Islandia

Klima ozeaniar hotza da nagusi Islandian. Hala ere, Golkoko itsaslasterraren eraginez, latitude bereko beste lurralde batzuk baino klima epelagoa du. Alaska eta Suaren Lurraldearen antzeko klima duela esan ohi da.

Islandia hegoaldea epelagoa, haizetsuagoa eta euritsuagoa da. Barnealdeko eta iparraldeko lurrak askoz lehorragoak dira, nahiz eta iparraldeko kostaldean elurra oso ohikoa den.

Islandian erregistratutako tenperaturarik altuena 1939ko ekainaren 22an jaso zen, 30,5 °C-ekin. Baxuena, aldiz, 1918ko urtarrilaren 22an, -38 °C-rekin.

Datu klimatikoak (Reykjavik (1961–1990))
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	1.9	2.8	3.2	5.7	9.4	11.7	13.3	13.0	10.1	6.8	3.4	2.2	7.0
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	-3.0	-2.1	-2.0	0.4	3.6	6.7	8.3	7.9	5.0	2.2	-1.3	-2.8	1.9
Iturria (1): Islandiako Meteorologia Elkartea[6]
Iturria (2): Reykjavikeko estazio meteorologikoa[7]

Datu klimatikoak (Akureyri (1961–1990))
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	0.9	1.7	2.1	5.4	9.5	13.2	14.5	13.9	9.9	5.9	2.6	1.3	6.7
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	-5.5	-4.7	-4.2	-1.5	2.3	6.0	7.5	7.1	3.5	0.4	-3.5	-5.1	0.2
Iturria (1): Islandiako Meteorologia Elkartea[6]
Iturria (2): Reykjavikeko estazio meteorologikoa[7]

Islandia errepublika demokratikoa da. Bertako parlamentua, Alþingi izenekoa, gaur egun indarrean dirauen munduko ordezkapen erakunderik zaharrenetarikotzat hartzen da, 930ean ezarri baitzen, nahiz eta 1799 eta 1845 bitartean bertan behera utzita egon zen. 4 urterako aukeratzen da eta 63 kide ditu. Islandiako presidenteak funtzio sinbolikoak ditu, besteak beste nazioartean estatuaren ordezkari gorena izatea. Baina, hala ere, parlamentuak onartutako lege bat blokea dezake, eta erreferendumerako deia egin.

Nazioarteko harremanei dagokienez, Islandia Schengeneko Hitzarmeneko kide da, baita Europako Ekonomia Eremukoa ere. Europar Batasunean sartzetik hurbil izan zen, baina 2013ko abenduaz geroztik uko egin dio eskabidea aurkezteko izapideak egiteari.

Islandia administratiboki honela banatzen da:

• 23 konderri (pluralean: sýslur – singularrean: sýsla)
• 14 hiri independente (pluralean: kaupstaðir, singularrean: kaupstaður).

Konderriak barrutietan banatzen dira eta barrutiak, eskualdeetan.

Islandiako lehen zentsua 1703an egin zen; bertako datuen arabera, garai hartan 50.538 bizilagun ziren Islandian. Garai hartan Islandiako bizimodua oso gogorra zen, azpiegitura garaturik ez baitzegoen negu hotzei eta jarduera bolkanikoei aurre egiteko. XIX. mendetik aurrera, aldiz, biztanleria goraka joan da, azpiegitura, elikadura eta garbitasun neurriak hobetu ahala. Gaur egun 310.000 biztanle ditu (horietatik 117.000 Reykjavik hiriburuan).

Genetika alorrean egindako ikerketen arabera, islandiar gehienek jatorri norvegiarra eta zelta dituzte. Datuen arabera, gainera, lehen biztanleetatik gizonezko gehienak norvegiar jatorrikoak ziren, eta emakumezko gehienak, aldiz, zeltak.

2004ko datuen arabera, biztanleen %7 etorkinak dira, gehienbat Danimarkatik, Poloniatik, Jugoslavia ohitik edo Alemaniatik joanak.

Islandiera iparraldeko hizkuntza germaniarra da, antzinako ingelesarekin eta norvegierarekin oso lotua. Europan gaur egun hitz egiten den hizkuntzarik zaharrenetakoa omen da, lehen biztanleak Islandian ezarri zirenetik hizkuntza ez baita askorik aldatu. Europako gainerako hizkuntza gehienekin bereizten da, bereziki, izenen deklinabide zabala duelako.

