Iruñeko erraldoi eta buruhandien konpartsa

Ezkerretik eskumara, errege-erregina amerikarrak, afrikarrak, asiarrak eta europarrak.

Erraldoiak Tadeo Amorenak 1860an sortutako 8 irudi dira, eta lau arraza ezberdinetako lau errege bikote ordezkatzen dituzte: Europakoa, Asiakoa, Afrikakoa eta Amerikakoa.

3,45 eta 3,50 metro artean neurtzen dute, eta 3,80ra iristen dira garraiolariarekin. Pisua 32 eta 56 kilo bitartekoa da, baina eramateko orduan eragozpenik handiena ez da pisua, baizik eta pisua nola banatuta dagoen eta haizea bezalako faktoreei aurre egiten dien. Hona hemen bere izenak: Europako erregea, Joshemiguelerico eta Joshepamunda Europako erregina. Asiako errege Sidi abd El Mohame eta Asiako erregina Esther Arata. Selim-pia Elcalzao Afrikako erregea eta Larancha-la Afrikako erregina. Toko-toko errege amerikarra eta Braulia erregina amerikarra[6].

Nafarroako gaitek eta txistuek abestutako kalejiren doinuan zeharkatzen dituzte kaleak. Erraldoi bat mugitzen den bakoitzean danbor baten soinuan egiten du. Aldiro-aldiro, egoitzen, eraikin berezien, konpartsako kideen etxeen aurrean gelditzen dira, non edari eta mokadu pixka batekin astintzen dituzten, eta haiek mesedea itzultzen dute dantza bat eskainiz. Hiriaren omenez ere dantzatzen dute udaletxearen aurrean, edo beste talde eta egoitza askoren omenez, hala nola Miserikordia Etxearen omenez, eta abar.

Dantza horiek behar bezala egiteko, beren lokaletan entseatzen dute Aste Santuaren ondoren hasi eta Sanferminak hasi arte. Irudien estetika aldatuz joan da urteetan zehar. Ez dakigu zehatz-mehatz nola ziren antzinako jantziak, ezta haien koloreak ere. Erraldoiak ikusten ditugun argazkirik zaharrena 1874koa da[1], eraiki eta 14 urtera; beraz, ziurrenik jatorrizko jantziak eramango dituzte irudi horretan, eta argi eta garbi ikusten da gaur egungoekin alderatuta aldatu egin direla, kasu batzuetan. Azken urteotan dokumentazio-lan bat egin da XX. mendearen hasieran eraman zituzten jantziak berreskuratzeko, irudi gehiago eta kalitate handiagokoak baitaude erreferentziak hartzeko.

Irudi gehienek elementu bereizgarri bat daramate eskuan. Errege europarrak zetro bat eta ezpata bat, erreginak abaniko itxi bat, errege asiarrak ezpata sarrazenoa, bere bikoteak kopa bat, errege afrikarrak beste ezpata sarrazeno bat, afrikarrak ez darama ezer, errege beltzak gezidun karkaxa eta arku bat darama bizkarrean, eta erregina beltzak lumazko abaniko ireki bat zeraman garai batean, baina ia mende batez geroztik ez dauka.

Bost buruhandiak. Ezkerretik eskumara: zinegotzia, gizon japoniarra, alkatea, amona eta emakume japoniarra.

Buruhandiak 5 dira eta Felix Floresek eraiki zituen 1890ean. Nahiz eta buru handiak metro bat baino gehiagoko altuera izan, bi metro baino gehiagoko perimetroa eta 14 kilo bakoitza, bere zeregin bakarra erraldoien aurretik ibiltzea da, haurrei eskua emanez[1]. Hona hemen euren izenak: «Alkatea», «Zinegotzia», «Amona», eta bi «Japoniar» bata gizonezkoa eta bestea emakumezkoa. Hiru gizonek metalezko helduleku handi bat duen makila bat daramate euskarri gisa, eta amonak eguzkitako konjuntatu batekin egiten du. "Japoniar" emakumea abaniko txiki batekin arintzen da sanferminetako goiz beroetatik, baina teorian pai-pai batekin egin beharko luke (abaniko japoniar zurruna).

