Islandiera

Islandiera (íslenska) Islandiako hizkuntza ofiziala da. Hizkuntza germaniko horrek flexibotasun nabaria mantentzen du, latina, greziera klasikoa edota antzinako ingelesaren antzera. Germaniar hizkuntzen artean, islandierak, alemanierak eta faroerak bakarrik gordetzen dituzte kasuak. Egun ere, bere antzinako formaren nahiko antzekoa da.

Islandiera
Íslenska
Datu orokorrak
Lurralde eremua Islandia
 Danimarka
eta baita Norvegia, AEB eta Kanadan ere
Hiztunak320.000
Ofizialtasuna Islandia
AraugileaIslandiar Ikasketen Árni Magnússon Institutua
Hizkuntza sailkapena
giza hizkuntza
indoeuropar hizkuntzak
germaniar hizkuntzak
ipar-germaniar hizkuntzak
mendebaldeko eskandinaviar hizkuntzak
Informazio filologikoa
Hizkuntza-tipologiasubjektu aditza objektua, V2 hizkuntza, nominatibo-akusatibo hizkuntza, hizkuntza azentuala, hizkuntza fusionatzailea, adjective-noun (en) Itzuli eta hizkuntza sintetikoa
Denbora gramatikalakorainaldia, lehenaldia eta geroaldia
Modu gramatikalakindikatiboa, subjuntiboa eta agintera
Genero gramatikalakgenero femeninoa, genero maskulinoa eta genero neutroa
Kasu gramatikalaknominatiboa, akusatiboa, datiboa eta genitiboa
Alfabetoalatindar alfabetoa, Icelandic alphabet (en) Itzuli eta Icelandic Braille (en) Itzuli
Hizkuntza kodeak
ISO 639-1is
ISO 639-2ice isl
ISO 639-3isl
Ethnologueisl
Glottologicel1247
Wikipediais
Linguasphere52-AAA-aa
ASCL1502
IETFis
Islandiera

Historikoki, indoeuropar hizkuntza mendebaldekoena izan zen, baina ez da hala portugaldarrak Azoreetara bizitzera joan zirenetik. Mendebaldeko norvegierak, faroerak eta nornerak (hildako hizkuntza) mendebaldeko eskandinaviar hizkuntzak osatzen zituzten iraganean eta suedierak, danierak eta ekialdeko norvegierak ekialdeko eskandinaviar hizkuntzak ziren. Bi talde horiek gaur egungo Norvegiako hizkuntzan eragin zuten. Egun, haiek guztiek kontinenteko taldea (daniera, suediera eta norvegiera) eta uharteetako taldea (islandiera eta faroera) dute.

Hiztun gehienak –320 000 pertsona, gutxi gorabehera– Islandian bizi dira; 8000 baino gehiago Danimarkan (haietako 3000 ikasleak dira). 5000 hiztun inguru AEBetan bizi dira eta 1400 baino gehiago, Kanadan, Manitoban batez ere. Islandiako biztanleriaren % 97k ama-hizkuntza du, baina beste herrialdeetan hiztunen kopurua murrizten da.

Arni Magnussnarraren institutua (Stofnun Árna Magnússonar í íslenskum fræðum) islandiera ikertzeko gune nagusia da. Islandieraren batasunak –unibertsitateak, margolariak eta kultura, hezkuntza eta zientziaren elkartea batzen ditu– gobernuarekin hizkuntz politika adosten du.

1995etik, urtero islandieraren eguna azaroaren 16an ospatzen da.

Sendia

Islandiera eskandinaviar hizkuntzen kidea da. Antzinako islandierak mendebaldeko eskandinaviar dialekto batean oinarria zuen. Gaur egungo islandiera uharteetako eskandinaviar hizkuntzen kidea da (faroerarekin batera); hizkuntza horiek ez zuten izan harremanik beste hizkuntzekin denbora luzez eta, beraz, esan dezakegu beren taldean (germaniar hizkuntzen artean) bakartuak direla.

Historia

Islandieraren historia IX. mendean hasi zen, antzinako eskandinavieraz hitz egiten zuten norvegiarrak Islandiara etortzearekin. Islandierazko testu zaharrenak K. A. 1100ean gutxi-gorabehera idatzi ziren. Testu horiek gehienak olerkiak eta legeak dira, ahozko hizketaren bidez bakarrik gordetzen zirenak lehenago. Horietako ezagunenak sagak (islandieraz saga hitzak «historia» esan nahi du) eta eddak dira, Snorri Sturlusonek idatzitakoak.