Islandiar gehienek, islandieraz gain, ingelesez eta danieraz hitz egiten dute; izan ere, bi hizkuntzok ezinbesteko ikasgaiak dira ikastetxeetan. Horrez gainera, beste hizkuntza batzuk ere indarra hartzen ari dira, besteak beste, suediera, norvegiera eta alemana.

Konstituzioaren arabera, Islandiako biztanleek erabateko askatasuna daukate erlijioren bati jarraitzeko edo beren buruak erlijio loturetatik kanpo agertzeko. Hala ere, Islandiako Eliza, luterotar doktrinakoa, estatuko erlijio ofiziala da. Biztanleen % 82 inguru eliza horretako kide dira (bataiatuta daude), nahiz eta erlijio praktika Europako txikienetakoa izan. Beste erlijio aipagarri batzuk hauek dira: Eliza Luterotar askea (% 4,7) eta Eliza Katolikoa (% 2,4). Gainerako biztanleak erlijiogabeak dira, estatistikek diotenez.

Ikus jatorrizko Wikidatako eskaera eta iturriak.

Möðruvallabók -eko Njáls sagaren orrialdea. Sagak Islandiako ondarearen zati esanguratsu bat dira.

2011n, Reykjavík UNESCOren Literatura Hiria izendatu zuten. [21]

Islandiako literatura-lan klasikorik ezagunenak islandiarren sagak dira, Islandiako kolonizazio garaian kokatutako prosako epopeiak. Horien artean ospetsuenen artean, Njáls saga, odol liskar epiko bati buruzkoa, eta Grænlendinga saga eta Eiríks saga, Groenlandia eta Vinlanden (egungo Ternua ) aurkikuntza eta finkapena deskribatzen dituena. Egils saga, Laxdæla saga, Grettis saga, Gísla saga eta Gunnlaugs saga ormstungu ere islandiarren saga aipagarriak eta ezagunak dira.

Rímur-ak ezagunak izan ziren XIX. mendean, literatura-forma berrien garapena eragin zuen Jónas Hallgrímsson idazle nazional-erromantikoak eragin zuenean. Azken boladan, Islandiak idazle handi asko sortu ditu, eta horien artean ezagunena Halldór Laxness da, 1955ean Literaturako Nobel Saria jaso zuena (orain arte Nobel Saria irabazi duen islandiar bakarra). Steinn Steinarr eragin handiko poeta modernista izan zen XX. mendearen hasieran, ezaguna izaten jarraitzen duena.

Islandiarrak literatura kontsumitzaile amorratuak dira, munduko liburu-denda kopuru handiena dutenak. Bere tamainagatik, Islandiak beste edozein nazio baino nazioarteko literatura gehiago inportatzen eta itzultzen du. [22] Islandiak ere badu biztanleko liburu eta aldizkarien argitalpen handiena [23], eta biztanleriaren %10 inguruk liburu bat argitaratuko du bere bizitzan zehar. [24]

Islandiako liburu gehienak irailaren amaieratik azaroaren hasiera bitartean saltzen dira. Garai hau Jolabokaflod izenez ezagutzen da, Gabonetako Liburu Uholdea. [25] Uholdea Islandiako Editoreen Elkarteak Bokatidindi, argitalpen berri guztien katalogoa, dohainik, Islandiako etxe bakoitzean banatzen duenarekin hasten da. [25]

Bere margolarien bereizgarria Islandiako paisaiaren antzezpen nazionalismoarekin eta XIX. mendearen erdialdean oso aktiboa izan zen autonomoaren eta independentziaren aldeko mugimenduarekin lotu daiteke.

