Itzagaondoa

Itzagaondoa[3][lower-alpha 1] Euskal Herriko udalerri eta ibar bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Pirinioaurrea eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 28,2 kilometrora. Altuera 496 eta 1358 metro artekoa da, eta 59,63 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtea 159 biztanle zituen.

Itzagaondoa
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Itzagaondoa bandera
Bandera

Itzagaondoa armarria
Armarria

Map
Kokapena
Herrialdea Euskal Herria
Lurraldea Nafarroa Garaia
Merindadea Zangoza
EskualdeaPirinioaurrea
Administrazioa
Estatua Espainia
Erkidegoa Nafarroa
BarrutiaAgoitz
MankomunitateaIzaga
Izen ofiziala Izagaondoa
Alkatea
(2011-2023)		Elsa Plano Urdazi
(Itzagaondoa Landa-Elkartea)
Posta kodea31421
INE kodea31132
Herritarraitzagaondoar
Geografia
Koordenatuak42°43′45″N 1°26′02″W
Azalera59,63 km²
Garaiera496-1358 metro
Distantzia28,2 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria159 (2023:  −3)
alt_left 62 (%39)(2019) (%71,7) 114 alt_right
Dentsitatea2,67 biztanle/km²
Zahartzea[1]% 23,44
Ugalkortasuna[1]‰ 90,91
Ekonomia
Jarduera[1]% 76,92 (2011)
Desberdintasuna[1]% 0 (2011)
Langabezia[1]% 10,42 (2013)
Euskara
Eremuaeremu mistoa
Euskaldunak[1][2]% 8,80 (2018:  %-0,29)
Datu gehigarriak
Webguneawww.izagaondoa.es

Ibar berezia da; izan ere, bi mendi menditsuen artean (Itzaga eta Gongolatz) etengabeko sakonunea osatzen duen arren, ez dago ibar osoa zeharkatzen duen ur-ibilbiderik, erreka txikiak baizik, Erro eta Irati ibaietan urak isurtzeko ardura dutenak. Iruñea hiriburutik gertu dago, eta komunikazio onak ditu, bide-ardatz handiek inguratzen baitute, nahiz eta horietako inork ez duen bailara zeharkatzen, baizik eta saihestu egiten dute. Itzaga mendia du buru, izena ematen diona.

Bertako biztanleak itzagaondoarrak dira. Ibarburua Ardatz kontzejua da, non udaletxea da.

Izena

Itzagaondoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[4]

  • Itçagaondoa (1196)
  • Eyçagondo (1268)
  • Içagundo (1270)
  • Val de Yçagondo (1366)
  • Val de Izagaondoa (1534)
  • Valle de Izagaondoa (1800)
  • Izagaondo (1829)
  • Itzagaondoa (1968)

Etimologia

Itzagaondoa toponimoak esanahi gardena du, euskaraz esan nahi baitu "Itzaga ondoan". Itzaga mendia da ibarra menderatzen duen mendia eta bere erreferente geografiko nagusia. Gainera, 1 352 metroko garaierarekin, Nafarroako mendirik altuenetako bat da, Pirinioetako gailurrak alde batera utzita.

Mendiaren izenaren jatorriari buruz zalantza gehiago daude. Lehenik eta behin, esan daiteke Itzaga izeneko herrixka bat dagoela haitzaren azpian, eta, beraz, herriak (jada hutsik zegoenak) mendiari izena eman zion edo alderantziz izan ote zen zalantza dago. Esanahi etimologikoari dagokionez, Koldo Mitxelenak ihi + -(z)aga pentsatu zuen, eta "ihidi" esanahia izango zuen. Hala ere, garai batean Heyçaga idazten zenez, ez zuen baztertu ehiza + -aga ("ehiza-lekua") delakoak sortu izana.

Ezaugarriak

Armarria

Itzagaondoko armarriak honako blasoi hau du:[5]

« Hondo urdin batez eta aurrean bere kolorezko haritz batez osatuta dago, Itzaga haitza irudikatzen duten mendi harritsuez inguratuta.  »

Bandera

Itzagaondoko banderak Itzagaondoko barko armarria dauka hondo urdin baten gainean.

Geografia

Pirinioaurrean kokatua, lurra hautsia eta uhindua da, baina, oro har, ez du goragune handirik. Iparraldea eta hegoaldea menditsuena da, baina erdialdea nekazaritzakoa.

Inguru naturala eta kokapena

Itzagaondoa Zangozako merindadeko udalerria da eta Nafarroako hiriburutik 28 kilometrora dago. Udaletxea Ardatzen dago. Erliebe handiko ibarra da. Itzaga mendiaren magalean dago, ibarbide emankor eta laua eratuz, eta, ondoren, mendilerro menditsu bat.

