Izarbeibarrera

Izarbeibarrera hegoaldeko goi nafarrera euskalkiaren hizkera bat da, Nafarroa Garaiko Izarbeibar (Izarbeibarra) eta Orbaibar (Orbaibarra) ibarretako berezko euskara. Azpieuskalki gisa ere hartzen da.

Izarbeibarrera (†)
izarbeibarrera — euskera
Izarbeibarrera, eremu euskaldunaren barruan
Sailkapena
EuskalkiaNafarrera
Zati-euskalkiaHegoaldeko goi nafarrera
Kokapena
EskualdeaIzarbeibar eta Orbaibar,
 Nafarroa Garaia
Egoera
Estatusberehalako desagerpena

1935ean, ez zegoen izarbeibarrerazko euskaldun gutxienik, eta, beraz, hizkera hilda da.

Herriko hizkeraren aztarna anitz dago ibarretako toponimian, esaera zaharretan eta eguneroko hainbat hitzetan.

Historia

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Gareis, Obanos, Legarda, Uterga, Muruzabal, Adiotz, Eneritz, Ukar, Añorbe, Biurrun, Olkotz, Tirapu, Untzue, Barasoain, Garinoain eta Orisoain udalerriak eta Munarrizketa, Artariain, Iratxeta, Iriberri, Bariain, Etxague, Oloritz eta Orizin lekuak sailkatu zituen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkiko Izarbeibarrera azpieuskalkian.[1] Azpieuskalki horretakoak ziren, euskararen intentsitate txikiko eremuan, herri guztiak. Pedro Irizarren kalkuluen arabera, 1860 eta 1870 artean 1 600 izarbeibarrerazko euskaldun inguru egongo ziren hiru ibarretan.[2]

1904an, Iruñeko gotzaindegiko Elizaren Gida eta langileen egoeraren arabera, 1904ko irailaren 1ean, oso Izarbeibarrera hiztun gutxi geratzen ziren. Dokumentu horren arabera, euskara jada ez zen komunikazio hizkuntza nagusia bailarako inongo herritan.

1935ean, euskaldunen errolda berria egiteko orduan, jada ez zen horrelako Izarbeibarrerazko euskaldunik geratzen.[2]

Kokapena

Gaur egun, ez dago izarbeibarrera hiztunik. Hala ere, 1870an, hiztunak erregistratu dira, honako udalerri hauek barne:

Hizkerak eta aldaerak

Izarbeibarrera hizkera ez da inongo azpieuskalkitan sartzen, ez sortaldeko ez sartaldeko goi-nafarrera, eta azpieuskalki independente bat mantentzen da, nahiz eta beti hegoaldeko goi nafarreraren barruan egon. Sailkapen horretara eraman duten aldeak izan aditzean ikus daitezke. Orainaldia gainerako azpieuskalkien antzekoa den bitartean, zuek zarate (zuek zarete) forman, sartaldekoa bezalakoa, eta zu zare (zu zara) forman, sortaldekoa bezalakoa, lehenaldiak bere berezitasunak ditu, eta horien artean ni niza (ni nintzen) nabarmentzen da.

Azpieuskalki hau ere berezia da, bere barruan hizkera ezberdinik ez duelako, baizik eta etengabe bat osatzen duelako. Hala ere, kontuan hartzen badugu azpieuskalki horren azkartasun azkarra, beste bien aldean, eta Luis Luziano Bonapartek 1863an aztertu zuenean zuen egoera kaskarra, pentsa genezake informazio faltagatik gertatzen dela, eta informazio gehiago izanez gero, hizkerak eta aldaerak ere identifika zitezkeela.

Hiztegia

Herri gehienek izarbeibarreraz dute izen tradizionala, eta gaur egungoak, euskara batuaz:

Hiztunak

Hizkera hori ziurrenik desagertua dago 1935etik. Hauxe da hiztun kopuruaren bilakaera historian zehar:

Hiztunak aldaeraren arabera Hiztunak guztira
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
  Izarbeibarrera
  Izarbeibarrera

Konparaketa

Luis Luziano Bonapartek, XIX. mendean, Izarbeibarrako herri batzuetako euskararen aditz forma batzuk bildu zituen. Goiz desagertu zenez, ez da datu askorik ezagutzen, nahiz eta beste aldaera batzuetatik jasotako datuek hurbileko hizkerekin alderatzeko aukera ematen duten, hala nola Oltzakoarekin edo Eguesibarrekoarekin, adibidez:[3]

Euskara batua Izarbeibarrera Oltzako hizkera Zizurko hizkera Eguesibarrera Artzibarrera Gulibarrera
Hegoesteribartar Txulapain
naiz
zara
da
gara
zarete
dira		 naiz
zare
da
gare
zarate
dire		 naiz
zada
da
gada
zate
dere		 naiz
zare
?
?
?
?		 naiz
zara
da
gara
zarate
dere		 neiz
zera
de
gera
zete
dire		 naiz
zara
de
gara
zarate
dire
nintzen
ziren
zen
ginen
zineten
ziren		 niza
zinda
ze
ginda
zindate
zire		 nitze
zinde
ze
ginde
ziñete
zere		 ?
?
?
?
?
?		 nitza
zina
ze
gina
zinate
zere		 nintze
zine
ze
gintze
zinete
ziren		 nitzen
ziñen
zen
giñen
ziñeten
ziren

Bibliografia
  • Izarbeibarko euskara (Garesko Udala, 1993).
  • Diccionario Castellano-Vasco de Valdizarbe (2009).
  • Izarbeibarko hiztegia (Nafarroako Gobernua, 2002).
  • Hegoaldeko goi-nafarrera. Izarbeibarko aldaera Hiztegia (Hiria, 2005).
  • Aitor Arana: Izarbeibarko Euskara. Ikasliburua eta Hiztegia (2010).

Erreferentziak
  1. Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
  2. Pedro Irizar. «Los dialectos y variedades de la lengua vasca. Variedades desaparecidas y variedades amenazadas de rápida extinción. Su evolución en el transcurso de un siglo» [Contribución a la Dialectología de la lengua vasca, t. I, pp.241-267. Batez ere: pp.251, 257, 260-261]
  3. Luis Luziano Bonaparteko lanak

Ikus, gainera

Kanpo estekak


Euskara
Euskarari buruzko artikuluak
Euskalkien mapa

Egizu klik euskalki bakoitzaren lurraldean haren orrialdera joateko.

Ezkerraldeko mapan 2011. urtean euskaraz ulertzen zutenen kopurua ageri da, herriz herri.

     > % 80     > % 60     > % 40

     > % 20     > % 0
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.