Jurasiko

Tolestutako Jurasikoko estratuak, Gasteretalen, Suitza.

Jurasikoko estratigrafia ammoniteen erabileran oinarritzen da nagusiki: indize-fosilak. Ammonite taxon espezifikoen lehen agerpen-data faseen hasierak markatzeko erabiltzen da, baita aldiberekotasun txikiagokoak ere, "ammonite zona" bezala izendatzen direnak; hauek ere, batzuetan, azpizonetan banatzen dira. Estratigrafia globala Europako ammonite-zona estandarretan oinarritzen da, eta beste eskualde batzuk Europako eremuetara kalibratzen dira[1].

Dactylioceras ammonite bat, Toarciarra definitzeko oinarria.

Periodo Jurasikoaren zatirik zaharrena, historikoki, Lias deitu izan da, Jurasiko Goiztiarraren baliokide, baina izendapen horretan Triasikoaren parte den Rhaetiarraren zati bat ere sartzen da. Hettangiar izena Eugenne Renevier suitzar paleontologoak jarri zion 1864an, Hettange-Grande Frantziako ipar-ekialdeko eskualdeari erreferentzia. Hettangiarraren hasieraren GSSP Kuhjoch Pasabidean dago, Karwendel mendigunean, Alpeetako iparraldean, Austrian; 2010ean kokatu zuten. Hettangiarraren hasiera eta, beraz, Jurasikoa, oro har, Kuhjochen agertutako Kendlbach Formazioko Psiloceras spelae tirolicum ammonitearen lehen agerpenak adierazten du[4]. Jurasikoaren oinarria, aurretik, Albert Oppieren Psiloceras planorbis lehen agerpena bezala definitu zen, 1856an, baina, ikuspegi hau, nazioarteko mugako gertaera lokalizatuegia bezala ikusi zen[1].

Sinemuriarra, lehen aldiz, Alcide d'Orbignyk definitu eta literatura zientifikoan sartu zuen 1842an. Bere izena, Frantziako Semur-en-Auxois hiritik hartzen du, Dijonetik gertu. Sinemuriaren jatorrizko definizioa, gaur egun Hettangiarra dena barne hartzen zuen. Sinemuriarraren GSSPa East Quantoxhead herrixkatik 6 kilometro ekialdera dagoen amildegi batean dago, Somerseten (Ingalaterra), Lias Urdinaren barnean, eta 2000. urtean adostu zuten. Sinemuriaren hasiera Vermiceras quantoxense ammonitaren lehen agerpenarekin definitzen da[1][5].

Albert Oppelek 1858an Pliensbachiar estaia izendatu zuen, Zell unter Aichelberg komunitatean dagoen Pliesbach etxaldetik, Stuttgart hiritik gertu, Alemanian. Pliensbachiarreko oinarriko GSSPa Robin Hood's Bayko (Yorkshire, Ingalaterra) Wine Haven kokalekuan dago, Redcar Mudstone Formazioan, 2005ean onartua. Pliensbachiarraren hasiera Bifericeras donovani amonitearen lehen agerpenarekin definitzen da[6].

Thouars (latinez: Toarcium) Frantziako Loirako Haranean dagoen Saumur hiritik hegoaldera dagoen herria da. Toarciarra d'Orbignyk 1842an izendatu zuen, jatorrizko kokapena Vrines harrobia izanik, Thouars udalerritik 2 kilometro ipar-mendebaldera. Toarciarraren oinarriko GSSP Portugalgo Penichen dago, eta 2014an ezarri zuten. Muga Dactylioceras (Eodactylites) azpigeneroko amoniteen lehen agerpenaren arabera definitzen da[7].

Aaleniarraren oinarria, Guadalajaran.

Aaleniarrak Alemaniako Aalen hiriaren izena darama. Aaleniarra Karl Mayer-Eymar geologo suitzarrak definitu zuen 1864an. Jatorriz, azpiko muga Jurasiko Beltzaren buztin ilunen eta Alemaniako hegoaldeko sekuentzia Jurasikoetako hareharriaren eta oolitaren artean zegoen. Aaleniarreko GSSP marka Fuentelsazen dago, Iberiar mendilerroan, Guadalajarako probintzia (Espainia), eta 2000. urtean ezarri zuten. Aaleniarrareen oinarria Leioceras opalinum ammonitarraren lehen agerpenaren arabera definitzen da[8].

Alcide d'Orbignyk 1842an Bajociar estaia izendatu zuen, Bayeux hiriaren latinezko izena (Bajoce), Normandian, Frantzia. GSSPren urrezko iltzea Murtinheira sekzioan dago, Cabo Mondegon, Portugalen. 1997an hartu zen erabakia. Bajociarraren oinarriaren definizioa Hyperlioceras mundum ammonitearen lehen agerpena da[9].