Klima eta landaredia

Itzagaondoko klimaren ezaugarriak klima azpimediterraneoari dagozkio. Urteko batez besteko tenperatura oso aldakorra da altuera zein den, sei gradu gunerik menditsuenetan, eta 13 gradu herrigune eta hegoaldeko guneetan. Prezipitazioek ere antzeko aldakortasuna daukate, 800 hegoaldean eta 1.400mm edo gehiago mendietan. Urteroko egun euritsuak 100 eta 140 inguru izaten dira.

Jatorrizko basoetan pagoak, haritzak, ameztiak eta basa pinuak zeuden. Zoritxarrez, nekazaritzaren eragina dela eta, gaur egun 33 hektarea pago baino ez dago Itzagaondoan. Birlandaturiko pinu lariziar austriarrak (Pinus nigra) Izanozko gunean daude gehienbat, guztira 600 hektarea baino gehiago.

Estazio meteorologikoak

Itzagaondoan dagoen Zuhatzu lekuan, itsasoaren mailatik 631 metrora, Nafarroako Gobernuak 1987an jarritako estazio meteorologikoa dago.[6]

    Datu klimatikoak (Zuhatzu, 1987-2020)    
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 16.0 17.0 22.0 27.5 31.0 36.0 35.5 38.5 34.0 28.0 20.0 16.0 38.5
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 7.1 7.9 12.0 14.7 18.6 23.9 26.9 26.7 22.5 17.3 10.7 7.5 16.3
Batez besteko tenperatura (ºC) 4.3 4.6 8.0 10.7 13.9 18.6 20.8 20.9 17.6 13.5 8.0 4.6 12.1
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 1.6 1.4 4.0 6.6 9.3 13.3 14.8 15.1 12.7 9.7 5.3 17 7.9
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -6.5 -8.0 -9.0 0.0 1.5 5.0 9.0 9.0 5.0 0.0 -5.0 -7.0 -9.0
Batez besteko prezipitazioa (mm) 72.4 59.5 63.2 96.1 66.9 61.2 37.6 36.6 61.1 94.5 88.2 79.7 817.0
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 40.8 37.8 36.2 62.7 53.0 59.0 51.3 64.2 106.7 78.0 57.0 59.5 106.7
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 12.9 11.4 10.7 14.2 12.5 8.4 6.0 6.0 7.7 12.2 14.1 13.6 129.8
Elur egunak (≥ 1 mm) 2.0 3.8 1.9 1.5 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 1.0 2.0 12.2
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[7]
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Banaketa
Itzagaondoko herrien mapa

Itzagaondoak kontzeju bakarra du:

Gainera, beste 8 leku batzuk ere badaude, hala nola:

Azkenik, udalerrian 11 herri hustu daude:


Historia

Gaztelako koroak Nafarroa konkistatu ondoren, Itzagaondoak gaur egungo terminoei eutsi zien. 1835-1845eko udal-erreformetara arte, toki guztien artean ibarreko diputatu bat izendatzen zuten, eta, horrez gain, toki bakoitzak bere justizia arrunta izendatzen zuen bere etxeen artean txandaka. Erreforma horren ondoren, Izagaondoa erregimen erkidearen mende geratu zen.

1847an zazpi eskola zeuden haran osoan, eta bertako maisuek hirurogei errobo gari jasotzen zituzten urtean. Itzagaondoko bideak hobetu ziren Urrotz, Agoitz, Irunberri eta Elo herrietarako bide berriak eraikiz. Ibarran uruna ekoizteko hiru errota zeuden.

Biztanleri galeraren eraginez, 1920ko hamarkadan eskola kopurua bostera murriztu zen, eta uruna ekoizten zuen errota bakarra geratzen zen.

Demografia

2023 urteko erroldaren arabera 159 biztanle zituen Itzagaondoak.[8]

1842 1857 1860 1877 1887 1897 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1981 1991 2001 2011 2021
1038 1124 1074 1140 1015 979 981 950 858 733 670 693 556 250 171 189 167 184 172
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ekonomia

Itzagaondoko biztanleria batez ere adinekoa da, eta horregatik gehienak erretiratuta daude. Gainerako biztanleek nekazaritzan lan egiten dute ia erabat, batez ere hegoalderago dagoen ibarrean, non landu daitekeen azalera handiagoa den. Horrez gain, Iruñerria, Agoitz edo Irunberri bezalako industrialdeetatik hurbil daudenez, bertako biztanleetako batzuk egunero joaten dira hara lan egitera eta bailaran bizitzera.

Politika

Itzagaondoko udaletxea Ardatz kontzejuaren erdialdean dago, eta idazkaria, era berean, Ibargoitiko, Lizoainibar-Arriasgoitiko, Eloko, Untzitibarko eta Urrozko Udaletako idazkaria da. Udalbatza ibarreko alkateak eta hiru zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Elsa Plano Urdazi da, Itzagaondoa Landa-Elkartea hautagai gisa aurkeztu zena.

