Eurypterida

Euripteridoen ale handienak gizakiarekin alderatuta.

Aurkitu den euripterido handiena Alemaniako Prüm hirian azaldu zen[7]. Jaekelopterus rhenaniae espezieko alebaten kelizeroa da eta aztertu ondoren 2'5 metro inguruko luzera kalkulatu zaio[8]. Delta batetako padura eta zingiratan biziko zela uste da. Bi metrotik gorako espezieak ugari dira eta ikerketu izan da halako tamaina handiarekin nola izango zuten posible mugitzea, arnasa hartzea edota exoeskeletoa mudatzea. Eraikuntza arina izango zutela pentsatzen da, kutikula fina eta mineralizatu gabea izango zutela.

Euripterido gehienak handiak ziren arren bazeuden tamaina txikia hartzen zuten espezieak ere. Alkenopterus burglahrensis da espezierik txikiena, 2'03 cm baino ez[9].

Campylocephalus stylonurinoan ongi bereizten dira prosoma eta opistosoma.

Kelizeratuen antzera gorputzak bi tagma edo atal zituen, prosoma (burua eta toraxa) eta opistosoma (abdomena).

Prosoma oskol batek babesten zuen eta begi konposatuak zituen, trilobiteen antzekoak, bai eta bi ozelo (begi sinple) ere[10]. Oskola zabala eta zapala zen[3]. Prosomatik sei apendize ateratzen zitzaizkien. Ahotik gertu dagoen aurreneko apendize pareak kelizeroak dira eta gaur egungo armiarmetan bezala pintzak dituzte elikagaia manipulatu eta ahora eraman ahal izateko[10]. Gainerako apendize pareak lokomoziorako erabiltzen zituzten hankak ziren. Aipatzekoa da atzera joan ahala apendizeak handiagoak zirela eta seigarren apendizeari begiratuta bi multzo handi bereizten dira, hanka itxurakoa dutenak (Stylonurina subordena) eta arraun itxurakoa dutenak (Eurypterina subordena)[11].

Opistosomak 12 segmentu eta telsona (isatsa) zituen. Segmentu bakoitzak bi atal zituen, artopodo guztietan gertatzen den bezela, gainaldekoa tergita eta alde bentralekoa esternita[3]. Segmentu bakoitzari zegokion apendize parea ezkata itxurakoa zen eta abdomena azpitik babestea zuen helburu. Opistosomaren aurreneko bi segmentuak (animalia osoaren 7.a eta 8.a) fusionaturik zegoen operkulu genitala eratuz. Espezie gehienetan telsonak laban itxura zuen eta igeri egiterakoan lema gisa erabiltzen zutela proposatu izan da[10].

Euripteridoen aurreneko bost apendizeak hanka artikulatuak ziren eta seigarrenean zegoen ezberdintasuna. Stylonurinoen sei apendize pareak hanka indartsuak ziren eta gaur egungo karramarroen antzera ibiliko zirela pentsatzen da. Euripterinoen kasuan seigarren apendize oparea handia eta zapala zen eta igeri egiten zutela uste da. Laban itxurako isatsa lema gisa erabiliko zuten. Aurreko bost hanka pareak ordea txikiak ziren eta narrasean joateko baino ez zieten balioko[11]. Alde bentrala gorantz begira igeri egiten zutela esan izan da baina begien posizioak ezeztatu egin du[7].

Hainbat iknofosil aurkitu dira espezieen lokomozioa hobeto zehazteko balio izan dutenak[12].

Pterygotus bat Birkeniak ehizatzen.

Euripteridoen digestio aparatuan ez da aztarnarik aurkitu eta itxura abiapuntutzat hartuz estrapolatu da haien elikadura estrategia. Ikusmen estereoskopikoa zuten[13], animalia handiak ziren eta apendize arantzatsuak zituzten, horrek guztiak iradokitzen du haragijaleak zirela. Espezie batzuetan apendize arantzatsuak espezializazio handikoak dira gainera. Dirudienez harraparitza ez zen espezie handien estrategia esklusiboa, txikienek ere jokaera berdina izango zutela uste da.

Koprolito batzuk aurkitu dira Ohioko ordoviziar garaiko geruzetan. trilobite zatiak zituzten batzuk eta Megalograptus ohioensis espeziearen koprolitotan espezie bereko zatiak aurkitu dira, kanibalismoaren zantzua litzateke. Lanarkopterus dolichoschelus espeziearen koprolitotan agnatu (barailarik gabeko arrainak) zatiak ikusi dira[13].

