Alde Zaharra (Iruñea)

Alde Zaharra
	Iruña, Nafarroa Garaia
; Bandera	; Armarria
Izen ofiziala	Alde Zaharra/Casco Viejo[1]
Sorrera	K.a. 74
Kokapena
Udalerria	Iruña
Probintzia	Nafarroa Garaia
Herrialdea	Euskal Herria
Altuera	450 m
Azalera	0,65 km²
Demografia
Biztanleria	11.532 (2020); 5.574 (48%); 5.958 (52%)
Dentsitatea	17 741,54 bizt/km2
Auzotarra	Iruindar
Posta kodea	31001
Auzuneak	Nabarreria; San Zernin; San Nikolas

Alde Zaharra (Alde Zarra lehen eta Iruña Zaharra deitua) Iruñeko hiru burgu historikoen multzoa da: Nabarreria, San Nikolas eta San Zernin. Hiriaren eta Iruñerriaren erdian dago, Iruñeko goi-ordokiaren goialdean. Hiriko monumentu gehienak biltzen ditu, besteak beste, Andre Maria Erreginaren katedrala, Iruñeko udaletxea, Gazteluko enparantza eta Iruñeko harresiak.

Auzo eta hirigune zenbaitek inguratzen dute: iparraldean Arrotxapea auzoa eta Arantzadi eremua, Arga ibaiak egiten duen meandroa, ekialdean Magdalena auzoa eta haratago Txantrea auzoa, hego-mendebaldean Iruñeko Lehen Zabalgunea eta Iruñeko Bigarren Zabalgunea, eta mendebaldean Takonera eremua.

2020ko maiatzean 11 532 biztanle erregistratu zituen, horietatik 5 574 gizonezkoak eta 5 958 emakumezkoak.

Burguak

Iruñeko hiriak hiru burgu izan zituen Erdi Aroan:

1423ko Batasun Pribilegioaren ondoren, gaur egun Alde Zaharra bezala ezagutzen dugun horretan batu ziren hiru hauek, Karlos III.a Noblearen aginduz.

Hala ere, laugarren burgu bat egon zen, San Migel burgua, Nabarreriako Gerran suntsitua eta Nabarreria burguari erantsia izan zena. Era berean, judutegi bat egon zen Iruñean, Auzo Berria izenez ezaguna juduak Nafarroako erresumatik kanporatu ondoren bezala ere ezaguna eta Nabarrerian ere sartua.

Kokapena

Alde Zaharra hiriaren erdigunean eta hiria beraren zati handi bat dagoen ordokia eta Iruñerriaren gain kokatua dago. Gainontzeko auzo berriekin ongi komunikatua dago, Billabesa hiri-autobus zerbitzuaren linea gehienak auzoaren mugetan geltokiak baidituzte (nagusiki Sarasate pasealekuan), 14. linea alde zaharrean barneratzen delarik (Iruñeko udaletxearen atzealdean geltokia baitu). Gaur egun linea batzuk Alderdi Zaharrera hurbiltzeko egitasmoaren hausnarketa ere badago, auzoko dendariek hala eskatuta.

Alde Zaharra oinezkoen gunea da, horregatik bertara garbiketa, mantenimendu edo garraio ibilgailuak edota auzoaren barnean aparkalekua duten auto pribatuak bakarrik sar daitezke. Gainontzeko ibilgailu eta autoentzat sarrera galerazi edo debekatua dago, auzoa oinezkoentzako gunea izan dadin

Historia

Barskunes txanpoi bat, Bengodakoa

Herrixka baskoia

Artikulu nagusia: «Bengoda»

Duela 75 000 mila urtetik hona, giza kokalekuen aztarnak daude Iruñerrian. Arga ibaiko terrazetan, Arantzadin adibidez, harrizko tresnak aurkitu zituzten. 2001 eta 2003 artean Gazteluko enparantzan egindako indusketa batean menhir bat aurkitu zuen. Hala ere, ikerketa guztiak egin arren, ikertzaileek ez zuten euren antzinatasunaren testigantzarik eman.[2]

Gaur egungo katedralaren inguruan herri baskoi bat zegoela ezagutzen da, Bengoda, eta haren gainean sortu zen Pompaelo hiri erromatarra. Badira hori baieztatzen duten Burdin Aroko aztarnak. Gainera, bere puntu gorenean, oinplano karratuko etxeak izango lituzke, ziuraski adobez eraikiak, harriztatutako kaleren bat, lubakiak bezalako defentsa-elementuak eta harresi edo oholesi bat. Bengoda etengabeko kontaktuan Zeltikorekin, beren kokapen estrategiko eta komertzialagatik.[3]