Alkateak badu berezitasun bat: begiak mugigarriak ditu. Horien behealdean dagoen kontrapisu-sistema sinple baten ondorioz, beti mantentzen dute irisa lurrarekiko perpendikularrean, eta, beraz, burua mugitzean, begiak mugitu egiten dira. Gainera, barruan kordel bat dauka, begiak mugitu eta umeak harritzeko.

Iruñeko kilikiak. Ezkerretik eskumara: Patata, Barbas, Coletas, Caravinagre, Napoleón eta Berrugón.

Kilikiak dantzan Iruñeko udaletxe plazan, uztailaren 14an.

Nahiz eta sarritan buruhandiekin identifikatuak izan desberdinak dira. Haien jatorria XVI. mendean dago, Iruñean, non hasiera betean "gigantillo"ak deitzen zieten. Geroago, XIX. mendean "buruhandiak" eta "bokaparterak" ere deitu zieten. Buruhandiak baino txikiagoak dira eta guztiek dute trikornio bat kapela moduan[1]. Kiliki izenaren jatorria ez da ziurra, baina baliteke kili-kili esamoldetik etortzea. Kiliki guztiek puztutako maskuri bat eramaten dute eskuan, umeei jotzeko.

• Barbas: zaharrenetario bat, ziur aski Tadeo Amorenak egindakoa, 1860an
• Coletas:zaharrenetario bat, ziur aski Tadeo Amorenak egindakoa, 1860an
• Caravinagre: Valentziako Porta-Coeli tailerretan egina, 1941an. Hau, zalantzarik gabe, ospetsuena da.
• Napoleon: Benito Escalerrek egin, Bartzelona 1912an
• Patata: Benito Escalerrek egin, Bartzelona 1912an
• Berrugon: Valentziako Porta-Coeli tailerretan egina, 1941an

1977an zazpigarren kiliki egin zen, "Ribero". Tuterako Orden del Volantinek egindako oparia da baina bere estetika ez doa besteekin bat eta, horregatik ez da ateratzen. Lehen hala ez bazen ere, Caravinagrek lortzen du atentzio gehien, eta bera da famatuena. 1997ko Sanferminetako kartelak bere aurpegia darama.

Zaldikoak.

Zaldikoek kilikiak bezala, jendea maskuriekin kolpatzen dute. Iruñean sei dira, eta kilikien segizioaren parte dira. Mendeetan zehar zalditxo (caballitos) ere deitu izan zaie. Zaldikoek ez dute izenik, batetik seira zenbakituta daude.

Urteetan zehar bikoteka erosi dira, eta beren itxuragatik argi eta garbi bereizten dira binaka. Zaharrenak, 1910ekoak, "Patata" eta "Napoleon" kilikien eraikitzaile berak sortu zituen. Haren itxura lehendik zeudenen ahalik eta antzekoena izan zedin, argazkiak bidali zitzaizkion eta haien arabera egin zituen. Azkenak 1941ekoak dira, eta gainerako biak ez dakigu zein datatakoak diren, ez baitago figura horien erosketa jasotzen duen dokumentaziorik, nahiz eta lehen aipatutakoagatik (1910ean konpartsan bazeuden zaldikoak), 1860koak ere izan daitezkeela uste den, erraldoiak eta lehen kilikiak bezala[3].

Sanferminetan egunero 58 pertsonako segizioak eramaten ditu erraldoiak, buruhandiak, kilikiak eta zaldikoak. 3 pertsona daude erraldoi bakoitzeko (txandaka aldatzen dira, aldapan gora eta behera eraman eta dantzatzea eskatzen dutelako) eta 2 egun erdian txandakatzen diren buruhandi, kiliki eta zaldiko bakoitzeko.

Osagai horiez gain, erraldoiek egiten duten irteera bakoitzean, ezinbestekoa da horietako bakoitzak bi gaita-jotzaile eta danbolin bana izatea, erregina beltzak izan ezik, zeinari txistulari batzuek eta danbolinek musika jartzen baitiote. Musika honela osatzen da: Iruñeko gaiteroak (Europako Erregearekin), Gaiteros Hermanos Fraile (Europako Erregina), Txantreako Gaiteroak (Asiako Erregea), Baigorriko Gaiteroak (Asiako Erregina), Gaiteros Ezpelur (Afrikako Erregea), Gaiteros Haizaldi (Afrikako Erregina), Gaiteros Haizaldi (Amerikako Erregea) eta txistulariak (Amerikako Erregina).

