Josefa Amar Borbón

Nafarren San Migel elizako bataio-partidaren arabera, haren gurasoak José Amar eta Arguedas, Fernando VI.aren ganbera-medikua, eta Ignacia Borbón eta Vallejo, 1740ko abenduan ezkondu ziren Aragoiko hiriburuan.

Bikotearen hamar ondorengoetako bosgarrena izan zen eta lehen alaba. Sei neba eta bost ahizpa izan zituen. Gizonezkoak milizian jardun zuten, Zaragozan abade egon zen Frantzisko izan ezik, San Migel parrokiako onuradun eta kanonigo izan baitzen. eta 1826an hil zen.[11] 1802an bere neba nagusia, Antonio José Amar eta Borbón, erregeorde, kapitain nagusi eta Granada Berriko Erregeorderriko Audientziako presidente izatera iritsi zen. Ordura arteko familiaren tradizio profesional eta intelektuala, ordea, medikuntza izan zen.[12]

Bere amaren birraitona, Felipe Borbón zaragozarra, 1686[13] urtean argitaratutako Medicina doméstica argitalpenaren egilea izan zen, unibertsitateko irakasle eta mediku ospetsua izan zen.

Miguel Borbón eta Berné aitona Zaragozan jaio zen 1691n. Zirujau aritu zen Nuestra Señora de Gracia ospitalean. Fernando VI.aren katedradun eta medikua, Gaztelako Protomedikatoaren Errege Auzitegiko lehendakariorde izendatu zuten 1746an, eta Kataluniako protomedikatokoa ere izan zen.[14] Bere jarrera sendotuta, Josefaren aita bere suhiaren mesedetan izan zuen eragina, 1749an Erregeren Ganberako mediku gisa agertzen baitzen. [12]

Aita 1715eko apirilaren 28an jaio zen Zaragozako Borja herrian, eta 24 urte baino ez zituela, medikuntzako doktore-gradua lortu zuen Zaragozako Unibertsitatean. San Kosme eta San Damian Ikastetxean onartu zuten[15] eta 1743tik Anatomia katedra bete zuen.[16] 1754 urtera arte aforismoetako katedraduna ere izan zen. Urte horretan bertan, aitaginarrebaren deiaren ostean, Madrilera joan zen Fernando VI.arentzat mediku erreal gisa jarduteko, eta Real Academia Médico Matritenseko lehendakariordetzara ere iritsi zen. Karlos III.a Espainiakoak bere lanpostuan berretsi zuen. Ezaguna da Andrés Piquer-en laguntza izan zuela.[13]

Zaragozan jaio zen 1749an, eta familia oso goiz joan zen Madrilera. Prestakuntza humanistiko sendoa jaso zuen, eta latina, greziera eta zenbait hizkuntza moderno menderatzera iritsi zen, itzultzaile-lanerako balio izan ziotenak. 23 urte zituela ezkondu zen 47 urteko Joaquín Fuertes Piquerrekin, Valbonakoa (Teruel). Andrés Piquer Aragoiko mediku ospetsuaren iloba zen, Alcalá de Henareseko San Ildefonson, Madrilen lan egiten zuen abokatua eta Arandako kondearekin lotura estua zuena, Gaztelako Kontseiluko presidentea. Ezkondu eta gutxira, 1772 urtean Aragoiko Audientzian krimenaren alkate-plaza lortu zuen. 1776an Real Sociedad Económica Aragonesa de Amigos del País elkartea sortu zenetik kide aktiboa izan zen eta bertako bigarren zuzendari kargua hartu zuen. 1787 urtean aurreko urtean apoplexia-krisi larria izan eta gero, bere lanpostua erretiratzeko eskatu zuen epaimahaian. 1798ko irailaren 3an hil zen, 72 urte zituela. [12]

1775ean jaio zen Feliperen gurasoak izan ziren. 1802an, osaba Antonio Nueva Granadako erregeorde izendatzearekin batera, Quitoko Errege Auzitegian oidore edo entzule kargua lortu zuen. 1808 urtean penintsularen inbasio napoleonikoaren ostean kolonia amerikarretan gertatu ziren mugimendu sezesionistak Granada Berrian islatu ziren. Felipe Fuertes Amar entzuleak, mugimendu independentista erreprimitzeko ahaleginean, botereaz arduratzeko zen Quiteko oligarkiaren kontra egin zuenean, hil egin zen 1810 urtean, 35 urte baino ez zituela. [12]

