Iraungipen masibo

Estintzioak ohiz kanpoko gertaera dirudien arren, azken 3.500 milioi urtetan Lurrean eboluzionatu duten lau mila milioi espezieetatik % 99 inguru desagertu dela uste da[1], nahiz eta normalean galera hori espeziazioak orekatu[2]. Oreka hark, baina, ibilbide gorabeheratsua izan du bizitzaren historian zehar, espezieen beherakada ugariren erantzule nagusiak estintzio masiboak izanik.

Itsas estintzioaren intentsitatea Fanerozoikoan zehar (azken 542 milioi urteak). Grafiko urdinak desagertutako itsas animalia-generoen ehunekoa erakusten du, gailurrak estintzio masiboak izanik.

Jack Sepkoski (1948–1999) paleontologoaren hitzetan, oro har, estintzio masibo bat geografikoki hedatutako taxon batek baino gehiagok denbora-tarte geologiko labur batean jasandako desagerpen-kantitaren gorakada nabarmena da, haien dibertsitatean, behin-behinean behintzat, beherakada dakarrena[3]. Hots, estintzio masibo bat talde baten suntsipena baino orokorragoa da; esaterako, Kretazeo amaierako estintzioa ez da estintzio masibo gisa izendatzen dinosauro ez-hegazti guztiak suntsitu zituelako, haiekin batera itsas protisto, ornogabe eta ornodun ugari desagertu zirelako baizik. Sepkoskiren definizioan oinarriturik, beraz, hemezortzi izan dira orotara estintzio masiboak[4].

Iraungipen masiboak hertsiki loturik dauden magnitude eta abiaduraren arabera definitzen dira[5]. Magnitudeak galtzen den espezieen ehunekoari egiten dio erreferentzia; abiadurak, aitzitik, desagertzearen erritmoa adierazten du. Gainera, estintzio masiboek euren berezko hautakortasuna dute; hau da, estintzio masiboaren hiltze-mekanismoaren arabera, espezieen arteko estintzio-tasak ezberdinak izango dira, euren ezaugarri fisiologiko, mugikortasun edo barneko oreka kimikoa mantentzeko gaitasuna, esaterako, kontuan hartuz. Bestalde, askotarikoak izan daitezke estintzio masiboei egotzitako kausak: glaziazioak, itsas mailaren gorabeherak, ozeanoaren azidotzea, bolkanismoa, meteoritoen inpaktuak eta abar.

Historia
Maastrichteko (Herbehereak) mosasauro baten garezurraren ilustrazioa, Georges Cuvierren The Animal Kingdom Arranged in Conformity with its Organization liburuan.

Georges Cuvierrek (1769ー1832) paleontologia eta anatomia konparatzailearen oinarriak ezarri zituen XVIII. mendearen amaieran. Naturalista frantsesak Parisko eskualdeko fosil ugari induskatu eta deskribatzen ziharduen, animalia haiek ezagutzen ziren espezieekin bat ez zetozela baieztatuz. Lurraren historiako faunaren etenkako segida hark, haren sinesmen erlijiosoak itsuturik, katastrofismoaren teoria garatzera eraman zuen Cuvier[6].

Cuvierren aburuz, Lurraren gainazaleko iraultzek azaltzen zituzten egun estintzio masibo deritzegunak; alegia, naturalista frantsesak noizik behinka kataklismoak jazo zirela defendatzen zuen, lurralde jakin bateko bizidun guztiak suntsitzen zituztenak. Hondamendiaren ostean, Jainkoak bidalitako espezieek birpopula zitzaketen kaltetutako lurrak, ezberdinak oro har desagertutako espezieekin alderatuta. Gainera, suntsitze horietan azkena historikoki egiaztatuta zegokeen Cuvierren arabera: Bibliako Uholde Handia.

Estintzio masiboen ikerketa zientifikoa XX. mendean hasi bazen ere, ordura arte bildutako datu-kopurua urria izanik, bakanak izan ziren aurrerapausoak lehen urteetan, eta mende hartako azken bi hamarkadetara arte itxaron behar izan zen estintzio masiboen inguruko ezagutza irmoki hornitzeko. Alde batetik, Luis Alvarez buru zuen taldeak asteroide-inpaktu bati loturiko aztarnak aurkitu zituen 1980an[7], Kretazeo amaierako estintzio masiboa azal zitzaketenak. Teoria hark, nolabait, hizpidera ekarri zituen estintzio masiboak, bai esparru zientifiko baita sozialera ere. Bestetik, 1982. urtean, David M. Raup eta Jack Sepkoskik Mass extinctions in the marine fossil record[8] artikulua argitaratu zuten Science aldizkarian, zeinak itsas fosilen familietan bost suntsipen-gailur nabarmentzen zituen, egun “Bost estintzio masibo handiak” gisa ezagunak.