Gazteluko enparantzako indusketetan aurkitutako Teseoko mosaikoa, Pompaeloko termetatik datorrena

Hiri erromatarra

Artikulu nagusia: «Pompaelo»

Ponpeiok, Pompaelo hiria, K. a. 75 eta K. a. 74 bitartean sortu zuen. Sertorioren gaineko bere garaipena formalizatzeko eta eskualdean bere bezeroak gehitzeko, aurretik existitzen zen antzinako baskoi herrixka bat berrizendatuz: Iruña edo Bengoda. Badirudi arkeologiak azken puntu hori berresten duela, erromatarren aurreko eta Italiako aztarnak baitaude.[4]

Erromatarrek Galia Akitania antolatu zutenetik, bere garrantzia ez zen gutxitzen, eta bere udal garapena, bere jatorri ponpeiorragatik atxilotua egon ahal izan zen. Beste aldetik, baskoien lurraldean hiririk garrantzitsuena bezala kokatu zen, honela bere hiriburu bihurtuz. Ordutik, bere hiriburutza denboran zehar mantendu du, bai Iruñeko erresuman, bai Nafarroako erresuman, Nafarroan eta Euskal Herrian.

Burguetako hiria

Maiatzaren Bia kalea, Nabarreria burguan

Nabarreria

Artikulu nagusia: «Nabarreria»

IX. mende hasieran Iruñea populazio txikiko hiri gotortua zen. Aldiz, XI. mende amaieran, Iruñeko Erregeak hiriko bizitza berritzeko eta indartzeko asmoz, iparraldeko jendeari etortzera dei egin zien haiei pribilegioak aitortuz. Franko direlakoak (gehienean Tolosa Okzitaniako inguruko herritarrak) merkatari eta artisauak ziren batez ere eta San Zernin burguan bildu ziren. Gero, berriz, San Nikolas burgua sortu zen.

Bada, jatorrizko herritarrek (nafarrak) Iruñeko hirigune zaharrean bizitzen jarraitu zuten, eta harrezkero Nabarreria izena izan zuen. Kultura-desberdintasunak ez ezik, nafarren ofizioak xumeak ziren gehienean: etxeko laguntzaileak, abeltzainak, nekazariak... Errege-aginduz, debekatua zuten frankoen ofiziorik ikastea (artisautza eta merkataritza-trebetasunak).

Jarauta kalea, San Zernin burguan

San Zernin burgua

Artikulu nagusia: «San Zernin»

San Zernin burgua Nabarreria burgutik kanpo sortu zen auzo bat da, hasiera batean Petri Rodezkoa gotzainaren babespean 1100. eta 1115 urteen artean. Belaunaldi bakar baten ondoren, Alfontso Borrokalariak, burges berriaren erregimena agindu zuen, bere bizilagunengana Jakako forua hedatuz 1129n, gotzainaren prerrogatibei kalterik egin gabe, hau da, herriaren jaun zuzena eta bere biztanleei. Barrutiaren barruan infantzoiak, elizgizonak eta nafarrak instalatzea debekatu zen, horien hermetismoa gero berretsi zelarik, behar ziren ñabardurekin eta, gainera, Frankoren seme-alabak ziren bizilagun burgesentzat erreserbatutako jarduera profesionalak zehaztuz.[5]

Bere hiri-eskemak, formatu hexagonal eta simetrikoan, bi kale perpendikularrek gurutzatua, hirigintza-planteamendu global batean pentsarazten du. Gainera, harresiz kanpo handitu zen, Merkatuko Herri Berriarekin (gaur egungo Takonera parkea) eta Frantziskotar eta Mesedeetako komentuarekin (gaur egungo Basotxoa).[6]

Ildo beretik, pixkanaka areagotu zen haien arteko lehia, bai hiri zaharreko bizilagun nafarrekin, batez ere haiek juridikoki haiekin parekatu zituztenetik, bai San Nikolas. Etsaitasunaren ondorioz, liskar bortitzak izan ziren, baita gerra bat ere, zeinetatik, Antso VII.a Azkarraren laguntzarekin, burtsa irabazi zuen 1222n.