Bathoniar izena Bath (Ingalaterra) hiriagatik jasotzen du, 1843an d'Omalius d'Halloy geologo belgikarrak aurkeztua, eskualdeko zenbait harrobietako kareharri oolitiko zati osatugabe baten ondoren. Bathoniarraren oinarria Ravin du Bèsen dago, Bas-Auran eremuan, Proventza Garaiko Alpeetan, Frantzian. Bathoniaren oinarria Gonolkites convergens ammonitaren lehen agerpenaren bidez definitzen da, Zigzagiceras zigzag ammonite eremuaren oinarrian[10].

Calloviarra Wiltshireko Kellaways herrixkaren latinizatutako izenetik dator, eta 1852an Alcide d'Orbignyk jarri zion izena, jatorriz Forest Marble Formazioaren eta Cornbrash Formazioaren arteko kontaktuan zegoen basea. Hala ere, geroago aurkitu zen muga hori Bathoniarraren goialdean zegoela[1]. Calloviarraren oinarriak ez du oraindik GSSP ziurtaturik. Kepplerites generoko amoniteen lehen agerpena da, Calloviarraren oinarrizko definizioa[11].

Oxfordeko buztina Weymouthen.

Oxfordiarrak izena Ingalaterrako Oxford hiriagatik jasotzen du eta 1844an Alcide d'Orbignyk Oxfordeko buztinaren ondorioz izena eman zion. Oxfordaren oinarriari GSSP definitua falta zaio. W. J. Arkell ikerlanetan 1939an eta 1946an Oxfordiarraren beheko muga Quenstedtoceras mariae ammonitearen lehen agerpena izan zen (ondoren Vertumniceras generoan kokatua). Ondorengo proposamenek diote Cardioceras redcliffense lehen aldiz agertzea izatea beheko mugaren definizioa[1][11].

Kimmeridge herriak, Dorsetko kostaldean, Ingalaterran, ematen dio izena Kimmeridgiarrari. Estaia Alcide d'Orbignyk izendatu zuen 1842an, Kimmeridgeko buztinetan oinarritua. GSSPren urrezko iltzea ezarrita dago Staffin badian, Skye Uhartean, Eskozian. Flodigarry sekzioan iltzea ezartzea 2021ean erabaki zen[12]. Mugaren oinarrian dagoen fosila Bauhini Zona da ingurune borealetan eta Baylei Zona azpiborealetan.

Tithoniarra Albert Oppel literatura zientifikoan aurkeztu zuen 1865ean. Tithoniar izena ezohikoa da izen geologikoetan, greziar mitologiatik datorrelako leku izenetik beharrean. Titono, Troiako Laomedonen semea zen eta Eosekin maitemindu zen, egunsentiko greziar jainkosa. Bere izena aukeratu zuen etapa estratigrafiko honetarako Tithoniarra Kretazikoaren egunsentiarekin eskutik helduta aurkitzen delako. Tithoniarraren oinarriari GSSPren marka falta zaio. Tithoniaren oinarrizko definizioa Gravesia ammonite generoaren lehen agerpena da[1][11].

Jurasikoaren goiko muga zehaztu gabe dago, eta Jurasiko-Kretazeoa da gaur egun GSSP bidez definitutako sistema-muga bakarra. Muga honetarako GSSP bat jartzea zaila izan da, markatzaile bioestratigrafiko gehienen erregionaltasun indartsuagatik, eta isotopo aldaketak bezalako gertaera kimioestratiografikorik ez izateagatik, muga bat definitzeko edo korrelazioak egiteko erabil zitekeena. Calpionellida, protista planktonikoen talde enigmatiko bat, kaltzitazko barrunbe formako kuxku batzuk dituztenak, Jurasikoaren amaieran eta Kretazoaren hasierara agertu ziren; honen ondorioz, Jurasiko eta Kretazeoaren muga finkatzeko hautagairik onenak direla uste da[13], zehazki, Calpionella alpinaren lehen agerpena, eponimoaren oinarrian Alpina azpizonan jatorria duena[14]. Definizioa Strambergella jacobi ammoniteen lehen agerpena izan da, antzina Berriasella generoan kokatua, baina haren adierazgarri estratigrafikoaren erabilera zalantzan jarri izan da, haren lehen agerpenak ez baitu zerikusirik C. alpinarenarekin[15].