Bost estintzio masibo handiak

Honakoak dira estintzio masibo handi gisa izendaturiko bost krisi biologikoak: Ordoviziar berantiarrekoa (~443 Mu), Devoniarrekoa (~359 Mu), Permiar-Triasikokoa (~251 Mu), Triasiko-Jurasikokoa (~200 Mu) eta Kretazeo-Paleogenokoa (~65 Mu)[8]. Suntsipen horiek guztiak 540 milioi urteko beste edozein tarte geologikotan baino desagertze-tasa handiagoak izateagatik eta % 75 baino gehiagoko espezie-galerak azaltzeagatik[9] nabarmentzen dira.

Ordoviziar berantiarreko estintzio masiboa
Mapa honek Ordoviziarreko kontinenteen kokapena irudikatzen du. AM = Amazonia, BA = Baltikoa, EA = Antartika Ekialdea, LA = Laurentia, IA = Iapetus Ozeanoa, M-O = Mongol-Okhotsk Ozeanoa, NC = Txina Iparraldea, RH = Ozeano Reikoa, TS = Tornquist Ozeanoa, SI = Siberia.

Ordoviziar berantiarreko estintzioa (~443 Mu) Fanerozoikoko bost suntsipen masiboetako lehena izan zen[10]. Bertan galdutako genero eta familiei dagokienez, inoiz jazo den bigarren handienatzat jotzen da, estintzioari loturiko aldaketa ekologikoak aurreragokoek eragindakoak bezain latzak izan ez ziren arren[11]. Lur Ordoviziarra nabarmen ezberdin zen egungo planetarekin alderatuz. Gondwana hego polora hurreratuaz, lur-masak ekuatorean zehar lerrokaturik zeuden eta itsaso epikontinental zabalek estaltzen zituzten, oro har, fauna endemikoaren habitata zirenak[12]. Atmosferako CO2 kontzentrazioa, halaber, industriaurrekoa baino hamar bider altuagoa zen, eta eguzki-argia % 4,5 ahultzen zuten berotegi-efektuko gasek[13].

Ordoviziar berantiarreko estintzioak bi eztanda nagusi izan zituen[14]. Estintzioaren lehen lehertzea Hirnantiarraren hastapenetan abiatutako Gondwanako glaziazioarekin batera gertatu zen, Ordoviziarrari dagokion azken adin geologikoan, eta harekin loturiko ingurumen aldaketak izan zitezkeen Ordoviziar berantiarreko estintzioaren erantzuleak. Alde batetik, klimaren hoztea bereziki kaltegarri izan zen biotarentzat, zeina berotegi efektura moldatuta zegoen[12]; bestetik, izotz-geruza berriek itsas ura bahitu eta itsas maila eustatikoak 80 m egin zuen behera[15], itsas bide epikontinental zabalak hustuz eta ondorioz, kostalde zein itsas zabaleko komunitateen habitata hein handi batean ezabatuz. Estintzioaren bigarren eztanda glaziarrak urtu ahala jazo zen, itsas mailaren gorakada bortitza eraginez, eta glaziazioan zehar galdutako itsas baldintza anoxikoak berrezarriz[16]. Arestian glaziaziora egokitutako organismoek ezin izan zuten berriro ere berotze globalera moldatu, estintzio-tasak gora eginez. Beste zenbait ikerketek, ordea, merkurio aberastasuna medio, eremu igneo zabal baten aktibitate bolkanikoari egotzi diote estintzio masiboaren kausa[17].

Hypagnostus parvifrons trilobite agnostidoa, Utahko (AEB) House Range mendilerroan aurkitua.

Orotara, talde bentonikoetan generoen % 60-70 desagertu zen[18], graptolito pelagikoen % 85[19] eta konodonteen % 89[20] suntsitu zen bitartean. Brakiopodoen kasuan, habitataren galera izan zen estintzioaren zio nagusia[12], kaltetuenak brakiopodo ez-artikulatu kraniatu eta lingulatuak izan zirelarik[21][22]. Koral tabulatuek, bestalde, Ordoviziarrean zehar mantendutako nagusitasuna galdu eta koral zimurtsuak gailendu ziren Paleozoikoaren amaiera arte[23]. Ekinodermoei dagokienez, estintzioa lehen suntsipen-eztandan eman zen bereziki[12], euren genero-dibertsitatea bizkor berreskuratu zen arren[24]. Asafidoak izan ziren trilobiteen artean kaltetuenetarikoak, Siluriarrean genero bakarrak biziraun zuelarik[25], eta trilobite agnostidoak erabat desagertu ziren[26]. Graptolito pelagikoak hedatzen ari ziren Ordoviziar berantiarrean, eta estintzioaren ondorioz, mundu osoan aurkitzetik tropikoetara mugatu ziren[27], dibertsitatea sei espezie ingurura murriztuz. Bestalde, briozoo-familiek % 13 soilik egin zuten behera; hala ere, genero-dibertsitatea nabarmen gutxitu zen eta Ordoviziarrean gailendutako Cryptostomata eta Trepostomata taldeek behera egin eta ez zuten inoiz beren aurretiko dibertsitatea berreskuratu[28].