Zapateria kalea, San Nikolas burguan

San Nikolas burgua

Artikulu nagusia: «San Nikolas (Iruñea)»

Poblazion edo Herria ere deitua, San Zernin burguaren hegoaldean sortu zen XII. mendearen bigarren erdian Antso VI.a Jakituna, oinplano angeluzuzenera egokituz, San Nikolaseko kale nagusian (egungo Zapateria kalea) eta Burdinola kalea (egungo San Anton kalea) ekialdetik mendebaldera egindako bastidak bezala. Torredonda kalea (egungo San Gregorio kalea) eta Tezenderien kalea (egungo San Nikolas kalea) paraleloak ziren. Harategi erruak ekialdetik zeharka zeharkatzen zuen auzoa, baita erdialdean, gaur egun San Migel kalean, mozten zuen belena ere.

Zapateria kalea burgu horretako kale nagusia izan zen, eta, ondoren, Salineria eta Zapateria izeneko zatiak, gatz-dorrea eta zapatarien taldea, hurrenez hurren. XIX. mendean Zapateria izena eman zitzaion kale osoari.[7]

Compañia kalea, San Migel burguan

San Migel burgua

Artikulu nagusia: «San Migel (Iruñea)»

Antso III.a Gartzeitz Nabarreria burgori babesa eman zion, bere biztanleria, han, 1010 aldiz handitzea eragin zuena. Gainera, auzo berri bat sortzeko baimena eman zuen hegoaldera: San Migel burgua. Erromesen aterpetxe batean eta Iruñeko Andre Maria Erreginaren katedralaren menpeko ospitale batean sortu zen, eta nortasun propioa izatera iritsi ziren.

Antso VI.a Jakitunaren erregealdian, 150 urte beranduago, auzo hau, 1154. urteko gaitzespenean, burgu bihurtu zen, San Migelen mendebaldean eta Nabarreriaren hegoaldean judutegi bat eratzen den urtean: Iruñeko judutegia.

Nabarreriako Gerran, frantziarrak Nabarreriako burgua erasotzea erabaki zuten. Frantziako tropek ez zuten inolako erresistentziarik aurkitu, arpilatze metodiko bat hasiz, aberastasun eta indarkeria irrika. Hil eta bortxatu egin zen, nekatu arte, Nabarreriako bazter guztietatik, erabat suntsituak izan zirelarik, San Migel burgua eta Iruñeko judutegia.[8]

San Migel burgua ez zen inoiz bere hondakinetatik berpiztu, eta, horregatik, bere lurrak Nabarreria burgua eman zitzaizkion, eta honi buruzko ia dokumenturik ez da kontserbatzen. Gainera, ia berrogeita hamar urte igaro behar izan ziren Nabarreria burgua berreraiki eta berriz bizitzeko, baina hori ez zen gertatu 1324an, Karlos II.a Burusoila Nafarroako erregeak horretarako beharrezko baimena eman zuen arte.

Dormitaleria kalea, Auzo Berrian

Judutegia edo Auzo Berria

Artikulu nagusia: «Iruñeko judutegia»

Nafarroako Artxibo Orokorrako Nafarroako Kontuen Ganberaren dokumentuei esker, Xabierko jaitsieran, Mesede kalean, Joanes Albretekoa kalean, Barbatza ingurubidearen zati batean, Santa Maria Erreala enparantzan eta Dormitaleria kalean kokatu ahal izango dugu.

Zenbait agirik, gainera, judutegia harresi batez inguratua zegoela baieztatzen digute, Karlos II.a Burusoilaren garaian harrigarriro altxatua, ez juduak isolatzeko, kristauen gorrototik babesteko baizik. Jakina da XV. mendean zehar judu batzuek banaketa-hesia gainditu zutela eta kristauen artean bizi zirela, ondorioz, auzokoen arteko gatazkarekin.

Juduek kristauek ez bezalako merkatua zuten, eta Alkatetzaren inguruan zegoen, nahiz eta ez den ezagutzen Iruñean non zegoen zehazki. Jakina da salmenta astelehenetan, asteartetan eta asteazkenetan egiten zela. Alkatetzaren ondoan okinak eta azokako postuak zeuden. Sinagoga egon zen lekuak ez du inolako zalantzarik onartzen: egungo apaiz erretiroaren orubea eta Santa Maria Erreala enparantzaren zati bat.

