nahiak gizonezkoek definitzen zituzten”[196].

1945an Pejnovićek Emakume Antifaxisten Frontearen lehendakaritza utzi zuen, Vida Tomšič esloveniarrak ordeztu zuelarik[197].