Karlomagno
Karlomagno edo Karlos I.a Handia[1] (latinez: Carolus edo Karolus Magnus; 742 – Akisgran, 814ko urtarrilaren 28a) Frankoen erregea izan zen 768-814 bitartean, Lombardiarren erregea 774-814 bitartean, eta Mendebaldeko enperadorea 800-814 bitartean. Europako sartaldeko ia lurralde kristau guztiak batu zituen, eta Karolingiar dinastiaren sortzailea izan zen.
| Karlomagno | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | |||||||||
800ko abenduaren 25a - 814ko urtarrilaren 28a ← baliorik ez - Luis Errukitsua →
768ko urriaren 9a - 814ko urtarrilaren 28a ← Pepin Laburra, Karloman I.a - Luis Errukitsua →
814ko urtarrilaren 28a ← Desiderius (en)  - Bernard of Italy (en) →
| |||||||||
| Bizitza | |||||||||
| Jaiotza | Frankoen Erresuma, Lieja eta Akisgran, 740(e)ko hamarkada | ||||||||
| Herrialdea | Frankoen Erresuma | ||||||||
| Heriotza | Akisgran, 814ko urtarrilaren 28a (64/74 urte) | ||||||||
| Hobiratze lekua | Akisgrango katedrala Kapera Palatinoa | ||||||||
| Heriotza modua | : eritasuna | ||||||||
| Familia | |||||||||
| Aita | Pepin Laburra | ||||||||
| Ama | Betrada Laongoa | ||||||||
| Ezkontidea(k) | Himiltrude (en) Desiderata of the Lombards (en) (770, 770 (egutegi gregorianoa) - 771)Hildegard of Vinzgouw (en) (771, 772 (egutegi gregorianoa) - 783)Fastrada (en) (783, 784 (egutegi gregorianoa) - Luitgard (en) (794, 794 (egutegi gregorianoa) - | ||||||||
| Bikotekidea(k) | ikusi
| ||||||||
| Seme-alabak | ikusi
| ||||||||
| Anai-arrebak | ikusi
| ||||||||
| Leinua | Karolingiar leinua | ||||||||
| Hezkuntza | |||||||||
| Hizkuntzak | latina greziera Frankish (en) | ||||||||
| Jarduerak | |||||||||
| Jarduerak | monarka eta subiranoa | ||||||||
| Altuera | 1,84 metro | ||||||||
| Santutegia | |||||||||
| Urtarrilaren 18 | |||||||||
| Sinesmenak eta ideologia | |||||||||
| Erlijioa | Erromatar Eliza Katolikoa kristautasuna | ||||||||
  | |||||||||
 | |||||||||
Bizitza
Pepin Laburra-ren semea zen. Aitak ez bezala, oso ikasketa laburrak izan zituen. Hura hildakoan, erresuma banatu zen Karlomagno eta Karloman anaien artean. Karlomagnok Austrasia, Neustria eta Akitaniaren zati bat hartu zituen erregetzarako; Karlomanek Akitaniaren gainerakoa, Alemania, Alsazia, Burgundia eta Septimania jaso zituen. 771ean, Karlomanen heriotzaren ostean, haren lurraldeen jabe egin zen, bere ilobak desjabetuta. Beraz, Frankoen errege bakar bihurtu zen. Italian sartu eta lonbardiarren lurraldeak konkistaturik, 774an Frankoen eta Lombardiarren errege izendatu zuen bere burua.