Lehen, Elizaga anaiek (Lizarrakoak) jotzen zuten Amerikako erregean, baina adinagatik, jada ez dute parte hartzen Amerikako erraldoiarekin batera, eta, beraz, Haizaldiko gaiteroek ordezkatzen dituzte, bi bandarekin. Gaitariak jada ez dira konpartsako kideak, berak bakarrik kontratatzen ditu emanaldietarako. Txistulariak, aldiz, kideak dira, eta horietako edozeinek bezala funtzionatzen dute.

Sanferminak dira konpartsak parte hartzen duen urteko unerik bereziena. Uztailaren 6tik 14ra, biak barne, 9 irteera egingo dira, eta denbora eta esfortzu gehien inbertitzen duten ekitaldia izango da, bai iraupenagatik, bai iraupenagatik.

Lehen irteera uztailaren 6ko arratsaldean izaten da. Txupinazoa egin eta ordu gutxira, tradizioaren arabera eta Riau-riau deitzen den ekitaldiaren barruan, San Ferminen Kaperako bezperen mezetara joaten laguntzen zioten Udalbatzari. Udaletxetik San Lorentzo elizaraino, Kale Nagusian zehar egiten zuten ibilbidea La Pamplonesak Astrainen bals ezaguna jotzen zuen bitartean. Ekitaldia 1914 urtean abiarazi zen eta 1997 urtera arte ospatu zen. Urte horretan, ekitaldian sortutako istiluen ondorioz, Udalbatza San Lorentzoraino oinez joateari utzi eta Riau-riau desagertu egin zen. Beraz, ez zuen zentzurik konpartsa agertzeak. Hori dela eta, Ezpeletako Jauregiraino egiten du ibilbidea, eta han gorde, hurrengo egunera arte.

Jaietako egun nagusia konpartsaren egun lanpetuena da. Udaletxetik atera eta Udalbatzarekin batera Santa Maria katedralera joaten da, bertako kabildoa jasotzera. Berriro ere Kuria kaletik jaisten dira, Mercaderesetik pasa, Udaletxeko plazatik, Kale Nagusitik San Lorentzoraino. Han, goizeko 10:00ak inguruan, San Fermin prozesioa aterako da, konpartsa aurrean duela. Taconera, San Anton, Zapatería, Udaletxeko plaza eta Kale Nagusian zehar ibiliko dira, San Lorentzoraino iritsi arte non atseden hartuko duen, barruan meza egiten den bitartean. Amaitu ondoren, Udalbatzarekin eta kabildoarekin batera katedraleraino joaten da berriro. Bertan, “momentikoa” gertatzen da. Une berezi horretan, erraldoiek katedraleko atarian dantzatzen dute kanpaiak jotzen dituzten bitartean (batez ere Maria kanpaia, Espainian erabiltzen diren kanpaietan handiena), gaitek jotzen dute eta udal-tinbalek tenpluan korporazioa sartuko dela iragartzen dute. Ondoren, Kuria kaletik jaitsi eta Mercaderesetik igota, Udaletxeko plazatik Ezpeletako jauregiraino joaten dira. Larunbata baldin bada (igandeko irteeragatik, geroago azalduko den bezala), Gazteluko plaza, San Ignazio etorbidea, Lizarra, Yanguas eta Miranda zeharkatzen dituzte, hurrengo egunera arte atseden hartzen duten autobus geltoki berrira arte.

Gainerako egunetan, San Lorentzo elizara bisita berria egingo da “Haurraren Eguna” izenekoan, eta urtero antzekoak diren hainbat ibilbide egingo dira hiriaren alde zaharretik, igandean izan ezik; izan ere, jende asko ibiltzen denez, hiriaren bigarren zabalgunean ibilaldi bat egin ohi da, kale askoz zabalagoetan.