Devoniarreko estintzio masiboa
Napier mendilerroa (Kimberley, Mendebaldeko Australia), Devoniarreko koral arrezife handiaz osatuta.

Devoniar berantiarreko estintzioa, bat-bateko suntsipen bortitz bat baino, Givetiar-Frasniar (383 Mu), Frasniar-Famenniar (372 Mu) eta Devoniar-Karbonifero (359 Mu) deritzen estintzio-pultsuen segida izan zen. Gainerako estintzio masiboek ez bezala, Devoniarrekoek irismen zehatzagoa izan zuten: lehenak talde bentikoei, ekinodermo eta briozooei, kasu, eragin zien; bigarrenak, hiruetatik bortitzenak, koralezko arrezifeak sarraskitu zituen; eta hirugarrena organismo pelagikoetan eman zen nagusiki, hala nola, arrain eta zefalopodoetan[29]. Estintzioen kausei dagokienean, hainbat arrazoi proposatu dira, horien artean: lehorreko landareen eboluzioa, zeinak karbonoaren zikloa alda zezakeen, eta hari loturiko ozeanoaren anoxia[30]; meteorito baten inpaktua[31]; eta itsas mailaren gorabehera bortitzak eta glaziazioa[32].

Devoniarreko Dunkleosteus terrelli plakodermo artrodiroaren garezurraren fosila, Smithsonian Historia Naturaleko Museoko Sant Ocean Aretoan ikusgai.
Ventastega curonica-ren ilustrazioa.

Devoniarreko arrezife handia, Lurrean inoiz existitu den arrezife sistemarik handiena, izan zen belaki estromatoporidoen eta koral tabulatuekin batera suntsipen-segida hartan estintzio-tasa altuenetarikoa izan zuen taldea[33]. Devoniarraren bereizgarri ziren plakodermoek, hau da, arrain korazatuek, baina, erabateko estintzioa pairatu zuten[34]. Lehorrean, bestalde, lehen basoetako landare-espezieen % 46 desagertu zen[35]. Devoniarrean agertu ziren lehorreko lehen tetrapodoak. Erregistro fosilak lehen tetraopodo horiek hegats lobulatudun sarkopterigioetatik zetozela erakusten du[36], Frasniarrean honako lau espezieak behintzat zeudelarik: Elginerpeton pancheni, Obruchevichthys gracilis, Sinostegnathys pani eta Metastegath pani. Espezie horietako bat ere ez zen, baina, Famenniarrera bizirik iritsi[37]. Hala ere, Fameniarrean bi tetrapodoren aztarnak aurkitu dira (Densignathus rowei[38] eta Ventastega curonica[39]), Frasniarreko tetrapodoen ondorengoak izan zitezkeenak, oraino teoria horren aldeko fosilik aurkitu ez bada ere. Beraz, Devoniarreko estintzio-pultsuetan tetrapodoen leinua, eta ondorioz, euren ondorengo guztiak, guztiz desagertzear egon zela esan daiteke[40].

Permiar-Triasikoko estintzio masiboa
Siberiako trappen hedadura adierazten den mapa.

Permiar-Triasikoko estintzio masiboa (~251 Mu) inoiz jazo den krisi biologiko latzena izan da, orotara lehorreko ornodunen familien % 70[41] suntsitu eta itsas espezieen % 81-94[42][43], desagertu baitzen. Triasikoaren hastapenetan abiatu zen faunaren berreskuratzea, bost milioi urteren buruan eginagatik nabarmen[44][45]. Erregistro fosil, sedimentario eta geokimikoek lehorreko eremu zein itsastarrean ingurumen-aldaketa bortitzak izan zirela erakusten dute[46][47]. Siberiar trapp deritzon probintzia igneoaren antzinako aktibitatea jotzen dute ikertzaileek estintzioaren eragile gisa[48] zeinak, milioi bat urte inguruko erupzioan, 7 milioi km2 basalto sortzeaz gain[49], ingurumen hondamendiaren erantzule izan ziren CO2, SO2, CH4, halogeno eta metalak (Hg, Cu, eta As, kasu) isuri zituen[50][51].