Udal hauteskundeak
Alderdia Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera
1979 1983 1987 1991 1995 1999 2003 2007 2011 2015 2019
Itzagaondoa Landa-Elkartea - - - - - - - - 4 4 4
Itzaga Talde Independentea - 3 1 3 2 - - 2 1 - -
Nafarroa Bai - - - - - - - 3 - - -
San Miguel - - - - - 3 5 - - - -
San Isidro - - - 2 3 2 - - - - -
Ibarreko Batasun Independentea 5 2 4 0 - - - - - - -
Ezkerren Nafar Batasuna 0 - - - - - - - - - -

Foru hauteskundeak

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Navarra Suma 57 49,57 -
 Euskal Herria Bildu 31 26,96 ▼ 2
 Geroa Bai 14 12,17 ▼ 0
 Nafarroako Alderdi Sozialista 9 7,83 ▲ 4
 Izquierda-Ezkerra 1 0,87 ▼ 2
 Ahal Dugu 1 0,87 ▼ 3
 Vox 1 0,87 -
2015eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Nafar Herriaren Batasuna 47 39,50 ?
 Euskal Herria Bildu 33 27,73 ?
 Geroa Bai 14 11,76 ?
 Nafarroako Alderdi Sozialista 5 4,20 ?
  Nafarroako Alderdi Popularra 4 3,36 ?
 Ahal Dugu 4 3,36 ?
 Izquierda-Ezkerra 3 2,52 ?
 Herritarrak - Herritarron Alderdia 3 2,52  ?
 Equo 2 1,68  ?
 Animalien Tratu Txarren Kontrako Alderdia 1 0,84 ?
 Libertate Nafarra 1 0,84 ?

Udala

Udalaren egoitza eta udaletxea Ardatz ibarburuan dago.

Udaletzea Ardazko kale nagusiaren bukaeran dago, eta 1940ko hamarkadan hasi zen udaletxe moduan erabiltzen. 1965ean sute batek kalte handiak eragin zituen eraikinean eta alde bat berreraiki behar izan zuten. Beheko solairua eta honen gainean eraikitako beste solairu bat dauka. Fatxada nagusian, harriz egindako ate nagusia dago, eta gainontzekoa margoturik dago.

  • HELBIDEA: San Martin kalea, 1.

Egungo banaketa

Itzagaondoko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Elsa Plano Urdazi da, Itzagaondoa Landa-Elkartekoa. Zinegotziak 3 daude:

  • Alejandro Cortes Jimenez (Itzagaondoa Landa-Elkartea)
  • Luis Fernando Ibañez San Martin (Itzagaondoa Landa-Elkartea)
  • Mikel Aingeru Itulain Irurita (Itzagaondoa Landa-Elkartea)

Alkateak

1979tik, Itzagaondoak 9 alkate izan ditu:

Alkatea Agintaldi hasiera Agintaldi amaiera Alderdia[9]
Jose Maria Eslava Gil 1979 1987 Ibarreko Batasun Independentea
Angel Maria Iriarte Zubiri 1987 1991 Ibarreko Batasun Independentea
Francisco Liberal Goñi 1991 1993 Itzaga Talde Independentea
Jose Maria Zabalza Imizcoz 1993 1995 Itzaga Talde Independentea
Baldomero Mugueta Sola 1995 1999 San Isidro
Pedro Jose Goñi Juamperez 1999 2007 San Miguel
Ioseba Etxarte Azkarate 2007 2008 Nafarroa Bai
Alejandro Cortes Jimenez 2008 2011 Nafarroa Bai
Elsa Plano Urdazi 2011 jardunean Itzagaondoa Landa-Elkartea

Kultura

Euskara
Ikus, gainera: «eguesibarrera» eta «nafarrera»

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Itzagaondoa sailkatu zen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian, Pirinioaurreko Untzitibar eta Ibargoiti ibarrekin hitz egiten zena.[10]

Koldo Zuazok, 2010ean, Itzagaondoa atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[11]

Udalerri honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak du. Horregatik sailkatzen da eguesibarrera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Itzagaondoako mintzaira zaharrak ia ez du hiztunik.

2017. urtean, Nafarroako Eremu Mistoan sartu zen.

Jaiak

Ondarea
Gergetiaingo San Martin eliza

Ondasun nabarmenak

Eremu naturalak

Irudiak

Oharrak
  1. /it͡s̻aɣ̞a.onð̞ó.a/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza laugarren silaban

Erreferentziak
  • Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.
  1. Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
  2. Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..
  3. Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
  4. «Itzagaondoa - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
  5. Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  6. «Estazioko datuak - Meteo Navarra» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-12-24).
  7. Zuhatzuko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  8. «Itzagaondoa» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  9. (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  10. Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
  11. Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.

Ikus, gainera

Kanpo estekak
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.