Lupo II.a, Baskoniako dukea menperatu eta Akitaniako Erresuma sortu zuen. Abd ar-Rahman I.a Kordobako emirraren eta haren Zaragozako gobernadore baten arteko liskarrez baliatuz, musulmanen konkista geldiarazten saiatu zen. Horretarako, Nafarroan zehar sartu zen, aldi berean beste gudaroste batez Kataluniatik eraso egiten zuela. Zaragozarako bidean zihoala Iruñeko harresiak suntsitu zituen. Baina, Zaragozan porrot egin ostean atzera zihoanean, Pirinioak pasatzen ari zela, baskoiek Orreagan prestatutako segadan erori zen, eta Karlomagnoren iloba Errolan, Bretainiako Markako dukea, hil zen guduan. Ondorioz, 778ko abuztuaren 15ean bere armadaren atzeragoardia galdu zuen[2]. Gertakizun hori ezusteko handia izan zen frankoentzat, eta hura estaltzearren Errolanen kantua izeneko kantu epikoa asmatu zuen Turoldek. Eginhardo Karlomagnoren biografoak IX. mendean hurrengoa idatzi zuen:
 |
Wikitekan bada UEUren liburu batetik ateratako testu zatia: Eginhardo-ren Vita Karoli Magni |
| Liburu osoa: Euskal Herriko Erdi Aroaren Historiarako dokumentu idatzi eta grafikoen iruzkin-ereduak | |
| « | Sajoien aurka etengabe, eta ia atsedenik gabe borrokatzen zen bitartean, mugako lekurik estrategikoenetan goarnizioak kokatu ondoren, Espainia-ra abiatu zen eskura zeuzkan indar guztiekin; eta, Pirinioak iragan eta gero, eta aurkitu zituen gotorleku eta gaztelu guztiak menperatu zituenean, gudalosteak oso-osorik eta ukitugabe zeuzkala itzuli zen, salbuespen batekin: Auñamendien gailurrean bertan, itzulerako bidean jadanik, Baskoinen zitalkeria bere larrutik ezagutu behar izan bait zuen. Zeren eta, armada lasai-lasai zihoanean, ilara luzean, pasabidearen estuasunak eskatzen zuen bezala, Baskoinak, mendiaren gailurrean zelatan zeudelarik —pasabideko beste inon baino itxiagoa bait da han basoa, eta aproposa, beraz, lekua tranpak jartzeko— eta goitik beherantz etorriz, sakanarantz bultzatu zuten azken-azkenean zihoan bagajea eta baita aurrekoen babes modura erretagoardian zihoazen tropak ere. Eta behin batailan gurekin sartu zirenean, azkeneko gizona ere hil egin zuten, eta harrapakina lortu ondoren, gauaren iluna lagun, sakabanatu egin ziren bizkor-bizkor. Eginkizun honetan beren alde eduki zuten Baskoinek ez bakarrik armamentuaren arintasuna, baita guztia gertatu zeneko lekuaren taiuera berezia ere: Frankoei, aitzitik, kontra gertatu zitzaien —Baskoinak baino askoz ere gutxiago eta ahulago izateraino— bai zeramaten armamentuaren astuntasunak, baita etsaiak baino beherago kokatuak egotea ere. Bataila honetan hil ziren Egiardo seneskala, Anselmo konte palatinoa eta Roldan, Bretainiako markako prefektua ere, beste askoren artean. Eta porrot honek ezin izan zuen berehala mendekatua izan, zeren eta etsaiak, erasoa burutu ondoren, halako moldez sakabanatu bait ziren, ezen non bilatu eta aurkitu zitezkeen jakiteko aztarnarik ere ez zutela utzi. | » |
—[3]. Testu osoa irakurtzeko Wikisourcen duzu eskuragarri | ||
Pirinioen hegoaldean musulmanak gerarazteko segurtasun-eremua ezarri zuen, Hispaniako Marka, eta Bretainian gauza bera egin zuen Iparraldeko herrien aurka, Bretainiako Marka (789-790). Bavarian manupekotasuna ezarri (787), Saxonia anexionatu (799), eta frisiarrak (785), Panoniako abaroak (791-796) eta saxoiak (804) garaitu eta kristautu zituen. Frankoen erresumaren zabaldunde etengabeagatik, Aita Santuari eskaini zion babesagatik, eta hark Bizantzioko enperadoreari kontrajartzeko Mendebaldean beste enperadore bat izateko zuen nahiagatik, 800. urteko Gabon egunez, Leon III.a aita santuak Mendebaldeko enperadore koroatu zuen Karlomagno.