Azken egunean Udalbatza udaletxean hartzen dute eta San Lorentzora joaten dira berriro, jaietako zortzigarren egunean ospatzen den azken mezara joan daitezen (kontuan hartuz teorikoki hilaren 7an hasten direla eta hilaren 6a bezpera dela). Udaletxeko plazara itzultzean, jaietako beste une berezi bat izaten da. Eguerdiko 12:30ak aldera, erraldoiek dantza batzuk egiten dituzte plazan, La Pamplonesa lagun dutela, bertakoen eta arrotzen gozamenerako. Kilikiek ere dantza bat egiten dute Udal dantzariekin. Dantzariek dantza batzuk eskaini ondoren, erraldoiak Txapitela kalerantz urruntzen dira, ondoren Udaletxe plazara itzultzeko eta kilikiekin, buruhandiekin eta zaldikoekin batera festetako azkena eta hunkigarriena den ekitladia egitera, agurra. Buruhandiak, kilikiak eta zaldikoak haurrekin agurtzen dira gozokiak botaz (beste egun guztietan eman dizkieten kolpeak konpentsatzeko ahaleginean). Horrez gain, istorio bat sortzen dute, El Barbas gidari lanetan izanik. Erraldoiek hainbat dantza egiten dituzte eta beren eramaileengandik jaisten dira, burua haurren altuerara iritsi arte, musuak eman ahal izateko. Jasotzeko saiakera ezberdinak egin eta gero, azkenik gorde egiten dituzte, eta hilabete batzuk pasko dira berriro ikusi arte.

San Fermin Txikito edo Aldapako San Fermin jaiak iraileko azkenaurreko asteburuan ospatzen dira. Nabarreria auzoko jaiak dira, baina erdigunean kokatuta eta San Ferminen izenpean daudenez, izaera berezia dute jai partikularrak dituzten Iruñeko gainerako auzoekin alderatuta; beraz, larunbat arratsaldean, konpartsa alde zaharreko kaleetan zehar ibiliko da, gaua udaletxean igaroko dute, eta, hurrengo goizean, Aldapako San Fermin lagunduko dute prozesioan ondoren autobus geltokiko beren lokalera itzuliko direlarik.

Kanpoko jende gehienak eta herritar batzuek uste duten arren, San Saturnino da Iruñeko patroia, eta ez San Fermin, zeina Frantzisko Xabierkoarekin batera Nafarroako zaindaria den. Azaroaren 29an, jaiegun honen egunean, eguraldiak laguntzen badu, San Saturnino elizatik ateratzen dira, prozesioan alde zaharreko kaleetan barrena. Ekitaldia bukatuta, autobus geltokian duten lokalera itzultzen dira, eta normalean horixe izaten da urteko azken ekitaldia.

Irailaren 8ko arratsaldean atera ohi dira Batasunaren Pribilegioa ospatzeko, Udaletxeko plazara joaten dira udalbatza biltzeko eta Iruñeko katedralera joateko, Karlos III.a noblearen hilobian lore-eskaintza bat egiteko. Horren ondoren, prozesio bat egiten da burgoetatik Udaletxeko plazaraino, bertan Batasunaren Pribilegioaren amaiera delarik. Ondoren autobus geltokira itzultzen dira.

Historian zehar, konpartsa osorik edo zati batean arestian aipatutako urteroko ekitaldi ofizialetatik kanpoko hainbat ekitalditan izan da. Besteak beste, Tutera, Oña, Donostia, Zaragoza eta Sevillako erakusketak, Madrilgo Fitur...

Iruñean ere hainbat ekitaldi berezitara joan dira, hala nola erregeen kabalgata batzuk, zitadelan egon ziren armadak hiriari eman zion egunean, hiria hegoaldetik ixten zuten harresien zati bat eraitsi zutenean, 2010ean hiriko auzo guztietan ibili ziren konpartsaren sorreraren 150. urteurrenean, eta, horregatik, 2009an hiriko urrezko domina eman zitzaien, 2010ean Gayarre antzokian ospatutako ekitaldi batean jaso zutena. Gainera, 90eko hamarkadan zezen-plazan antzeztutako Erraldoi eta Buruhandien zarzuelan parte hartu zuten, baita ekitaldi musikal batzuetan ere, horietako bat Baluarten, 2009an.

1965eko urrian, New Yorkeko Bosgarren hiribidea zeharkatu zuten Hispanitatearen Egunean desfilean pate hartuz.

Konpartsak ez du irteera gehiegi egin nahi izaten, gaur egungo erraldoiak 1860an eraikitako jatorrizko figurak direlako eta etengabe konpondu behar direlako.