Isuri bolkanikoek itsasoaren anoxia[52] eta azidotzea[53], ozono geruzaren alterazioa[54], euri azidoa[55] eta intoxikazio metalikoa[56] ekarri arren, berotze globala izan zen estintzioaren eragile nagusia; izan ere, karbono dioxido eta metanoak 8-10 ºC berotu zuten klima globala[57][58] (itsas azaleko tenperatura 35-39 ºC-koa izatera iritsi zen[59]) itsas organismo askoren jarduera metabolikoa emendatuz, ondoriozko oxigeno-eskaria areagotuz, eta, azken batean, hipoxemia eraginez[60]. Lehorreko landareetan, tenperatura altuek eta lehorteek fotosintesia inhibi zezaketen, irradiazio altuagatik estres fotooxidatiboa areagotuz eta hostoak errez[61]. Tetrapodoen kasuan, itsasoko animalien gisan, berotze globalak poloetaranzko migrazioa hauspotu zuen[62].

Cummingella belisama trilobitea, Tournaien (Belgika) bildua.

Permiar-Triasikoko estintzioak latitude eta maila trofiko orotan kaltetu zituen lehorreko landare zein animaliak. Alde batetik, florak mundu-mailako hondamendia jasan zuen eremu geografiko zein klimatiko ezberdinetan, Triasikoko “ikatz hutsunea”, zohikatza sortzen zuten komunitateen galerak utzitako aztarna alegia, haren adierazle izanik[63]. Ikatz-ekoizle zen Gondwanako Glossopteris flora, kasu, desagertu egin zen[64] eta Gigantopteris taldeak generoen % 50 eta espezieen % 95 galdu zituen[65]. Lurreko bazka sarearen oinarriak jasandako aldaketak, hala nola, baso oparoetatik emankortasun gutxiagoko likofito-florara igaro izanak, desagertze-segida bat eragin zuen lehorreko ekosistemetan[66], Permiar-Triasikokoa inoiz intsektuei gogorki eragin dien estintzio masibo bakarra izanik[67]. Bestetik, % 89ko galera generikoa izan zuten tetrapodoek[68] eta pareiasauro belarjaleak, dizinodonteak eta gorgonopsido haragijaleak nagusi ziren Permiarreko ekosistemak arkosauro eta sinapsidoengatik ordezkatuak izan ziren[69].

Itsasoan, alde batetik, talde gutxi batzuk (bibalbo, gastropodo, konodonte eta arrainek) estintzio-tasa handia izan zuten[70][71][72]; bestetik, brakiopodo artikulatuak, krinoideoak, briozoo estenolematuak, belaki kalkareoak, erradiolarioak, amonoideak eta ostrakodoak erabateko suntsipenetik hurbil egon ziren, espezie urrik biziraun zutelarik; eta azkenik, trilobiteak, koral zimurtsu zein tabulatuak, foraminifero fusulinelineoak eta ekinodermo blastoideoak betiko galdu ziren[73][74]. Estintzioaren hautakortasuna itsas faunaren osaera taxonomikoan ez ezik, ezaugarri fisiologikoetan ere azaldu zen. Foraminifero, konodonte, brakiopodo eta bibalboen kasuan, esaterako, gorputz-tamainarekiko hautakortasuna antzematen da[75][76][77][78], gorputz handiagoko organismoek desagertze-tasa handiagoak erakusten dituztelarik[71]. Molusku, ostrakodo, artropodo eta arrainak brakiopodo eta ekinodermoak baino gutxiago kaltetu ziren, euren zelula-mailako oreka kimikoa mantentzeko gai izan zirelako[79][80]. Era berean, estintzioak eragin handiagoa izan zuen animalia ez-mugikorretan, mugikorretan baino[81].

Triasiko-Jurasikoko estintzio masiboa
Atlantiko Erdialdeko Probintzia Magmatikoaren (CAMP) kokapena Pangean.

Triasiko-Jurasikoko estintzio masiboa (~200 Mu) Atlantiko Erdialdeko Probintzia Magmatikoaren (CAMP, inglesezko Central Atlantic Magmatic Province-tik) jarduera bolkanikoarekin eta hari loturiko magmatismo intrusiboarekin erlazionaturik egon zen[82][83] iparraldetik hegoalderako 5.000 km eta ekialdetik mendebalderako 2.000 km-ko hedadura izaki, eta egungo Europako ipar-medebaldea, Afrika mendebaldea, Ipar Amerikako ekialdea eta Brasil hartuz, CAMP Lurraren historiako probintzia igneo kontinental handienetako bat izan zen[84].