1063an jada judutegi bat zegoela jakin zen. Antso VI.a Jakituna erregeak, 1154an, pribilegio bat eman zion Elizari, Iruñean eta beste toki batzuetan juduak onar zitzan baimenduz, eta bere mesedetan geratu ziren bizileku berriek sortzen zituzten diru-sarrerak. 1276ko Nabarreriako Gerra odoltsuan, Nabarreriarekin batera suntsitua izan zen, 1320tik aurrera berreraiki zen arte. Karlos II.a Burusoilak 1324an emandako Nabarreria Birpopulatzeko Gutunean, erregeak beretzat gordetako eskubideen artean, bertan judutegi bat izatea zegoen. Juduak Nafarroatik kanporatzea 1498an dekretatu zuten Joanes III.a Nafarroakoa eta Katalina I. Nafarroakoa erregeek, eta berehala Judutegi auzoaren izena aldatu eta Auzo Berria jarri zioten. XVI. mendearen erdialdean, izen hau Judutegiko erruarekin txandakatzen zen, egungo Merced kalea zena. Antzinako Judutegia kanpoaldera irekitzen zuten bi atariak ageri dira: Ibaiko Atea, zeinaren kokapena bat datorren artzapezpiku-jauregiaren izkinarekin, zeinak Barbazanaren erronda ematen baitu eta Garci-Marra errotara zeraman bidearen hasiera baitzen, gaur egun Kaparrotsuko errota bezala ezagutzen dena, baita Juduen hilerria ere, hiriko kanpoko harresietatik kanpo kokatua, baratzeetarantz. Beste ataria, Iturri Zaharrekoa bezala ezagutzen zen, eta egungo Merced kalearen edo Judutegiko antzinako erruaren amaieran zegoen. Izena Labrit pilotalekutik gertu zegoen iturri batetik zetorkion.[9]

Iruñeko burguen lotura-puntua

Batasun Pribilegioa

Artikulu nagusia: «Batasun Pribilegioa»

Hurrengo urteetan, Nabarreriak gorputza hartu zuen berriz ere eta, XV. mendean, aldameneko burguak beren esklusibotasuna eta hizkuntza bera galduz joan ziren. 1423an, Batasun Pribilegioa eman zen eta, haren bidez, hiru burguek bat egin zuten eta elkarren arteko mugak legez behintzat hautsi egin ziren, Iruñeko udal bakarra eratuz.

Elkartzearen ondorioen artean, Nabarreria, San Zernin eta San Nikolas burguetatik banatzen zuten mendebaldeko harresiak bota ziren. Gainera, Mercaderes kalea, Merkatu kalea edo Xabier kalea sortu ziren, orain bateratuta dauden burgu ezberdinak elkarlotzeko. San Nikolas eta Nabarreria artean Gazteluko enparantza eraiki zen, San Zernin eta Nabarreria artean Udal plaza eta San Nikolas eta San Zernin artean San Frantzisko enparantza.[10]

Demografia

Auzo honetako herria Iruña izan zen, besteak uzkurtu ziren arte, Arrotxapeatik hasita. Gaur egun, 11 000 biztanle inguru ditu, hiru burgoen artean banatuta.[11]

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.


Urtea	1986	1987	1988	1989	1990	1991	1992	1993	1994	1995	1996	1997	1998	1999	2000	2001	2002	2003
Biztanleria	11 246	11 317	11 564	11 778	12 028	12 183	11 659	11 910	12 000	11 824	11 795	10 066	10 549	10 847	11 338	11 599	11 980	12 244
Urtea	2004	2005	2006	2007	2008	2009	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020
Biztanleria	12 645	12 541	12 412	12 075	11 783	11 743	11 626	11 267	11 448	11 267	11 011	10 855	10 781	10 781	11 059	11 260	11 529

Hirigintza

Alde Zaharra multzo heterogeneoa da. Begi hutsez kale guztiak berdinak edo oso antzekoak direla dirudien arren, egia esan, burgo ezberdinetakoak dira. Auzoa airetik begiratuz gero, argi eta garbi ikus dezakegu lau eremu desberdin daudela: Nabarreria, San Nikolas, San Zernin eta burguartean. Lehena ondo identifika daitezkeen bi zatitan banatzen da: Nabarreria zaharra eta Auzo Berria edo judutegia, juduak kanporatu ondoren Nabarreriak xurgatu zuena.

Lehenengoa lurraren arabera antolatzen da eta Karmen eta Nabarreria kaleen inguruan sortzen da, euskal herri tradizionalak bezala. Bigarrena, geroagokoa, bastidako lauki batean garatzen da, San Zernin burgua imitatuz. Bigarrena San Zerninen antzeko estiloari jarraituz eraiki zen, baina espazio gutxiago eta plano angeluzuzen bat erabiliz, bastida ez zena. Hirugarrena Gares, Lizarra, Biana, Bastida Errioxa edo Bastida Arberoa bezala, bastida bat da. Iruñeko ordokiko lautada batean dago finkatuta, harresiaren eta Arga ibaiaren eta San Nikolas burguaren artean. Kale nahiko zuzenak dira oro har, kurbaduraren bat dute burguen muturretan eta plaza zabalak barnealdean. Azkena oinarrizko helburu batekin eraiki zen: burguak lotzea. Horretarako, hainbat kale elkarren artean elkartu arte luzatu ziren. Gainera, Udaletxe edo Gaztelu bezalako plazak sortu ziren.