Mendebaldeko Inperioa izenez besterik ez zen, ordea, Erromako Inperioaren jarraipen; batasunik ez baitzuen, izan ere; moldez anitza zen, frankoa gehienbat, eta kristatutasunean (Karlomagnok «Jainkoak koroatua» deitu zion bere buruari) eta Europako indar orekan zituen bi oinarriak. Konkista aldia buruturik, bere mendeko lurraldeak, Hispaniako Markatik Danubio eta Elba ibaietaraino, eta Italiar penintsulatik Danimarkaraino, antolatzen ahalegindu zen. Errege absolutua izan zen, zaldun frankoen arteko aholkulari batzar bat baldin bazuen ere; «Jainkoak koroatua» deitu zion bere buruari; berak izendatzen zituen apezpikuak eta abadeak; berak deituta bildu ziren kontzilioak, eta berari fideltasuna zin egitea inposatu zien pertsona libre guztiei. Konkista leku bakoitzean konderria antolatu zuen, eta legeak araudi batean bildu zituen.
Bestalde, Karolingiar Pizkundea deitutako berpizkunde kultural garrantzitsuaren bultzatzailea izan zen. Izan ere, bere jauregian eskola bat sortu zuen, monasterioetan arte-lantegiak ugaldu zituen, eta garaiko jakintsuak biltzen ahalegindu zen: Alkuino Yorkekoa, Petri Pisakoa, Paulo Diakonoa, Eginhardo... Nekazaritza, industria eta merkataritza sustatu zituen. Hala, bada, alde batetik kristautasuna hedatu zuen; bestetik, Ekialdearekin merkataritza harremanak berrabiarazi zituen. Hil aurretik, 813an, Ludoviko Pio semea koroatu zuen. Eginhardok idatzi zuen Karlomagnoren biografia.
Ondorengoak
Karlomagnoren 10 emazte eta ohelagun ezagutzen dira; haietako zortzirekin 20 seme-alaba izan zituen.
| Data | Bikotekidea | Seme-alabak |
|---|---|---|
| 768 | Himiltrude (ohelaguna edo emaztea) |
|
| 769 | Désirée Lombardiakoa (emaztea) | |
| 771 | Hildegarde Vinzgaukoa (emaztea) |
|
| 783 | Fastrada Frankoniakoa (emaztea) |
|
| 794 aldean | Luitgarda Alemaniakoa (emaztea) | |
| ? | Madelgarda (ohelaguna) |
|
| ? | ? (ohelaguna) |
|
| ? | Gerswinda Saxoniakoa (ohelaguna) |
|
| 800 aldean | Regina |
|
| 806 aldean | Adelinda |
|
Erreferentziak
- Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2016/06/01 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.
- EIMA: Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak
- Orreaga, pasabidea eta historiako bidea. roncesvalles.es (Noiz kontsultatua: 2016-06-01).
- Ruiz Fernández, Amanda; Agirre García, Jaione. (2006). Euskal Herriko Erdi Aroaren historiarako dokumentu idatzi eta grafikoen iruzkin-ereduak. Udako Euskal Unibertsitatea ISBN 8484380807..
Kanpo estekak
| Autoritate kontrola |
|
|---|
Datuak: Q3044
Multimedia: Carolus Magnus / Q3044
.svg.png.webp)
Frantziako errege karolingiarrak | ||
|---|---|---|
Pepin (751–768) • Karlomagno (768–814) • Karloman I.a (768–771) • Luis Errukitsua (814–840) • Karlos Burusoila (840–877) • Luis Totela (877–879) • Luis III.a (879–882) • Karloman II.a (879–884) • Karlos Gizena (884–888) • Karlos Bakuna (898–922) • Luis IV.a (936–954) • Lotario (954–986) • Luis V.a (986–987) | Karlomagno | |