Alde batetik, bolkanismo horren ondorioz, lehorreko landaredia baldintza hezeetara egokitutako konifera, iratze eta likofitoetan ugaria izatetik zikada bezalako klima bero eta idorretan biziraun zezakeen landareak gailendu ziren[85]. Aldaketa horrek, ordea, ez zuen eragin berezirik izan ez intsektu ez lehorreko beste ornogabeengan ere[86]. Estintzioa, baina, nabaria izan zen lehorreko ornodunetan; izan ere, etosauro, fitosauro, rauisukido, terapsido eta temnospondilo anfibio erraldoiak desagertu egin ziren, dinosauro, pterosauro eta protougaztunak osorik utziz[87]. Bestetik, itsasoko elikadura-katearen muina zen zooplanktonak beherakada nabarmena izan zuen, goragoko maila trofikoetako organismoengan eraginez. Generoen % 40-50 eta espezieen % 60-70ko galerarekin, amonite, bibalbo eta koralak izan ziren kaltetuenetarikoak, azken horiek genero mailan % 96ko estintzio-tasa izan zutelarik[88]. Konodonteek, ordea, erabateko suntsipena pairatu zuten[89].

Kretazeo-Paleogenoko estintzio masiboa
Indiako Dekkan trappak.

Kretazeo-Paleogenokoa izan zen azkeneko estintzio masiboa (~65 Mu), dinosauro ez-hegaztien aroari amaiera ematearren ezaguna. 1980an, Extraterrestrial cause for the Cretaceous-Tertiary extinction[7] artikuluan, Kretazeo-Paleogenoko mugan aurkitutako iridio ugaritasun altuan oinarriturik, estintzioaren eragiletzat 10 km inguruko diametroa zukeen asteroide baten inpaktua jotzen zuen teoria plazaratu zuen Luis W. Alvarezen taldeak. Hala ere, asteroidearen inpaktua ez zen gertakizun isolatu bat izan, Kretazeo amaieran Lurreko klima jada aldatzen ari baitzen Indiako Dekkan basalto-plataforma sortu zuen jarduera bolkanikoagatik[90].

Kretazeo amaieran eroritako asteroidearen kraterraren erliebea, Chicxulub (Mexikoko Yucatán penintsula).

Egun, ugaria da asteroidearen teoriaren aldeko ebidentzia, K-T mugako estratuetan esferulak[91] eta nikelean aberatsak diren zartatutako mineralak[92] aurkitu baitira, euren sakabanatze geografikoagatik inpaktua Mexikoko golkoan kokatzen dutenak. Hori gutxi balitz, Mexikoko Yucatán penintsulan asteroidearen inpaktuak eragindako 180-200 km-ko diametroko Chicxulub kraterrak datza[93]. Asteroidearen inpaktu-ereduek[94] Chicxulub kraterra sortzeko adinako inpaktu batek 11 magnitude baino handiagoko lurrikarak eragingo lituzkeela erakusten dute, Yucatán plataformaren kolapsoa eraginez eta inguruko ozeanoetan tsunamiak sortuz, Mexikoko golkoaren lurretan 300 km barnealdera iritsi zirenak[95]. Gainera, inpaktuak materiala mundu osoan zehar barreiatzeko energia nahikoa askatu zuen[96]. Epe luzera, berriz, karbonato eta sulfatotan aberatsak ziren arrokek isuritako gasek ingurumenean aldaketa bortitzak eragin zituzten, luzaroko iluntasuna, hozte globala eta euri azidoa ekarriz[97][98].

Iluntasuna eta ondoriozko fotosintesia burutzeko ezintasuna izan ziren itsasoko fitoplanktonaren[98] eta lehorreko landarediaren hiltze-mekanismo nagusiak, bazka sarearen oinarria izaki, organismo askoren suntsipena baldintzatuz (dinosauro belarjaleak, esaterako). Zehazki, % 30eko galera izan zuten polen-ekoizle ziren landareek; megaflorak, aldiz, % 57koa[99]. Detrituetan oinarritutako elikadura-kateak (aintziretan aurki zitezkeenak), baina, ez ziren aurrekoak bezain kaltetuak izan[100]. Itsasoan, bibalboen % 63 galdu zen Kretazeoaren azken hamar milioi urtetan, nahiz eta argi ez egon zenbaterainoko bat-batekoa izan zen desagerpen hura. Amoniteena, ostera, erabatekoa izan zen estintzioa[101]. Itsas amnioten artean, mosasauro eta plesiosauroena erabatekoa izan zen estintzioa, lehorreko dinosauro ez-hegazti guztiena (bai sauriskio, bai ornitiskioena) bezalaxe. Ondorioz, sinapsidoetatik eratorritako ugaztunak eta dinosauro teropodoen ondorengo ziren hegaztiak lehorreko animalia gisa gailendu ziren[102].