Plazak

Auzoak hamalau plaza ditu:

Burguen plaza: Mañueta eta Santo Domingo kaleen artean.
Compañia plaza: Compañia eta Xabier kaleen artean.
Donejakue plaza: Santo Domingo eta Merkatu kaleen artean.
Errekoleten plaza: Nagusia eta Errekoletak kaleen artean.
Gazteluko plaza: Iruñeko plaza handiena eta ospetsua.
Kontseiluko plaza: Berria eta Zapateria kaleen artean.
Nabarreria plaza: Nabarreria eta Karmen kaleen artean.
O-ko Andre Maria plaza : Errekoletak eta Sanduandia kaleen artean.
San Frantzisko plaza: Berria eta San Frantzisko kaleen artean.
San Jose plazatxoa: Nabarreria eta Erredin kaleen artean.
Santa Maria Erreala plaza: Dormitaleria eta Barbazan Apezpikua kaleen artean.
San Nikolas plaza: San Nikolas, San Migel eta San Gregorio kaleen artean.
Santa Ana plaza: Jarauta, Nagusia eta Eslaba kaleen artean.
Udaletxe plaza: Nagusi, Santo Domingo eta Mercaderes kaleen artean.

Kaleak

Politika

Nafarroako Foru hauteskundeak

Alde Zaharra Alde Zaharra hautes-barrutia da, Iruñeko barrutian. Hauek dira hauteskunde-barruti horren emaitzak azken foru-hauteskundeetan:

**2019ko Nafarroako hauteskundeak Alde Zaharran**[12]
Alderdia	Bozak	%
Euskal Herria Bildu	1 737	%30,49
Geroa Bai	1 339	%23,50
Navarra Suma	1 268	%22,26
Nafarroako Alderdi Sozialista	619	%10,87
Ahal Dugu	323	%5,67
Izquierda-Ezkerra	255	%4,48
Vox	50	%0,88
Equo	45	%0,19
Nafarroako Ordezkaritza Kannabikoa	15	%0,26
Sain	9	%0,16
Libertate Nafarra	8	%0,14
Guztira	5 713	%100

**2015ko Nafarroako hauteskundeak Alde Zaharran**[13]
Alderdia	Bozak	%
Euskal Herria Bildu	1 567	%26,60
Geroa Bai	1 283	%21,78
Nafar Herriaren Batasuna	1 041	%17,67
Ahal Dugu	947	%16,08
Nafarroako Alderdi Sozialista	308	%5,23
Izquierda-Ezkerra	267	%4,53
Nafarroako Alderdi Popularra	144	%2,44
Herritarrak - Herritarron Alderdia	102	%1,73
Equo	40	%0,68
Animalien Tratu Txarren Kontrako Alderdia	33	%0,56
Sain	31	%0,53
Nafarroako Ordezkaritza Kannabikoa	30	%0,51
Batasuna, Aurrerapena eta Demokrazia	22	%0,37
Libertate Nafarra	14	%0,24
Guztira	5 923	%100

**2011ko Nafarroako hauteskundeak Alde Zaharran**[13]
Alderdia	Bozak	%
Euskal Herria Bildu	1 483	%26,11
Nafar Herriaren Batasuna	1 289	%22,69
Nafarroa Bai	1 276	%22,46
Izquierda-Ezkerra	537	%9,45
Nafarroako Alderdi Sozialista	457	%8,05
Nafarroako Alderdi Popularra	211	%3,71
Ekologistak Martxan	100	%1,76
Nafarroako Ordezkaritza Kannabikoa	90	%1,58
Nafarroako Demokraten Elkargunea	46	%0,81
Sain	36	%0,63
Batasuna, Aurrerapena eta Demokrazia	32	%0,56
IXN	21	%0,37
Naparra ta Españico Escuñe	12	%0,21
Guztira	5 590	%100

Garraioa

Autobusa

Artikulu nagusia: «Eskualdeko Hiri Garraioa (Iruñerria)»

Auzo honetan Eskualdeko Hiri Garraioaren 20 linea daude:

Bizikleta

Artikulu nagusia: «Iruñeko Bidegorrien sarea»

Bizikletek galtzada erabiltzen dute, autoek eta oinezkoek bezala, azken horiek kale guztiak oinezkoentzat jarrita dauden auzo batean baitute lehentasuna.