Sagen hizkuntzari «antzinako islandiera» deritzo; antzinako eskandinavieraren, bikingoen hizkuntzaren, aldaera da. Hizkuntza horrek zelta hizkuntzen eragina zuen halaber.

Islandia Europatik oso urrun dagoela eta, historian zehar islandiera ez zen errotik aldatu eta, beraz, gaur egungoa antzinako eskandinavieraren oso antzekoa da. Hiztunak hizkuntzaren garbitasuna mantentzen ahalegintzen dira, hitz berriak jatorrizko erroetatik sortuz (horri purismo deritzo).

XIV. mendean itzuli zen islandierara lehenengo zientzietako liburua, aritmetikaren ikasgaiak zituena, latinetik.

Norvegiar etorkinen hizkuntza

Islandiako lehenengo biztanle gehienak Norvegiatik iritsi ziren; antzinako eskandinavieraren mendebaldeko dialektoaz hitz egiten zuten. Isolamendua zela eta, beraz, beste hizkuntzen eraginaren eza zela eta, islandieraren garapena erabat burujabea izan zen, baina ez da uste behar etorkin horiek guztiek hizkuntza berberaz hitz egiten zutenik. Gehienak mendebaldeko Norvegiakoak izan arren, batzuk beste eskualdeetakoak ziren, baita beste eskandinaviar lurraldeetakoak ere. Horren ondorioz, norvegiar dialekto askok islandieran eragina izan zuten, baina biztanleen nahasketak –Alþingian (biztanleen urteko biltzarra) bereziki– dialektoen arteko bestelakotasunak kendu zituen. Islandieraren garapena lehenengo herrixkaren sorrerarekin hasi zen. Hizkuntza tonal baten ezaugarri guztiak galdu zituen (ezaugarri horiek gaur egungo norvegiera eta suedieran ikusten dira oraindik ere, hau da, hitz berak esanahi ezberdinak ditu, tonu ezberdinez ahoskatzen bada).

Gaur egungo egoera

Hiztunak

Islandieraren hiztun gehienak Islandian bizi dira, 290 000, 2007ko datuen arabera. 8165 hiztun Danimarkan bizi dira eta horietako 3000 ikasleak dira. Hiztun batzuk AEBetan (5655 gizaki 2000an) eta Kanadan (2385 gizaki 2001ean, Manitoban batez ere) bizi dira, baita Errusian (233 hiztun, 2010ean) ere. Islandian izan ezik, hiztunen kopurua murrizten ari da.

Guztizko hiztun kopurua 306 000 gutxi-gorabehera zen 2007an.

Dialektoak

Islandierak dialekto gutxi ditu.

Honako hauek dira:

  • hegoaldekoa; dialekto horretan p, t, k (hasperenketa dutenak, beste germaniar hizkuntzetan bezala), hitz baten hasieran ez daudenean, [b̥, d̥, g̊] (hasperenketa gabekoak) gisa ahoskatzen dira;
  • iparraldekoa; dialekto horretan p, t, k [pʰ, tʰ, kʰ] (hasperenketarekin) gisa ahoskatzen dira.

Danimarkaren menperatzearen garaian danierak eragin esanguratsua izan zuen islandieran, Reykjavikeko biztanleen hizketan bereziki, baina XIX. mendearen hasieran, Rasmus Christian Rask eta bertako batzuen jarduerari esker, islandiera hizkuntza garbia bihurtzen hasi zen.

Euskara-islandiera pidgina, Espainiako arrantzaleekin hitz egiterakoan erabiltzen zena, ere aipatzekoa da.

Islandiar alfabetoa

Alfabetoa latindar alfabetoaren aldaera da eta 32 hizki ditu. Zazpi bokal diakritiko ditu: Á, É, Í, Ó, Ú, Ý, Ö; idazketak hiru hizki berezi, Ð/ð (bokalen arteko euskal d bezala ahoskatzen da), Þ/þ (Espainiako gaztelania estandarreko z bezala ahoskatua, edo ingelesezko think hitzeko th bezala) eta Æ/æ —ai ahoskatzen da—, ere baditu.