Estintzio masiboen eragina eboluzioan

Funtsean, estintzio masiboek disruptiboki jokatzen dute eboluzioan, organismo-leinu zehatzak desagerrarazten baitituzte, eta haiekin batera, leinu horren ondorengo izan zitezkeenak. Estintzio masiboek habitat zehatz batean bizi diren landare zein animalien bat-bateko desagertzea dakarte eta, oraindik argi ez dauden arrazoiengatik, badirudi endemikoak, tamaina handikoak edo tropikalak diren taxonak suntsitzera jotzen dutela. Modu horretan, denbora-tarte labur batez estintzio masiboek eboluziorako joko-eremua berdindu dezakete, organismo-talde dominanteak urrituz edo erabat desagerraraziz, baliabideen lehia murriztuz, nitxo ekologiko asko eskuragarri utziz eta ondorioz, krisi biologikoaren aurretik jazarpean ziren taxonen dibertsifikaziorako aukerak hauspotuz. Belaunaldiz belaunaldi, hautespen naturalaren esku-hartzeaz, leinu horiek eta euren ondorengoek estintzio masiboek ekarritako baldintza berrietarako espezializazio egokiak garatu ditzakete, suntsitzearen aurretik beste espezie batzuek zuten eginkizun ekologikoa, nitxoa alegia, betez, edota estrategia berriak gauzatuz.

Adibide bat jartzearren, ugaztunek 200 milioi urte baino gehiago daramatzate Lurrean, baina denbora-tarte horren gehienean karraskarien antzeko animalia gisa bizi izan dira. Duela 65 milioi urte, baina, organismo-talde menperatzailea ziren dinosauro ez-hegaztien suntsipenarekin, ugaztunak erabat dibertsifikatu ziren. Hala, 20 milioi urte baino gutxiagoan egun ezagutzen dugun dibertsitate handira eboluzionatu zuten ugaztunek, dinosauroek zituzten eginkizun ekologiko berdinak betetzeko formak garatzera iritsiz. Estintzio masiboek, hala, iragarrezin bilakatzen dute eboluzioa[103][104].

Seigarren estintzio masiboa

Bost estintzio masibo handien ezaugarri komunek ezohiko gertaeren arteko sinergia azpimarratzen dute[105], estintzioen funtsezko eragileak ohiz kanpoko dinamika klimatikoa, atmosferaren konposizioa eta intentsitate handiko faktore ekologiko estresatzaileak izanik. Horrek ez du aditzera eman nahi, ordea, Kretazeoko asteroidearen inpaktua bezalako zorizko gertaerek ezingo luketenik euren kabuz estintzio masiborik eragin, faktore estresatzaile sinergikoek lehendik egoera larritu ez balute estintzioaren magnitudea txikiagoa izango litzatekeela baizik[106]. Eta Lurra, berriro ere, mundu-mailako ezohiko gertaeren agerleku da.

Egungo ekosistemak duela ~2,6 milioi urte ziklo glaziar-interglaziarren hastapenetan abiatutako ordezkapen biotikoaren ondare dira, gehienbat gizaki modernorik gabe eboluzionatu dutenak. Aitzitik, CO2 mailak gora egin ahala, baldintza atmosferikoen aldatzea eta interglaziazioetako tenperaturaren gainetiko berotzea, habitataren zatitzea, kutsadura, gehiegizko arrantza zein ehiza, espezie inbaditzaile eta patogenoak eta giza biomasaren hedatzea[107][108] espezie bizidun gehienek inoiz jasan dituzten faktore ekologiko estresatzaileak baino muturrekoagoak dira. Egoera arintzeko ahalegin bateraturik gabe, estres-eragile horiek bizkortu egingo dira etorkizunean, estintzioa hauspotuz.