Aparkalekua

Artikulu nagusia: «Iruñeko Aparkaldi Mugatu eta Kontrolatu aldea»

Kale guztiak oinezkoentzat egokituta daudenez, debekatuta dago bertan aparkatzea. Gainera, Iruñeko Udalak kudeatutako sarbide-kontrol automatikoko sistema baten bidez baimendutako ibilgailuek baino ezin dute zirkulatu.

Monumentu eta leku interesgarriak

Iruñeko Andra Maria Errealaren katedrala

San Zernin eliza

San Nikolas eliza

Atari Berria

Iruñeko harresiak eta Frantziako atea edo Zumalakarregiren atea

Zaldi Zuriaren zokoa

La Agricola eraikina

Iruñeko Alde Zaharreko monumentu eta eraikin garrantzitsuenak honakoak dira:

Iruñeko Andra Maria Errealaren katedrala : Gotiko estilokoa da (1387 –1525 ). Sei ataldun hiru nabez eta girola batez inguratutako abside poligonal batez osatua dago. Aurrealde neoklasikoa du, Ventura Rodríguez arkitektoaren lana (1783 ). Donejakue Bideko lehenbiziko erromesen ezagutu zuten katedrala erromanikoa zen, baina korua erori ondoren, Karlos III.a Nobleak eraikin guztia garai hartan nagusi zen estiloan zaharberritzea erabaki zuen.

Barnealdean, Karlos III.a Noblea bera eta bere emazte Leonor Trastamarakoaren mausoleo bikaina dago (Jean Lomme de Tournairen lana, 1416), errezelpean dauden bi irudi jesarriez eta 28 iruditxo erregutzailez osatua, guztia polikromia eta metalezko xehetasunekin apaindurik.

Absideko kaperak XV. mendeko aurrealdeko aldarea eta 1530. urteko harlanduzko bikainezko korua du. Klaustrora «Ate Ederrean» barna gurutzaduraren eskuinaldetik sartzen da, mainelean historiatutako hiru txapitel eta Ama Birjina ditu, eta tinpanoan XIV. mendeko Maria Lotiaren irudi polikromatua.

Klaustro gotikoa, gotiko estiloaren maisu lana da (XIV-XV. mendea). Zulodun trazeriazko arku laukoitz dotoreak ditu. Hainbat kapera eta Iruñeko Elizbarrutiko Museoa.