Islandiako pintura garaikidea Þórarinn Þorláksson-en lanari dagokio, 1890eko hamarkadan Kopenhagen artearen prestakuntza formala jarraituz, Islandiara itzuli zen 1900etik 1924an hil zen arte, islandiar paisaia erretratatzen zuen lanak pintatzera eta erakustera. Islandiako beste hainbat gizon eta emakume artistak garai hartan Danimarkako Arte Ederren Errege Akademian ikasi zuten, tartean Ásgrímur Jónsson, Þórarinn-ekin batera Islandiako paisaiaren erretratu bereizgarria sortu zuen estilo naturalista erromantiko batean. Beste paisaia artistek azkar jarraitu zuten Þórarinn eta Ásgrímurren urratsak. Horien artean Jóhannes Kjarval eta Júliana Sveinsdóttir zeuden . Kjarval bereziki nabarmentzen da Islandiako ingurunean nagusi den arroka bolkanikoa errendatzeko ahalegin bateratuan garatu zituen pinturaren aplikazioan teknika ezberdinengatik. Einar Hákonarson margolari espresionista eta figuratiboa da, eta batzuen ustez irudia Islandiako pinturara itzuli zuen. 1980ko hamarkadan, Islandiako artista askok margolan berriaren gaia landu zuten beren lanetan

Azken urteotan praktika artistikoa ugaldu egin da, eta Islandiako artearen eszena tamaina handiko proiektu eta erakusketa askoren agertoki bihurtu da. Artistek zuzendutako Kling og Bang galeria-espazioa, gerora Klink og Bank estudio-multzoa eta erakusketa-aretoa zuzendutako kideek, auto-antolatutako espazio, erakusketa eta proiektuen joeraren zati esanguratsua izan da. [26] Arte Biziaren Museoa, Reykjavikeko Udal Arte Museoa, Reykjavik Arte Museoa eta Islandiako Galeria Nazionala dira instituzio handiagoak eta finkatuagoak, erakusketak eta jaialdiak antolatzen dituztenak.

Björk, islandiar musikari ezagunena

Islandiako musika, musika nordikoarekin lotuta dago, eta folk eta pop tradizioak biltzen ditu. Islandiako musika talde aipagarriak dira Erdi Aroko Voces Thules musika taldea, rock alternatibo eta indie-ak, esaterako, The Sugarcubes, Sóley eta Of Monsters and Men, Mezzoforte jazz fusio taldea, Hafdís Huld, Emilíana Torrini eta Björk bezalako pop abeslariak, Bubbi bezalako balada abeslariak. Morthens, eta post-rock taldeak, hala nola Amiina eta Sigur Rós . Musika independentea indartsu dago Islandian, múm bezalako taldeekin eta Daði Freyr bezalako bakarlariekin.

Islandiako musika tradizionala erlijiosoa da. Ereserkiak, erlijiosoak zein profanoak, bereziki garatua den musika forma bat dira, Islandiako historiaren zati handi batean musika-tresnen eskasia izan delako. Hallgrímur Péturssonek ereserki protestante asko idatzi zituen XVII. Islandiako musika XIX. mendean modernizatu zen, Magnús Stephensen-ek tutu-organoak ekarri zituenean, eta ondoren harmoniumak zeuden. Islandiako musikaren funtsezko beste tradizio batzuk rímur izeneko balada aliteratibo eta errimadun epikoak dira. Rímur ipuin epikoak dira, normalean a capella, poesia eskaldikora itzuli daitezkeenak, metafora konplexuak eta errima eskema landuak erabiliz. [27] mendeko rímur poetarik ezagunena Sigurður Breiðfjörð (1798–1846) izan zen. Tradizioaren biziberritze modernoa 1929an hasi zen Iðunn eratuz.

Islandiako konpositore klasiko ezagunenen artean Daníel Bjarnason eta Anna S. Þorvaldsdóttir (Anna Thorvaldsdottir) daude, 2012an Nordic Council Music Prize saria jaso zutenak eta 2015ean New Yorkeko Philharmonic-en Kravis Emerging Composer gisa aukeratu zutenak, ohore bat barne. 50.000 dolarreko diru-saria eta orkestrarako konposizio bat idazteko komisioa; bera da bigarren hartzailea. [28]

Islandiako ereserki nazionala Lofsöngur da, Matthías Jochumsson-ek idatzia, Sveinbjörn Sveinbjörnsson-en musikarekin. [29]