Kimmeridgeko Buztinak eta bere baliokideak dira Ipar Itsasoko petrolioaren iturri nagusia[16]. Arabiar Plataforma-barruko Arroan dauden sedimentuak ere Erdi eta Goi Jurasikoan sortu ziren, eta hori da munduko petrolio hobirik handiena, Ghawar Zelaia bere barruan baitago[17]. Jurasikokoak dira ere Sargelu Formazioa[18] eta Naokelekar Formazioa[19], Irakeko petrolio erreserba handienak dituztenak. Txinako ipar-mendebaldean 1.500 gigatona ikatz erreserbak daude garai honetakoak, batez ere Turpan-Hami arroan eta Ordos arroan[20].

Jurasikoko inpaktuzko kraterrik nabarmenenen artean dago Morokweng kraterra, 70 kilometroko kraterra Kalahari basamortuaren azpian, Hegoafrikako iparraldean. Inpaktua Jurasiko-Kretazeo mugan gertatu zen, orain dela 145 milioi urte. Morokweng kraterra proposatu da ere Jurasiko-Kretazeo trantsizioaren puntu gisa[21]. Sinemuriarreko beste talka garrantzitsu bat dago, Putxezh-Katunki kraterra, 40-80 kilometroko diametroa duena Nizhni Novgorod azpian[22].

Jurasikoan itsas maila asko igo zen eta horren ondorioz ia lurralde osoa urpean egon zen. Urak beroak zirenez fauna ugari agertzen da fosil ezberdinetan eta ammoniteak ugariak dira. Lehen azaldu bezala diapiroak keuper faziesko arroka triasikoz osatua dago eta hau hain moldagarria izanda gero egon ziren esfortzuen aurrean hausturak egin zituen. Bere gainean kokaturiko arroka jurasikoak dira, beraz, orogenia alpetarraren ondorioz azaleratzen diren lehenengo arroka gogorrak puntu askotan. Hala ere beste leku askotan higatua izan da eta beraz zaila da serie osoa aurkitzea.

Garai honetan Burgos inguruan Asturiasko mendiei loturik zegoen altugunea sortu zen, baita Akitania eta Ebro inguruetan ere. Honek geroago Kantauri Itsasoa izango zenaren eta geroago Mediterraneoa izango zenaren urak bereizi zituen eta Eusko-Kantauriar arro berri bat sortu zen.[23]

Arro guztian zehar eta orokorrean Mesozoikoan ofita ugari agertu ziren. Daniarrean zehar egoera estentsiboa izan zen eta horregatik agertzen dira arroan zehar. Pirinioetan magma toleitikoa agertzen da, Triasikoaren bukaeratik Jurasikoko Lias garairaino.[24]

Garai honetan kareharrizko mazizoak sortu ziren, uharrien ondorioz askotan. Horietako batzuk Aralarren agertzen dira,[25] bai eta Euskal Herriko arkuko mendietako batzuetan ere.

Behe eta Jurasiko Ertainean klima beroa eta hezea izan zen, sedimentazio karetsua sakonera handitan emanez. Jurasikoaren bukaeran klima lehorragoa bilakatu zen eta kareharriaren sedimentazioa eten egin zen.[26]

Jurasikoan itsasoan bizi ziren ornodun nagusiak arraink eta itsas narrastiak ziren. Azken hauen barruan ichtyosaurioak, plesiosaurioak eta Teleosauridae eta Metriorhynchidae familietako itsas krokodiloak.

Ornogabeen barruan talde berriak agertu ziren, hala nola errudistak eta belemnitesak. Jurasikoan biohigadura areagotu zen eta hardground izeneko efektua askotan gertatu zen. Gastrochaenolites izeneko iknotaxa ohikoa da.

Jurasikoan zeuden hamabi klado planktonikoetatik lau edo bost lehenengo aldiz agertu edo erradiazio ebolutiboa izan zuten[30].

Lurrazalean narrasti arkosauroak nagusi bilakatu ziren. Jurasikoa dinosauro belarjale handien (sauropodoak) urrezko garaia da (Camarasaurus, Apatosaurus, Diplodocus, Brachiosaurus, eta beste batzuk); euren harrapakari nagusiak teropodo handiak ziren, adibidez Ceratosaurus, Megalosaurus, Torvosaurus eta Allosaurus.

Jurasiko Berantiarrean lehenego hegaztiak agertu ziren lehengo aldiz, coelurosaure izeneko dinosauro txikietatik. Ornitischia motako dinosauroak ez ziren sauriskioak bezain ugariak. Stegosauroak ugariak ziren. Pterosauroak zeruan arruntak ziren, gaur egun hegaztiek betetzen dituzten esparru asko betez.