  A / a    Á / á    B / b    D / d    Ð / ð    E / e    É / é    F / f  
  G / g  H / h  I / i  Í / í  J / j  K / k  L / l  M / m
  N / n  O / o  Ó / ó  P / p  R / r  S / s  T / t  U / u
  Ú / ú  V / v  X / x  Y / y  Ý / ý  Þ / þ  Æ / æ  Ö / ö

Islandieraren garbizaletasuna

Islandiera hizkuntza germaniarrik garbienetakoa da; izan ere, askotan normandar-germaniar hizkuntzekin alderatuta (eta alemaniarrekin, orokorrean) oso hitz ezberdinak baititu. Kontzeptu modernoak, terminologia filosofikoari zein zientifikoari dagozkienak izendatzeko, hizkuntza askotan jatorri grekoa edo latinoa duten hitzak erabiltzen dira, baina islandieraz, ez.

Euskararekin ere horrelako joerak nagusi ziren XX. mendearen hasieran. Islandian garbizaletasuna XVII. mendean sortu zen, danieraren eta alemanaren eraginaren aurka; XVIII. mendearen amaieran doktrina izan zen, eta Rasmus Rask hizkuntzalariarekin bultzada hartu zuen XIX. mendearen lehen erdian.[1] Oso garrantzitsua izan zen XIX. eta XX. mendeetan.[2]

Hitzak alderatzeko:

Euskara Alemana Islandiera Hitzaren esanahia
hies Aids alnæmi sentiberatasunoso (al = oso, næmi = sentiberatasun)
barometro Barometer loftvog aireorratz (loft = aire, vog = orratz, balantza edo pisu)
bateria Batterie rafgeymir indarrontzi (raf = indar, geymir = ontzi)
liburutegia; biblioteka (publikoa; etxekoa) Bibliothek bókasafn Liburubilduma (bók = liburu, safn = bilduma)

Hala eta guztiz ere, ahozkoan bereziki, beste hizkuntzetatik hartutako hitz batzuk daude, adibidez, klukka («erloju», zelta jatorriko hitza). Islandieraren aldaera erabat garbia dago halaber, «islandiera garaia» izenekoa eta hitz jatorrak bakarrik dituena, baina hedapenik gabekoa eta interneten bakarrik erabiltzen dena.

Hizkuntzaren egitura eta ezaugarriak

Fonetika

Islandierak «silaben oreka» du fonetikan, norvegierak, faroerak eta suedierak bezala; hau da, azentua dagoen silaban bokal bat kontsonante luze baten edo kontsonante multzo baten aurretik labur bihurtzen da; bestela, bokal bat luze bihurtzen da.

Bokalak

Islandierak monoptongoak eta diptongoak ditu; bokalak laburrak edo luzeak izan daitezke.

Monoptongoak:

Aurrekoak Erdikoak Atzekoak
Goikoak (estuak) i: i (í ý) u: u (ú)
Goikoak (zabalak) ɪ: ɪ (i y) ʉ: ʉ (u)
Erdikoak ε: ε (e) œ: œ (ö) ɔ: ɔ (o)
Behekoak a: a (a)

Islandierazko diptongoak honako hauek dira: æ [ai] [a: i], au [œy] [œ:y], á [au] [a: u], ei, ey [εi] [ε:i], ó [ou] [o: u].

Kontsonanteak
Islandierazko kontsonanteak
Ezpainkariak Aurremihikariak Palatalak Aho-gingilezkoak Eztarrikoak
Sudurkariak (m̥) m (n̥) n (ɲ̊) (ɲ) (ŋ̊) (ŋ)
Leherkariak pʰ p tʰ t (cʰ) (c) kʰ k
Igurzkariak Txistukariak s
Eztxistukariak f v θ (ð) (ç) j (x) (ɣ) h
Albokariak (l̥) l
Dardarkariak (r̥) r

Islandierazko p, t eta k hasperenketarekin ahoskatzen dira –[pʰ, tʰ, kʰ]– beste germaniar hizkuntzetan bezala; b, d eta g letrek hots berberak, baina hasperenketa gabekoak adierazten dituzte. kk, pp eta tt hasperenketa dute beren aurretik –[ʰk:, ʰp:, ʰt:]– eta luzeak dira. Islandierak kontsonante ozenak, baina ahoskabeak –[r̥, l̥, n̥, ɲ̊, ŋ̊]– ere baditu.