Þorramatur sorta tipikoa

Islandiako sukaldaritzaren zati handi bat arrain, arkume eta esnekietan oinarritzen da, belar edo espezien erabilera gutxirekin. Uharteko klima dela eta, frutak eta barazkiak ez dira, oro har, plater tradizionalen osagaiak, nahiz eta negutegiak erabiltzea ohikoagoak diren elikagai garaikideetan. Þorramatur plater ugariz osatutako sukaldaritza tradizionalaren aukeraketa da eta Þorri hilabetearen inguruan kontsumitu ohi da, urtarrilaren 19aren ondorengo lehen ostiralean hasten dena. Plater tradizionalen artean, skyr (jogurtaren antzeko gazta), hákarl (marrazo ondua), ahari ondua, ardi-buruak eta esne beltza, Flatkaka (ogi laua), arrain lehorra eta geotermia eremuetan tradizioz lurpean erretzen den zekale iluna daude. [30] Puffina tokiko jakitzat hartzen da, sarritan errearen bidez prestatzen dena.

Gosaria krepe, zereal, fruta eta kafez osatuta dago, eta bazkariak smörgåsbord forma izan dezake. Islandiar gehienen eguneko otordu nagusia afaria da, normalean arraina edo arkumea izaten da plater nagusia. Itsaskiak funtsezkoak dira islandiar sukaldaritza gehienetan, batez ere bakailaoa eta aglefinoa, baina baita izokina, sardinzar eta halibut ere. Askotan era askotara prestatzen da, ketua, ozpinduta, egosita edo lehortua. Arkumea da, alde handiz, haragirik ohikoena, eta kez ondua (hangikjöt izenez ezagutzen dena) edo gatz kontserbatua (saltkjöt) izan ohi da. Plater zahar askok ardiaren atal guztiak erabiltzen dituzte, hala nola slátur, hau da, odolarekin xehatuta eta ardi sabelean zerbitzatzen den gorpuzkiz (barne-organoak eta erraiak) osatuta. Gainera, patata egosiak edo purea, ozpinetako aza, babarrunak eta zekale-ogia dira nagusi.

Kafea edari ezaguna da Islandian, herrialdea 2016an munduko biztanleko kontsumoaren hirugarren postuan kokatuta, [31] eta gosaltzean, otorduen ostean eta arratsalde erdian mokadutxo batekin edaten da. Coca-Cola ere asko kontsumitzen da, herrialdeak munduko per capita kontsumo tasa handienetakoa duela esaten den neurrian. [32]

Islandiako edari alkoholduna brennivín (literalki "erretako [hau da, destilatua] ardoa") da, eta eskandinaviako brännvin akvavit aldaeraren zaporearen antzekoa da. Patata destilatuekin egindako schnapp mota bat da eta alkarabi haziekin edo angelikarekin zaporea duena. Bere potentziari esker svarti dauði ("Iriotza Beltza") ezizena lortu du. Islandiako destilategi modernoek vodka ( Reyka ), ginebra ( Ísafold ), goroldiozko schnaps ( Fjallagrasa ) eta urki zaporeko schnapps eta likoreak ( Foss Distilleryren Birkir eta Björk ) ekoizten dituzte. Martin Millerrek Islandiako ura Ingalaterran destilatutako ginarekin nahasten du uhartean. Garagardo sendoa debekatuta egon zen 1989ra arte, beraz, bjórlíki, alkohol gutxiko pilsner garagardo legalaren eta vodkaren nahasketa bat ezaguna egin zen. Gaur egun, Islandiako garagardotegiek egiten dituzte hainbat garagardo sendo.

Islandiako gizonezkoen eskubaloi selekzioak (argazkian) zilarrezko domina irabazi zuen 2008ko Udako Olinpiar Jokoetan. Eskubaloia Islandiako kirol nazionaltzat hartzen da. [33]

Kirola Islandiako kulturaren parte garrantzitsua da, oro har biztanleria nahiko aktiboa baita. [34] Islandiako kirol tradizional nagusia Glíma da, Erdi Aroan sortu zela uste den borroka modu bat.