Animaliok bost zakatz pare zituzten eta alde bentralean kokaturik zeuden. Segmentuko apndizeekin kutxa erara babestuta zituzten[7]. Zakatzak bigunak ziren, belakien antzekoak, eta arantza txikiak eta inbajinazioak zituzten azalera handitzeko balio zutenak.

Azkar ugaltzen ziren euripteridoak. Badirudi talde txikiak osatuz bizi zirela[7]. Gero eta ebidentzia gehiago daude espezie batzuk bizimodu anfibioa zutela frogatzen dutenak. Gaur egungo karramarroen gisa itsasertzean lehorrera ateratzeko gaitasuna izango zuten[7].

Aurkitu den euripterido zaharrena Pentecopterus espeziekoa da eta duela 467`3 milioi urte dituela estimatzen da, Ordoviziar garaikoa beraz. Zaharragoak aurkitu direla dioten berriak ere badaude baina oraindik aztertu beharra dago haien datazioa. Euripteridoen antzeko fosilak aurkitu izan dira Kanbriarreko geruzatan ere, adibidez Fuxianhuia, eta "antzinako euripterido" izena eman zaien arren ez dira benetako euripteridoak[14]. Pentecopterus decorahensis Iowan aurkitu zuten 2010ean, Decorah hiriko Winneshiek Shale harrobian, eta 2015ean deskribatu zuen James C. Lamsdell paleontologoak. Metro eta erdiko luzera zuen. Izenak antzinako greziarren "pentecontero" gerra-itsasontziari egiten dio erreferentzia, itxuran antza izateaz gain harrapari izaera nabarmena zuelako[15].

Ordoviziarreko euripteridoen erregistro fosila nahiko urria da, izan ere garai hartan kokaturiko ale askok datazio akatsak zituztela ikusi baita. 11 espezie baino ez dira ezagutzen ordoviziar garaikoak. Bi multzotan berezi daitezke, laurentiako harrapari handiak eta Gondwanako itsas hondoetako animaliak[16].

Siluriar garaian izugarri dibertsifikatu ziren, bereziki Pridoli epokan (423-419 milioi urte artean), ordukoak baitira aurkituriko 150 espezie, erdia baino gehiago[14]. Siluriarrean bizi ziren euripteridoen %90a euripterinoak ziren. Denetan ugariena Eurypterus generoa zen, eta genero honetan %90 inguru Eurypterus remipes espeziea zen. Animalia harraparia izateaz gain sarraskijalea ere bazen, baina itsasoko zizareetaz elikatzen zen nagusiki[13]. Espezie inbasorea izan zen eta berehala kolonizatu zituen Euramerika osoa[17]. Biziraupen tarte txikia izan zuen ordea, 432 milioi urte inguruan sortu eta Prilodi epokaren amaieran desagertu baitzen[18].

Siluriarraren amaieran euripteridoak espezializatuz joan ziren eta ale handienak agertu ziren. Seigarren apendizeak arraun handi baten itxura hartu zuen, honi esker ozeanoak zeharkatzeko gai ziren aleak agertu ziren, eta bestetik kelizeroek ere asko eboluzionatu zuten, harrapakinari ongi heltzea edo harrapakina hiltzea ahalbidetuz[19].

Devoniar garaian espezie berriak sortzen joan ziren baina euripterinoen multzoa atzera egiten hasi zen, 10 milioi urtetan espezieen %50a desagertu baitzen. Stylonurinoen artean espezie bakarra iraungi zen. Hauek arrainekin lehiatzeari utzi eta txoko ekologiko berriak kolonizatu zituzten. Honen ondorioz irradiazio handia izan zuten eta espezie aniztasuna nabarmen handitu zen.

Hiru euripterido familia baino (Adelophthalmidae, Hibbertopteridae eta Mycteroptidae) ez ziren gai izan Devoniar iraungipen masiboa jasan eta Karbonifero garaira iristeko[20]. Familia horiek ur gezatan bizi ziren, itsasoan utzitako hutsunearen ondorioz arrain sarkopterigioak bihurtu baitziren itsasoetako harrapari nagusi. Permiar garaira Adelophthalmus generoa soilik iritsi zen eta izugarri zabaldu zen ur geza eta gazikaratan. Azkenik Permo-Triasiar iraungipen masiboan desagertu ziren euripteridoak[21].