Azentua

Azentua beti lehen silaban joaten da, baita maileguetan ere (prófessor [`pro: ufεsɔr]), azentu gabeko aurrizkiak dituzten hitz bakan batzuetan izan ezik.

Morfologia

Flexibotasun nabaria du egun ere, beste eskandinaviar hizkuntzek (faroera izan ezik) ez bezala. Morfologia antzinako eskandinavieraren morfologiaren antzekoa da. Bukaeran atal oso bat dago artikulu honetan, morfologia luze azaltzeko.

Izenak

Alemanez bezala, hiru genero (maskulinoa, femeninoa eta neutroa) eta lau kasu (nominatiboa, genitiboa, datiboa, akusatiboa) daude, baita artikulua eta bi numero (singularra eta plurala) ere.

Artikulu zehaztua (euskaraz, «-a»z adierazlea duena, hots, "semea") bakarrik du, beti hitzei eransten zaiena; izenek bezala, artikuluak hiru genero ditu eta izenaren kasuaren arabera aldatzen da: armurinn = armur «esku» + inn («-a») < armur hinn («esku hori»); kinnarinnar = kinnar («masaila») + innar («-a») < kinnar hinnar («masaila horren»). Artikulu zehaztua, hitzei ez atxikitakoa –hinn–, gaur egun idatzizko hizketan erabiltzen da bakarrik: hinn gamli maður («gizon zaharra» —«gizon zahar hori»—) = gamli maðurinn.

Plurala erroko bokalak aldatuz zein atzizkien bidez adierazten da: hestur «zaldi» — hestar «zaldiak», tré «zuhaitz» — trær «zuhaitzak» etab.

Abidide baten bidez (hestur «zaldi»), taula honek izen maskulinoen deklinabidea erakusten du kasua, pluraltasuna eta artikulu zehaztuaren arabera.

M1 Singularra Plurala Artikuluarekin (zehaztu singularra) Artikuluarekin (zehaztu plurala)
Nominatiboan hestur hestar hesturinn hestarnir
Akusatiboan hest hesta hestinn hestana
Datiboan hesti hestum hestinum hestunum
Genitiboan hests hesta hestsins hestanna

Aditzak

Islandierazko aditzek denborak, moduak, konjugazioa eta bozak dituzte. Ingelesak eta alemanak bezala, aditz «indartsuak» eta aditz «indargabeak» ditu. «Indargabeak» arauaren arabera aldatzen dira lehenaldian eta aditz «indartsu» bakoitza, berriz, era berezi batean aldatzen da lehenaldian:

  • taka «hartu» (indartsua) — ég tók «hartu nuen»,
  • drekka «edan» (indartsua) — ég drakk «edan nuen»,
  • nota «erabili» (indargabea) — ég notaði «erabili nuen»,
  • tala «hitz egin» (indargabea) — ég talaði «hitz egin nuen».

Orainaldia eta lehenaldia bakarrik flexioaren bidez osatzen dira; beste denborak aditz osagarrien bidez osatzen dira: adibidez, perfektua hafa «eduki (aditza)» aditzaren bidez osatzen da.

Hitz eta esaldi banaka batzuk
  • islandiar: íslenskur / íslensk
  • islandiera: íslenska
  • Kaixo: Halló / Hæ
  • Egun on: Góðan daginn
  • Arratsalde on: Góðan daginn
  • Gabon: Gott kvöld / Góða nótt
  • Agur: Bless, bæ
  • Eskerrik asko: Takk fyrir
  • Maite zaitut: Ég elska þig
  • Zenbat?: Hve mikið?
  • bai: já
  • ez: nei

Antzeko hitzak ingelesarekin (kognatuak)

Islandierak eta ingelesak hizkuntza arbasoak partekatzen dituztenez, eta biak germaniar hizkuntzak izanik, bi-bietan oso antzeko hitz ezagun asko daude; esanahi bera edo antzekoa dute eta erro komun batetik datoz. Posesiboa sarritan -s atzizkiaz adierazten da, ingelesez bezala. Hizkuntza bakoitzak izan dituen aldaketa fonologikoak eta ortografikoak desberdinak dira: horregatik, ortografia eta ahoskera desberdinak azaltzen dira, baina kasu askotan antzekoak dira oraindik. Hona adibide batzuk.