Ezkondu ondoren, Josefa Amar Borbón Zaragozara itzuli zen, eta hantxe egin zuen lan intelektuala. 1782 urtean Real Sociedad Económica Aragonesa elkartean sartu zen, elkarte horretan lehen emakumea izan zelarik, eta 1787a urtean Madrilgo Damen Batzordean. 1798 urtean senarra hil zen arte egon zen aktibo, eta alargundu ostean pertsonaia publiko izateari utzi zion. Bere jarduera publikoa oso bizia izan zen. Gizarte-elkarteetan sartu zenetik, prestakuntza, laguntza eta karitate proiektuetan nahiz jarduera intelektual, politiko eta kudeaketakoetan parte hartu baitzuen. Azken gai horietan emakumeek zuten gaitasunari buruzko eztabaida izan zuen bere saiakera-produkzioak. Denek ahaztuta hil zen 1833an.[17]

1787 urtetik Madrilgo Damen Batzarreko kide izan zen, baina Batzar hori sortu baino lehen eztabaida handia izan zen. Bertan Josefa Amar-ek parte hartu zuen Discurso en defensa de del talento de las mujeres, y de su actitud para el gobierno izenburudun hitzaldiaz, Memorial Literario aldizkarian argitaratu zenaz.[18]

“Inork ez du ukatuko garai guztietan eta herrialde guztietan zientzia abstraktuenetan ere aurrerapenak egin dituzten emakumeak egon direnik. Haren literatura-historia gizonenarekin batera joan daiteke beti, haiek letretan loratu direnean, beste sexuan lankideak eta imitatzaileak izan baitituzte ”.

Argi uzten zuen, beraz, emakumeek gaitasuna bazuten ez zela arrazoizkoa Gizarte Elkarteetan ez onartzea. Genero-rolen esleipen berria egiteko ere aprobetxatu zuen, hau da, gizarte-ordena berria planteatu zuen.[18]

Zaragozako Sociedad de Amigos del País delako erakundeak, gainera, Francesco Griseliniren planarekin batera, Discurso sobre el problema de si corresponde a los párrocos y curas de aldea instruir a los labradores en los elementos de la economía campestre berbaldiaren itzultzeko agindu zion. 1783 urtean egin zion hitzaurrea. Urte berean Aritmetika espainiarra idazten jardun zuen eta Mequinezen Diario lana itzuli zuen. Zaragozan 1784 urtean inprimatutako Importancia de la instrucción que conviene dar a las mujeres izeneko liburu baten berri ere bada, baina ez da ale bakar bat ere gorde.[19]

Herriaren Adiskideen Aragoiko Errege Elkarte Ekonomikoan emakumearen independentzia eta duintasuna defendatu zituen, gaiari buruzko Europako libururik ezagunenetako bat itzuliz, 1778ko Vicesimus Knoxen Essays Moral and Literary lana, eta 1786tik 1790ra idatzi eta eman zituen zenbait hitzaldi emanez: Discurso en defensa del talento de las mujeres (1786), Oración gratulatoria... a la junta de Señoras (1787) eta Discurso sobre la educación física y moral de las mujeres (1790). Horietan guztietan, berdintasunaren feminismoa defendatu zuen, bere iritziz:

Garunak ez du sexurik, eta emakumeek edozein funtzio politiko edo sozial betetzeko duten gaitasuna, berez, gizonena bezalakoa da. Alderik bada, hezkuntzari dagokio.[12]

Discurso sobre la educación física y moral de las mujeres/Emakumeen heziketa fisiko eta moralari buruzko berbaldia bi zatitan banatzen zuen: bata gorputz hezkuntzarena eta bestea moralarena. Gorputz Hezkuntzako zatia gai mediko eta higienikoei buruzkoa da. Moral irakasgaiaren gai nagusia gramatika, geografia, historia eta aritmetika ikasketei buruzkoa da, baita hizkuntza modernoen zein klasikoen ikaskuntza ere. Ez zuen gizartea aldatu nahi, baizik eta emakumeentzako hezkuntza bat planteatu, emakumeak berak zoriontsu izateaz gain erabilgarriagoak eta eraginkorragoak izan zitezen.[20] 1790ean argitaratua, hitzaurre luzea izan zuen, Xenofonteren aipamen bat lagun zuela:

"Hezkuntza onak legeak ongi erabiltzen, bidezkoaz hitz egiten eta entzuten irakasten du"