Iruñeko udaletxea : XVIII. mendeko aurrealde barrokoa du. Lehenbiziko udaletxea Batasun Pribilegioaren bidez eraikia izan zen, honetan, Karlos III.a Nobleak Iruñeko burguen arteko borrokak ekidin eta alderdikeriaz jokatu zuela aipatu ez zezaten udaletxea inorena ez zen lursailetan eraiki zuelarik.
Gazteluko plaza : Iruñeko erdialdean dago. Hiriko handienetakoa izanda, eta kokapen estrategikoarengatik, Iruñeko ekitaldi gehienak (manifestazioak, jaiak...) Gazteluko Plazan egiten dira. Izena Luis I.aren garaian eraikitzen hasi zen gaztelutik datorkio.
San Saturnino edo San Zernin eliza : Hiriaren ebanjelizatzailearen izena darama. Hiriko elizen artean Done Jakue Bideko usadio handiena duena da. XIII. mendekoa da. Albo banatan dorre sendoak dituen gotorleku itxura du. Atariak Azken Epaiaren irudia duen tinpanoa du. Aurrealdean Donejakue eta haren oinetan dagoen haur erromes baten taila du. XVIII. mendean eliza honetako antzinako klaustroaren lekuan Bideko Ama Birjinaren Kapera eraiki zen. Saturnino Tolosakoaren taila bat du.
San Nikolas eliza : San Nikolas plazan dago. Gotorleku gotiko itxura duen eliza da, arrosa-lehoia eta XV. mendeko dorre bat ditu. Mendeetan barna eraldaketa eta handitze ugari izan ditu.
Iruñeko harresiak : Iruñeko Alde Zaharra ipar eta ekialdetik inguratzen duten harresiak dira.
Atari Berria: Gipuzkoako etorbideko azpian ate bat. Iruñeko sarbide nagusia iparraldetik da.
Frantziako atea edo Zumalakarregiren atea : Iruñeko hiri zaharreko ate nagusia.
Zaldi Zuriaren zokoa : Iruñeko harresietan dagoen leku honetako ikuspegiak zoragarriak dira, bertatik Arrotxapea , Txantrea eta Sanduzelai auzoak ikus daitezkeelarik, eta, atzealdean berriz, Ezkaba mendia. Bertan jatetxe bat egoteaz gain, maiz, musika emanaldi eta ikuskizunen kokaleku izan ohi da.
Kontuen ganbera (Kontu Auzitegia): Florencio Ansoleaga kalearen 10. zenbakian dago. XIV. mendeko eraikina da.
Nafarroako Erregeen jauregia (gaur egun Nafarroako Artxibo Nagusia )
San Fermin Aldapakoaren eliza : Maiatzaren Bia kalean .
Nafarroako museoa : Nafarroako Gobernuak 1956an Iruñean eraikitako museoa da, Alde Zaharreko Santo Domingo aldapan kokatuta. Bertan, Nafarroako historiaren gertakariak, artelan eta objektuak ikusgai daude. XVI. mendeko aurrealde eta kapera ditu.
Navarro Tafallatarren jauregia : Zapateria kaleko rococo estiloko jauregia. 1752an Santiago ordenako zalduna eta Indietako merkataria zen On Juan Francisco Adán y Pérezek eraikitzea agindu zuen, gaur egun EAJ alderdiaren egoitza da.
Goienetxe jauregia : Estafeta kalea eta Gazteluko plazaren arteko Xabierko kalean dagoen XVIII. mendeko jauregia da.
Iruñeko Gotzain Jauregia : Iruñeko katedralarekin parez-pare eta Iruñeko harresien mendebaldeko pasabidea edo hormaren aldamenean dago. XVIII. mendeko jauregi barrokoa eta denbora luzez Iruñeko gotzainaren egoitza izan zen.
Neptunoren iturria : Kontseiluko plazan dago. 1788an Luis Paretek diseinatu zuen, neoklasiko erakoa delarik. Garai batean Sanfermin jaietan atzerritar edo giriak , normalean alkohola edo drogen efektupean, iturri honen goialdera igo eta beren buruak beheko jendartera bota ohi zituzten.
Nabarreriako iturria : Nabarreria plazan dago.
Javier Zigaren jaiotetxea : Javier Ziga Etxandi (1877-1959) iruindar margolari eta politikariaren jaiotetxea da eta Nabarreria kalearen 25. zenbakian dago.
Ezpeleta jauregia : Aurrealde ikusgarria duen XVIII. mendeko jauregi barrokoa . Kale Nagusian dago. Bere balkoietako batean 1875 . urtean Hirugarren Karlistaldian San Kristobal gotorlekutik tiro eginiriko bala ikus daiteke. Bere atzealdean arkupe areto ederra du.
Frantzisko Deuna Ikastetxe Publikoa : 1905an Julian Arteagak eraikia, Kale Berria eta San Frantzisko plazaren artean dafo.
Kondestablearen jauregia : Kale Nagusia eta Jarauta kalearen arteko elkargunean dagoen XVI. mendeko jauregia da.
Gendulain jauregia : Kontseiluko plazan dago.
Iruña kafetegia : Gazteluko plazan dagoen kafetegi dotorea da. 1888an iruindar talde batek sortu zuen, Iruñean elektrizitate argiztaketa izan zuen lehenbiziko edaritegi edo komertzio-etxea izan zelarik. Ernest Hemingway estatubatuar idazle ospetsua bertako ohiko bezeroa izateaz gain kafetegi hau mundu osoan zehar ospetsu bilakatu zuen.
La Agrícola eraikina : Gaur egun Iruñeko liburutegiaren egoitza. San Frantzisko plazan dago eta 1910an Francisco Urkola arkitektoak diseinatu eta eraiki zuen.
Redin eta Kruzat jauregia : XVIII. mendean eraikitako jauregia, Kale Nagusiaren 31. zenbakian dago.
Rozalejoko markesaren jauregia : Nabarreria kalean dagoen XVIII. mendeko jauretxe barrokoa.
San Lorentzo eliza : XIV. mendeko eliza da, bertan San Ferminen kapera eta irudia daude.
Santo Domingoko merkatua : Iruñeko udaletxearen atzealdean dagoen udal-merkatua da. 1876an lehenbizikoz ireki zen.
Santo Domingoko eliza : XVI. mendeko eliza da. Santo Domingoko aldaparen alboan dagoen Done Jakue plazan dago, Santo Domingoko merkatuaren alboan eta Iruñeko udaletxearen atzealdean.
San Agustin eliza : San Agustin kalean dagoen XVI. mendeko eliza da, bertan, 1523an Garcilaso de la Vega olerkaria Done Jakueren Zaldun izendatu zuten.
San Martin Tourskoaren kapera : 1317an eraikia, Caldereria kalean dago.
San Filipe Neri kapera : XVIII. mendeko portada barroko ederra du eta Florencio Ansoleaga kalean dago.
Vessollako markesaren jauregia : Takonera plaza eta Kale Berriaren arteko izkinan dago.