Euskarazko hitza (eu) Ingelesezko hitza (en) Islandierazko hitza (is) Entzun biak (en - is)
sagar apple epli Entzunⓘ
liburu book bók Entzunⓘ
altu high/hair hár Entzunⓘ
etxe house hús Entzunⓘ
ama mother móðir Entzunⓘ
gau night nótt/nátt Entzunⓘ
harri stone steinn Entzunⓘ
hori that það Entzunⓘ
hitz word orð Entzunⓘ

Morfologia
Kasuen kopurua europar hizkuntzetan. Grisez, deklinaziorik gabeak.

Islandierak hitz-forma ugari ditu sortzen ditu; Izenordain, izen, aditz, izenondo eta numeralen kategorietako hitzekin batez ere. Jarraian, kategoria garrantzitsu horien flexio-adibideak aurkeztuko dira.

Pertsona-izenordainak

Islandieraz, ingelesez bezala, pertsona-izenordainak lau kasuren bidez flexionatzen dira. Hirugarren pertsonan, hiru genero bereizten dira, genero neutroko izenordain bat ere baitago. Hoona hailen flexioaren ikuspegi orokorra da hau:

Singularra 1. pertsona 2. pertsona 3. pertsona (maskulinoa) 3. pertsona (femeninoa 3. pertsona(k) 3. pertsona (genero neutroa)
Nominatiboa ég (ni, nik) þú (hi, hik) hann (hura, hark) hún (hura, hark) það (hura, hark) hán
Akusatiboa mig (ni) þig (hi) hann (hura) hana (hura) það (hura) hán
Datiboa mér (niri) þér (hiri) honum (hari) henni (hari) því (hari) háni
Genitiboa mín (nire) þín (hire) hans (haren) hennar (haren) þess (haren) háns

Alemanez ez bezala, pluralezko hirugarren pertsonan ere genero bereizketa dago,. þau forma neutroa pertsona talde mistoetarako erabiltzen da eta, beraz, ohikoena da; forma maskulinoak eta femeninoak sexu bereko taldeei bakarrik egokitzen zaizkie.

Plurala 1. pertsona 2. pertsona 3. pertsona

(maskulinoa)

 3. pertsona (femeninoa) 3. pertsona 3. pertsona (genero neutroa)
Nominatiboa við (gu, guk) þið (zuek) þeir (haiek) þær þau
Akusatiboa okkur (gu) ykkur (zuek) þá (haiek) þær þau
Datiboa okkur (guri) ykkur (zuei) þeim (haiei)
Genitiboa okkar (gure) ykkar (zuen) þeirra (haiei)

Inori hitz egitean, islandieraz þú ("hi") izenordaina beti erabiltzen da, beraz —eskandinaviar hizkuntzetan egun ohikoa den bezala— beti izen-abizenekin. Herrialdeko presidenteari edo apezpikuari soilik hitz egiten zaie þér izenordain zaharkitu adeitsuaz (genitiboa: yðar, datiboa eta akusatiboa: yður ). Gainera, poemetan edo ereserki nazionalean, vér "gu" forma ere badago oraindik (genitiboa: vor, datiboa eta akusatiboa: oss ) við -ren ordez (forma zaharrean "biak" esanahia zuena oraindik).

izenordain bihurkariak

Alemanak ez bezala, islandierak kasu-forma desberdinak bereizten ditu izenordain erreflexiboetarako.

kasua Erreflexiboa
Akusatiboa sig
Datiboa sér
Genitiboa sín

Alemanez ez dagoen islandiar bihurkariaren beste berezitasun bat izenordain horren erabilera logoforikoa da.

Izenordain eta adberbio galdetzaileak

Galdera-izenordainak hiru generoen arabera bereizten dira:

Singularra Plurala
maskulinoa femeninoa neutroa maskulinoa femeninoa neutroa
Nor(k)? Nor(k)? Nor(k)? Zer(k)? Nor(k)? Zer(k)? Nortzu(e)k? Nortzu(e)k? Nortzu(e)k? Zertzu(e)k?
Nominatiboa hver hver hvert hvað hverjir hverjar hver
Akusatiboa hvern hverja hvert hvað hverja hverjar hver
Datiboa hverjum hverri hverju hverju hverjum
Genitiboa hvers hverrar hvers hvers hverra

Beste adberbio garrantzitsu batzuk hauek dira: hvar "non", hvenær "noiz", hve "nola", hvernig "nola, nolatan", af hverju "zergatik", hvert "nora", hvaðan "nondik".