Herri kirolen artean futbola, atletismoa, eskubaloia eta saskibaloia daude. Eskubaloia kirol nazionala modura hartzen da askotan. [35] Islandiako futbol selekzioa 2016ko UEFA Europako futbol txapelketarako sailkatu zen lehen aldiz. Portugalen aurka berdindu zuten, eta Ingalaterra 2-1 irabazi zuten final-zortzirenetan, Ragnar Sigurðsson eta Kolbeinn Sigþórssonen golekin. Ondoren, Frantziako anfitrioi eta gero finalisten aurka galdu zuten final laurdenetan. [36] Horren haritik, Islandiak debuta egin zuen 2018ko FIFA Munduko Kopan. Europako zein munduko txapelketarako, Islandia da gaur egun sailkatu den nazio txikiena biztanleriari dagokionez.

Islandia ere inoiz Eurobasketerako sailkatu den herrialderik txikiena da, hala egin baitzuen 2015ean eta 2017an. Hala ere, Europako Saskibaloiko azken fasean ez dute partida bakar bat irabaztea lortu.

Islandiak baldintza bikainak ditu eskia, arrantza, snowboarda, izotz eskalada eta arroka eskalada egiteko, nahiz eta publiko orokorrak mendia eta mendi-ibilaldiak nahiago dituen. Islandia mundu mailako helmuga da eski alpetarraren eta Telemark eskia egiteko, Ipar Islandiako Troll penintsula izanik jarduera gune nagusia. Herrialdearen ingurunea, oro har, golferako egokia ez den arren, golf zelai asko dago uhartean, eta Islandiak golfean jokatzen duen biztanleriaren ehuneko handiagoa du Eskoziak baino, 300.000 biztanle ingurutik 17.000 jokalari baino gehiago erregistratuta. [37] Islandian Arctic Open izenez ezagutzen den nazioarteko golf txapelketa antolatzen da udako solstizioan, Akureyri Golf Club -en. [38] [39] Islandiak munduko gizon indartsuenen bigarren lehiaketa irabazi du bederatzi titulurekin, Magnús Ver Magnússon eta Jón Páll Sigmarsson-ek lau eta azkena 2018an Hafþór Júlíus Björnsson-ek.

Islandia, halaber, ozeano-arraunean liderra den herrialdeetako bat da. Fiann Paul esploratzaile eta iraupen-atleta islandiarrak errendimenduetan oinarritutako Guinness Munduko Errekorren kopuru handiena dauka atletismo diziplina bakarrean. 2020tik aurrera, Ocean Explorers Grand Slam-a lortu duen lehen pertsona eta bakarra da (ur zabaleko zeharkaldiak egiten ditu bost ozeanoetako bakoitzean gizakiak bultzatutako ontziak erabiliz) eta abiadura orokorraren Guinness World Records lortu du arraunketarik azkarrenaren alde. lau ozeano (Atlantikoa, Indiakoa, Pazifikoa eta Artikoa) gizakiak bultzatutako arraun-ontzi batean. Guztira 41 lortu zituen, 2020rako 33 errendimenduko Guinness World Records barne. [40] [41] [42] [43] [44]

Igeriketa oso ezaguna da Islandian. Geotermikoki berotutako kanpoko igerilekuak oso hedatuta daude, eta igeriketa ikastaroak nahitaezkoak dira curriculum nazionalean. [45] Zaldi ibilaldiak, historikoki uharteko garraiobiderik nagusiena izan zena, islandiar askorentzat ohikoa izaten jarraitzen du.

Islandiako kirol elkarterik zaharrena Reykjavik Tiro Elkartea da, 1867an sortua. XIX. mendean oso ezaguna egin zen fusilaren tiroketa, Islandiako independentzia bultzatzen ari ziren politikari eta nazionalisten bultzadarekin. Gaur egun arte, denbora-pasa garrantzitsua izaten jarraitzen du. [46]

Islandiak xake-maisu asko ekoitzi ditu eta 1972ko Munduko Xake Txapelketaistorikoa antolatu zuen Reykjaviken, Gerra Hotzaren garaian. 2008 urtetik, bederatzi izan dira Islandiako xake-maisu handi, kopuru nabarmena populazioaren tamaina txikia kontuan hartuz gero. [47] Bridge karta-jokoa ere ezaguna da, Islandiak nazioarteko hainbat txapelketatan parte hartzen baitu. Islandiak 1991n Japoniako Yokohamako zubi-txapelketa (Bermuda Bowl) irabazi zuen eta bigarren postua lortu zuen (Suediarekin) Bermudako Hamiltonen, 1950ean.