Lehen zatiak zortzi kapitulu ditu, eta gorputzaren hezkuntzari buruzko mediku-higienista diskurtsoa da. Urte horretan bertan onartu zuten Bartzelonako Elkarte Medikoko ohorezko kide gisa. Haurren haurdunaldi, erditze, edoskitze, hazkuntza eta elikadurari buruzko zainketak aztertzen ditu, baita "neskei erakustea komeni den bizi araubidea" ere. Askoz luzeagoa den bigarren zatia, 17 kapitulu dira. Azkena hezkuntzari buruzko lanen bibliografia iruzkindua da, Platonekin hasi eta garaikide izan zituenak barne hartu zituen. Gainerako kapituluak gai hauetan sailka daitezke: moralak; emakumeen hezkuntza berariazkoa edo berezkoa; hezkuntza intelektuala; ezkontza; etxean edo kanpoko erakundeetan hezkuntza egitea komenigarriagoa den. Haren aukera amak etxean heztea zen, Ilustrazioaren ideia. Hitzaurrean zioen legez, Diskurtso edo berbaldi hau bere klaseko gizon eta emakumeei zuzenduta zegoen:

"Ez da klase arrunteko emakumeei buruz hitz egingo, nahikoa baitute beren kabuz etxeko lanbide mekanikoak egiten jakitea."

Hala ere, gero aipatu zuen, adibidez, dendarien alabentzat aritmetika ikastea onuragarria zela. Eta beste leku batean hitz egin zuen etxekoandreez. Discurso izeneko hori, beraz, emakumeen hezkuntzari buruzko Ilustrazioaren idearioaren adierazpenik esanguratsuena da. Mugimendu horren ideia nagusiak biltzen ditu: hezkuntzarekin batera, zoriona eta erabilgarritasuna, esate baterako. Erlijioari dagokionez, jansenita itxura ere nabarmendu zuen. Josefa Amarren ustez, "bertutea adibideekin irakatsi behar da, ez aginduekin", eta bereizi egin behar dira "superstizioa" eta barru-barruko eta zintzotasunezko debozioa. Modu berean, Biblia bitartekaririk gabe irakurtzearen aldekoa zen, autore erasmistak proposatu zituen, eta austeritatea eta grinen kontrola azpimarratu zituen, «funtsik gabeko» erlijio-bokazioak kritikatuz.[21]

• Discurso en defensa del talento de las mujeres y de su aptitud para el gobierno y otros cargos en que se emplean los hombres/ Emakumeen talentua eta gobernatzeko gaitasuna eta gizonek erabiltzen dituzten beste kargu batzuk defendatzeko hitzaldia, Memorial literario, t VIII lanean , abuztua 1786, or. 399–430.
• Oración gratulatoria dirigida a la Junta de Señoras de la Real Sociedad Económica de Madrid/ Madrileko Errege Elkarte Ekonomikoko Emakume Batzarrari zuzendutako haborokina, Memorial literario, t. XII, 1787ko abendua, 588–592.
• Josefa Amar eta Borboiren eskutik, Discurso sobre la educación física y moral de las mujeres/ Emakumeen heziketa fisiko eta moralari buruzko hitzaldia. Madril, Benito Cano, 1790

• Ensayo histórico-apologético de la literatura española contra las opiniones preocupadas de algunos escritores modernos italianos. Disertaciones del Abate Don Xavier Lampillas, traducido del italiano al español por Josefa Amar y Borbón./Literatura espainiarraren saiakera historiko-apologetikoa idazle moderno italiar batzuen iritzi kezkatuen kontra. Don Xavier Lampillasen mintzaldiak, italieratik gaztelaniara itzulia, Josefa Amar eta Borboik. Zaragoza, Blas de Miedesetik, 6 lib., 1782-1784.
• Respuesta del señor abate Lampillas a los cargos recopilados por el señor abate Tiraboschi en su carta al señor abate N. N. sobre el ensayo histórico apologético de la literatura española, traducido del italiano/Abate Lampillas jaunaren erantzuna abate Tiraboschi jaunak Espainiako literaturaren saiakera historiko apologetikoari buruz N. abate jaunari bidalitako gutunean bildutako karguei, Josefa Amar Borbón-ek italieratik itzulita. Zaragoza, Blas de Miedes, 1786.
• Diario de Mequínez, residencia del emperador de Fez y Marruecos/ Mequínezen Egunkaria, Fez eta Marokoko enperadorearen egoitza, 1721. urtean Stewart zaldunak gatibu ingelesak erreskatatzeko enbaxada zela eta.
• Ensayo histórico-apologético de la literatura española contra las opiniones preocupadas de algunos escritores modernos italianos. Disertaciones del Señor Abate Don Xavier Lampillas, traducido del italiano al español por Josefa Amar y Borbón/ Literatura espainiarraren saiakera historiko-apologetikoa idazle moderno italiar batzuen iritzi kezkatuen kontra. Abate Xavier Lampillasen hitzaldiak, Josefa Amar eta Borboik italieratik gaztelaniara itzuliak. Bigarren edizioa, zuzendua, zuzendua eta moldatua, eta itzultzaileak berak irudiz hornitua. Madril, Imprenta de D. Pedro Marín, 7 liburuki, 1789.