Zenbakiak

1etik 4ra arteko zenbakiak islandieraz flexionatuta agertzen dira eta generoarekin eta kasurako dagokion izenarekin bat etorri behar dute:

"bat" "bi" "hiru" "lau"
maskulinoa femeninoa neutroa maskulinoa femeninoa neutroa maskulinoa femeninoa neutroa maskulinoa femeninoa neutroa
Nominatiboa einn ein eitt tveir tvær tvö þrír þrjár þrjú fjórir fjórar fjögur
Akusatiboa einn eina eitt tvo tvær tvö þrjá þrjár þrjú fjóra fjórar fjögur
Datiboa einum einni einu tveim(ur) þrem(ur) fjórum
Genitiboa eins einnar eins tveggja þriggja fjög(ur)ra

Zenbatzerakoan eta, islandiarrek normalean zenbakien forma maskulinoak erabiltzen dituzte. Hala ere, etxe zenbakiak forma neutroan ematen dira.

Zenbaki batzuen ikuspegi orokorra:

5etik 12ra 13tik 20ra 30etik 100era 200+
5 fimm 13 þrettán 30 þrjátíu 200 tvö hundruð
6 sex 14 fjórtán 40 fjörutíu 300 þrjú hundruð
7 sjö 15 fimmtán 50 fimmtíu etc.
8 átta 16 sextán 60 sextíu 1000 (eitt/ein) þúsund (n/f)
9 níu 17 sautján 70 sjötíu 2000 tvö þúsund (n)/

tvær þúsundir (f)

10 tíu 18 átján 80 áttatíu
11 ellefu 19 nítján 90 níutíu etab.
12 tólf 20 tuttugu 100 (eitt) hundrað (n) 1000000 (ein) milljón (f)

Zenbakien ikuspegi sakona wiki hiztegian aurki daiteke ( islandiera, alemana ).

Izen arruntak

Alemana bezala, islandierazko izenak hiru generotan banatzen dira, hau da, maskulinoa, femeninoa eta neutroa, baina hiru genero horiek pluralean ere bereizten dira. Hitz bakoitza bere generoaren arabera flexionatzen da; generoen barnean flexio-klase desberdinak ere daude.

Izenaren paradigmaren barruan lau kasu daude: nominatiboa, genitiboa, datiboa eta akusatiboa; hitzaren zutoinari flexio amaiera bat gehituz eratzen dira. Pluralean, datibo (-um) (ia beti) eta genitibo (-a) (salbuespenik gabe) flexio-amaiera uniformeak daude, zein generotakoak diren kontuan hartu gabe.

Hestur "zaldi" hitzak M1 (maskulinoa, 1. eredua) flexio-klase sendoko izen maskulino baten adibide gisa balio du:

M1 Singularra Plurala Singularra Plurala
Nominatiboa hestur hestar hesturinn hestarnir
Akusatiboa hest hesta hestinn hestana
Datiboa hesti hestum hestinum hestunum
Genitiboa hests hesta hestsins hestanna

Taularen ezkerraldeko erdian, hitza artikulurik gabe azaltzen da, eta eskuinaldeko erdian, berriz, artikulu determinatu batekin agertzen da. Islandieraz ez dago artikulu mugagaberik.

Era berean, dalur "harana" flexionatzen du M2 (maskulinoa, 2. eredua) taularen arabera, i klasea deritzona:

M2 Singularra Plurala Singularra Plurala
Nominatiboa dalur dalir dalurinn dalirnir
Akusatiboa dal dali dalinn dalina
Datiboa dal dölum dalnum dölunum
Genitiboa dals dala dalsins dalanna

Deklinabide femenino indartsuaren adibide bat borg "hiria" da:

F1 Singularra Plurala Singularra Plurala
Nominatiboa borg borgir borgin borgirnar
Akusatiboa borg borgir borgina borgirnar
Datiboa borg borgum borginni borgunum
Genitiboa borgar borga borgarinnar borganna

Deklinabide gehienei erregulartasun hauek aplikatzen zaizkie:

  • maskulino baten akusatibo singularra bere enborrari dagokio,
  • indoeuropar hizkuntza guztietan bezala, nominatibo eta akusatibo singularrak berak dira, hitz klase guztien neutrorako,
  • nominatibo eta akusatibo pluralak berak dira femeninoan eta neutroan, baina ez maskulinoan,
  • datibo plurala beti -um atzizkiaz amaitzen da; artikulu determinatuarekin, amaiera horrek -unum atzizkiarekin bat egiten du, baina salbuespenak daude, bokala "zabala" denean: kýr ("behi") kúm datibo pluralean, á ("ibai") ám datibo pluralean edo kló ("atzapar") klóm datibo pluralaern,.
  • genitiboa plurala -a atzizkiaz amaitzen da beti, mugatuarena -annaz,
  • artikuluaren flexioa beti bera da genero baten barruan (i -txertaketak izan ezik, kontsonante gehiegi elkartuko bailirateke).

Neutro klase indartsuaren beste adibide bat borð "taula" da:

N1 Singularra Plurala Singularra Plurala
Nominatiboa borð borð borðið borðin
Akusatiboa borð borð borðið borðin
Datiboa borði borðum borðinu borðunum
Genitiboa borðs borða borðsins borðanna

Antzekotasunak daude maskulino indartsuaren eta neutroaren flexioan:

  • genitiborako amaiera eta datiboa singularra -s edo -i da hurrenez hurren; dena den, izen maskulinoek -ar amaiera genitiboa izan dezakete, eta ezin da -i atzizkiarekin kalkulatu maskulinoarekin datibo kasuan ere,
  • bai singularrean bai pluralean, neutro baten nominatibo eta akusatiboa berak dira, indoeuropar hizkuntza guztietan bezala.

u-umlauta

Islandieraz, u-umlaut agertzen da izenen flexioan. Horrek -a- bokala duten izenei eragiten die generoa edozein dela ere; ama-bokala -ö-bokalera egiten da silaba azentugabean -u- atzetik bada (hau da, kasu amaieran); Hala ere, -u- hori islandiar hizkuntzaren historian zehar desagertu izana, honako arau hau gogoratu behar da:

a > ö umlauta gertatzen da

  • femenino indartsuaren singular osoan genitiboan izan ezik
  • neutroaren nominatibo eta akusatibo pluralean
  • genero guztietan datibo pluralaan

Aurretik erakutsitako F1 klaseko femenino indartsu baten adibideak, vör "Lippe", eta N1 klaseko neutro indartsu baten adibideek, lur "Land" itxura dute (lodiz nabarmentzen dira umlautak):

Singularra Plurala Singularra Plurala
Nominatiboa vör varir land lönd
Akusatiboa vör varir land lönd
Datiboa vör vörum landi löndum
Genitiboa varar vara lands landa

U-umlauta femenino nominatibo singularrean gertatzen denez eta forma horrek hiztegian ere lema osatzen duenez, hori bereziki garrantzitsua da flexioan.

Aditzak

Alemanez bezala, islandierazko aditz-sistema aditz talde sendoan eta aditz talde ahulean banatzen da. Hala ere, badaude bi taldeen artean oszilatzen duten aditz batzuk. Aditz ahulen barruan lau talde daude: handiena W4 da. Adibide gisa hjálparen "lagundu"-ren paradigma jartzen da: haren subjektu bokala -a- da, eta ondoko amaierak letra etzanez agertzen dira:

W4 Singularrezko orainaldia Pluralezko orainladia Singularrezko lehenaldia Pluralezko lehenaldia
1) ég hjálpa við hjálpum ég hjálpaði við hjálpuðum
2) þú hjálpar þið hjálpið þú hjálpaðir þið hjálpuðuð
3) hann hjálpar þeir hjálpa hann hjálpaði þeir hjálpuðu

Bide batez, hjálpa (islandiera zaharrean: hjalpa ) jatorriz alemanez bezala aditz sendoa zen. Horren aztarna bat adjektiboan dago (jatorriz iraganean) hólpinn, "salbatu".

Aditz tauletan ezkerraldeko zutabeetan orainaldiko forma adierazgarriak azaltzen dira, eskuinaldeko erdian iraganekoak, zeina W4 klaseko aditzekin eratuta dagoen -að- (singularra) edo -uð- (pluraleko) atzizkiarekin.