Jaiak

Irudiak

Erreferentziak

https://www.pamplona.es/eu/node/15378
(Galizieraz) «Iruñeko enigmak: historian izan duen ibilbidea» Pontevedra Viva (Noiz kontsultatua: 2020-11-21).
(Gaztelaniaz) Iruñeko urruneko historia. (Noiz kontsultatua: 2020-11-21).
Amela, 200, 17. orria
Nafarroako Entziklopedia Handia | Iruñeko San Zernin. (Noiz kontsultatua: 2020-11-20).
(Gaztelaniaz) Molins Mugueta, José Luis. «San Zernin Burgua Erdi Aroan» www.unav.edu (Nafarroako Unibertsitatea) (Noiz kontsultatua: 2020-11-20).
«Nafarroako Erresumaren Erdi Aroko Historia» www.lebrelblanco.com (Noiz kontsultatua: 2020-11-20).
Saldise Alda, Iñigo. (). «Iruña, gerran dagoen hiriburua» Nabarralde (Noiz kontsultatua: 2020-11-20).
(Gaztelaniaz) «Badakizu non zegoen Iruñeko Judutegia?» Sociedad Civil Navarra 2018-02-19 (Noiz kontsultatua: 2020-11-20).
«Iruña Harresiak dira» Iruñeko Udala (Noiz kontsultatua: 2020-11-20).
«Biztanleria / Hiri Behatokia» Iruñeko Udala (Noiz kontsultatua: 2020-06-20).
(Gaztelaniaz) «Udal eta Autonomia Hauteskundeak 2019 - Foru Hauteskundeak - Alde Zaharra barrutia - Iruña» Libertad Digital (Noiz kontsultatua: 2020-06-20).
(Gaztelaniaz) «Udal eta Autonomia Hauteskundeak 2015 - Foru Hauteskundeak - Alde Zaharra barrutia - Iruña» Libertad Digital (Noiz kontsultatua: 2020-06-20).

Ikus, gainera

Kanpo estekak

Datuak: Q2899365
Multimedia: Casco Histórico de Pamplona / Q2899365

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.

[1] ttps://www.pamplona.es/eu/node/15378

[2] (Galizieraz) «Iruñeko enigmak: historian izan duen ibilbidea» Pontevedra Viva (Noiz kontsultatua: 2020-11-21).

[3] (Gaztelaniaz) Iruñeko urruneko historia. (Noiz kontsultatua: 2020-11-21).

[4] Amela, 200, 17. orria

[5] Nafarroako Entziklopedia Handia | Iruñeko San Zernin. (Noiz kontsultatua: 2020-11-20).

[6] (Gaztelaniaz) Molins Mugueta, José Luis. «San Zernin Burgua Erdi Aroan» www.unav.edu (Nafarroako Unibertsitatea) (Noiz kontsultatua: 2020-11-20).

[7] «Nafarroako Erresumaren Erdi Aroko Historia» www.lebrelblanco.com (Noiz kontsultatua: 2020-11-20).

[8] Saldise Alda, Iñigo. (). «Iruña, gerran dagoen hiriburua» Nabarralde (Noiz kontsultatua: 2020-11-20).

[9] (Gaztelaniaz) «Badakizu non zegoen Iruñeko Judutegia?» Sociedad Civil Navarra 2018-02-19 (Noiz kontsultatua: 2020-11-20).

[10] «Iruña Harresiak dira» Iruñeko Udala (Noiz kontsultatua: 2020-11-20).

[11] «Biztanleria / Hiri Behatokia» Iruñeko Udala (Noiz kontsultatua: 2020-06-20).

[12] (Gaztelaniaz) «Udal eta Autonomia Hauteskundeak 2019 - Foru Hauteskundeak - Alde Zaharra barrutia - Iruña» Libertad Digital (Noiz kontsultatua: 2020-06-20).

[:0-13] (Gaztelaniaz) «Udal eta Autonomia Hauteskundeak 2015 - Foru Hauteskundeak - Alde Zaharra barrutia - Iruña» Libertad Digital (Noiz kontsultatua: 2020-06-20).