Gainera, i-klaseko aditz adibide bat -i- bokala duen orainaldi singularrean: reyna "saiatu". Lehenaldiko atzizkiak -d- forma erakusten du hemen:

Zero aditz ahulen klase deiturikoari telja "zenbatzea"ri dagokio, eta horrek iraganeko denboran e > a/ö umlauta erakusten du. Aditz hauek ez dute subjektu bokalik baina j - atzizkia erakusten dute orainaldiko pluralean:

w1 Singularrezko orainaldia Pluralezko orainaldia Singularrezko lehenaldia (atzealdeko umlauta) Pluralezko lehenaldia (atzealdeko umlauta)
1) ég tel við teljum ég taldi við töldum
2) þú telur þið teljið þú taldir þið tölduð
3) hann telur þeir telja hann taldi þeir töldu

Aditz sendoek W1 klasea bezala flexioa egiten dute orainaldian, baina ahal den guztietan umlautak singularrean erakusten dituzte (a > e, o > e, ó > æ, ú > ý). Iraganaldia ez da hortz-atzizki baten bidez eratzen, (alemanez bezala) bokal nagusiaren soinuaz baizik - adibide gisa 6. denboratik taka "hartu". Aditz sendoen multzoa (ablaut seriea):

S6 pres. sg.
(Umlaut)		 pres. Pl. pret. sg.
(Ablaut)		 pret. Pl.
(Ablaut)
1) ég tek við tökum ég tók við tókum
2) þú tekur þið takið þú tókst þið tókuð
3) hann tekur þeir taka hann tók þeir tóku

Aditz klase indibidualen subjuntibo-formak ez dira zerrendatzen.

Aditz ahulen eta sendoen ikuspegi determinatua Islandiaren Wiktionary- n aurki daiteke.

Izenlagunak

Islandieraz deklinabide adjektibo sendoak eta ahulak daude, eta horien aukeraketa izenaren determinazioaren araberakoa da. adjektiboaren posizio predikatiboaren araberakoa da. Adjektiboaren kasua, zenbakia eta generoa komunztadura dute izenarenekin.

Deklinabide gogorra hiru generoetan veik- "gaixo" adjektiboaren adibidea erabiliz erakus daiteke:

Singularra maskulinoa femeninoa neutroa
Nominatiboa veikur veik veikt
Akusatiboa veikan veika veikt
Datiboa veikum veikri veiku
Genitiboa veiks veikrar veiks

Pertsona-izenordainekin bezala, pluralean dauden adjektiboak ere bereizten dira generoen artean; hala ere, unitate-amaierak daude genitiboan eta datiboan:

Plurala maskulinoa femeninoa neutroa
Nominatiboa veikir veikar veik
Akusatiboa veika veikar veik
Datiboa veikum veikum veikum
Genitiboa veikra veikra veikra

Deklinabide ahula izen deklinabide ahulei dagokie singularrean eta rík- "aberatsa" adjektiboaren adibidea erabiliz ikus daiteke:

Singularra maskulinoa femeninoa neutroa
Nominatiboa ríki ríka ríka
Akusatiboa ríka ríku ríka
Datiboa ríka ríku ríka
Genitiboa ríka ríku ríka

Genero guztien plural arrunta u da adjektibo flexio ahulean.

Islandieraren hiztegiko adjektiboen eranskina zehaztasun handiagoa lortzeko erabil daiteke.

Erreferentziak
  1. (Ingelesez) Pálsson, Gísli. (1995). The Textual Life of Savants: Ethnography, Iceland, and the Linguistic Turn. Psychology Press ISBN 9783718657216. (Noiz kontsultatua: 2019-09-15).
  2. (Ingelesez) Bandle, Oskar; Braunmuller, Kurt; Elmevik, Lennart; Jahr, Ernst Hakon; Widmark, Gun; Karker, Allan; Naumann, Hans-Peter; Teleman, Ulf. (2002). The Nordic Languages: An International Handbook of the History of the North Germanic Languages. Walter de Gruyter ISBN 9783110171495. (Noiz kontsultatua: 2019-09-15).

Ikus, gainera

Kanpo estekak
Hizkuntza honek bere Wikipedia du: Bisita ezazu.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.