Erreferentziak
  1. J., Novacek, Michael. (2001). The biodiversity crisis : losing what counts. New Press ISBN 1-56584-570-6. PMC 42692250. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  2. Barnosky, Anthony D.; Matzke, Nicholas; Tomiya, Susumu; Wogan, Guinevere O. U.; Swartz, Brian; Quental, Tiago B.; Marshall, Charles; McGuire, Jenny L. et al.. (2011-03-02). «Has the Earth’s sixth mass extinction already arrived?» Nature 471 (7336): 51–57.  doi:10.1038/nature09678. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  3. Sepkoski, J. J.. (1986). «Phanerozoic Overview of Mass Extinction» Patterns and Processes in the History of Life (Springer Berlin Heidelberg): 277–295. ISBN 978-3-642-70833-6. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  4. Bambach, Richard K.. (2006-05-01). «PHANEROZOIC BIODIVERSITY MASS EXTINCTIONS» Annual Review of Earth and Planetary Sciences 34 (1): 127–155.  doi:10.1146/annurev.earth.33.092203.122654. ISSN 0084-6597. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  5. Şengör, A. M. Celâl; Atayman, Saniye; Özeren, Sinan. (2008-09-16). «A scale of greatness and causal classification of mass extinctions: Implications for mechanisms» Proceedings of the National Academy of Sciences 105 (37): 13736–13740.  doi:10.1073/pnas.0805482105. ISSN 0027-8424. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  6. Renato., Massa,. (2012). Atlas ilustrado de el origen de la vida : la evolución de las especies. Susaeta ediciones ISBN 978-84-677-1333-6. PMC 926615057. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  7. Alvarez, Luis W.; Alvarez, Walter; Asaro, Frank; Michel, Helen V.. (1980-06-06). «Extraterrestrial Cause for the Cretaceous-Tertiary Extinction» Science 208 (4448): 1095–1108.  doi:10.1126/science.208.4448.1095. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  8. Raup, David M.; Sepkoski, J. John. (1982-03-19). «Mass Extinctions in the Marine Fossil Record» Science 215 (4539): 1501–1503.  doi:10.1126/science.215.4539.1501. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  9. «Extinctions in the fossil record» Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B: Biological Sciences 344 (1307): 11–17. 1994-04-29  doi:10.1098/rstb.1994.0045. ISSN 0962-8436. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  10. Sepkoski, J. John. (1996). «Patterns of Phanerozoic Extinction: a Perspective from Global Data Bases» Global Events and Event Stratigraphy in the Phanerozoic (Springer Berlin Heidelberg): 35–51. ISBN 978-3-642-79636-4. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  11. Droser, Mary L.; Bottjer, David J.; Sheehan, Peter M.; McGhee, George R.. (2000). <675:dotaes>2.0.co;2 «Decoupling of taxonomic and ecologic severity of Phanerozoic marine mass extinctions» Geology 28 (8): 675.  doi:10.1130/0091-7613(2000)28<675:dotaes>2.0.co;2. ISSN 0091-7613. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  12. Sheehan, Peter M. (2001-05). «The Late Ordovician Mass Extinction» Annual Review of Earth and Planetary Sciences 29 (1): 331–364.  doi:10.1146/annurev.earth.29.1.331. ISSN 0084-6597. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  13. Poussart, Pascale F.; Weaver, Andrew J.; Barnes, Christopher R.. (1999-08). «Late Ordovician glaciation under high atmospheric CO2: A coupled model analysis» Paleoceanography 14 (4): 542–558.  doi:10.1029/1999pa900021. ISSN 0883-8305. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  14. Brenchley, P. J.; Marshall, J. D.; Carden, G. A. F.; Robertson, D. B. R.; Long, D. G. F.; Meidla, T.; Hints, L.; Anderson, T. F.. (1994-04-01). <0295:baiefa>2.3.co;2 «Bathymetric and isotopic evidence for a short-lived Late Ordovician glaciation in a greenhouse period» Geology 22 (4): 295–298.  doi:10.1130/0091-7613(1994)022<0295:baiefa>2.3.co;2. ISSN 0091-7613. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  15. Brenchley, Patrick J.; Marshall, Jim D.; Harper, David A. T.; Buttler, Caroline J.; Underwood, Charlie J.. (2005). «A late Ordovician (Hirnantian) karstic surface in a submarine channel, recording glacio-eustatic sea-level changes: Meifod, central Wales» Geological Journal 41 (1): 1–22.  doi:10.1002/gj.1029. ISSN 0072-1050. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  16. Bartlett, Rick; Elrick, Maya; Wheeley, James R.; Polyak, Victor; Desrochers, André; Asmerom, Yemane. (2018-05-21). «Abrupt global-ocean anoxia during the Late Ordovician–early Silurian detected using uranium isotopes of marine carbonates» Proceedings of the National Academy of Sciences 115 (23): 5896–5901.  doi:10.1073/pnas.1802438115. ISSN 0027-8424. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  17. Jones, David S.; Martini, Anna M.; Fike, David A.; Kaiho, Kunio. (2017-05-01). «A volcanic trigger for the Late Ordovician mass extinction? Mercury data from south China and Laurentia» Geology 45 (7): 631–634.  doi:10.1130/g38940.1. ISSN 0091-7613. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  18. Brenchley, P. J.; Marshall, J. D.; Underwood, C. J.. (2001). «Do all mass extinctions represent an ecological crisis? Evidence from the Late Ordovician» Geological Journal 36 (3-4): 329–340.  doi:10.1002/gj.880. ISSN 0072-1050. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  19. UNDERWOOD, CHARLIE J.. (2007-03-29). «Population structure of graptolite assemblages» Lethaia 31 (1): 33–41.  doi:10.1111/j.1502-3931.1998.tb00487.x. ISSN 0024-1164. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  20. FINNEY, STANLEY C.; BERRY, WILLIAM B. N.; COOPER, JOHN D.. (2007-06-15). «The influence of denitrifying seawater on graptolite extinction and diversification during the Hirnantian (latest Ordovician) mass extinction event» Lethaia 40 (3): 281–291.  doi:10.1111/j.1502-3931.2007.00027.x. ISSN 0024-1164. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  21. Rong, Jia-yu; Boucot, A J; Harper, D AT; Zhan, Ren-bin; Neuman, R B. (2006-01-01). «Global analyses of brachiopod faunas through the Ordovician and Silurian transition: reducing the role of the Lazarus effect» Canadian Journal of Earth Sciences 43 (1): 23–39.  doi:10.1139/e05-089. ISSN 0008-4077. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  22. Holmer, Lars E.; Popov, Leonid E.. (2018-02-02). «Early Paleozoic Radiation And Classification of Organo-Phosphatic Brachiopods» Brachiopods (CRC Press): 117–121. ISBN 978-1-315-13860-2. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  23. (Ingelesez) Sepkoski, J. John. (1996). Walliser, Otto H. ed. «Patterns of Phanerozoic Extinction: a Perspective from Global Data Bases» Global Events and Event Stratigraphy in the Phanerozoic: Results of the International Interdisciplinary Cooperation in the IGCP-Project 216 “Global Biological Events in Earth History” (Springer): 35–51.  doi:10.1007/978-3-642-79634-0_4. ISBN 978-3-642-79634-0. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  24. Foote, Mike. (1999). «Morphological Diversity In The Evolutionary Radiation Of Paleozoic and Post-Paleozoic Crinoids» Paleobiology 25 (S2): 1–115.  doi:10.1017/s0094837300020236. ISSN 0094-8373. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  25. Chatterton, Brian D. E.; Speyer, Stephen E.. (1989). «Larval ecology, life history strategies, and patterns of extinction and survivorship among Ordovician trilobites» Paleobiology 15 (2): 118–132.  doi:10.1017/s0094837300009313. ISSN 0094-8373. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  26. Owen, A W; Harper, D A T; Jia-yu, R. (1991). Hirnantian Trilobites and Brachiopods in Space and Time. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  27. Skevington, David. (1978-01). «Latitudinal surface water temperature gradients and Ordovician faunal provinces» Alcheringa: An Australasian Journal of Palaeontology 2 (1): 21–26.  doi:10.1080/03115517808619075. ISSN 0311-5518. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  28. «F.K. McKinney & J.B.C. Jackson Bryozoan evolution, xii, 238 pp. Boston: Unwin Hyman, 1989. Price £35.00.» Journal of the Marine Biological Association of the United Kingdom 69 (2): 499–499. 1989-05  doi:10.1017/s0025315400029611. ISSN 0025-3154. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  29. Kaiser, Sandra Isabella; Aretz, Markus; Becker, Ralph Thomas. (2015-11-11). «The global Hangenberg Crisis (Devonian–Carboniferous transition): review of a first-order mass extinction» Geological Society, London, Special Publications 423 (1): 387–437.  doi:10.1144/sp423.9. ISSN 0305-8719. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  30. Azmy, Karem; Poty, Edouard; Brand, Uwe. (2009-04). «High-resolution isotope stratigraphy of the Devonian–Carboniferous boundary in the Namur–Dinant Basin, Belgium» Sedimentary Geology 216 (3-4): 117–124.  doi:10.1016/j.sedgeo.2009.03.002. ISSN 0037-0738. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  31. Zhifang, Chai; Xueying, Mao; Shulan, Ma; Shunliang, Bai; Yaoqi, Zhou; Jianguo, Ma; Zhongshan, Ning. (2009-05-29). «Geochemical Anomaly at the Devonian / Carboniferous Boundary, Huangmao, Guangxi, China» Acta Geologica Sinica - English Edition 2 (3): 271–280.  doi:10.1111/j.1755-6724.1989.mp2003005.x. ISSN 1000-9515. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  32. Simon, Laurent; Goddéris, Yves; Werner Buggisch; Strauss, Harald; Joachimski, Michael M.. (2007-11). «Modeling the carbon and sulfur isotope compositions of marine sediments: Climate evolution during the Devonian» Chemical Geology 246 (1-2): 19–38.  doi:10.1016/j.chemgeo.2007.08.014. ISSN 0009-2541. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  33. COPPER, PAUL. (2002). «SILURIAN AND DEVONIAN REEFS: 80 MILLION YEARS OF GLOBAL GREENHOUSE BETWEEN TWO ICE AGES» Phanerozoic Reef Patterns (SEPM (Society for Sedimentary Geology)): 181–238. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  34. Young, Gavin C.. (2010-04-01). «Placoderms (Armored Fish): Dominant Vertebrates of the Devonian Period» Annual Review of Earth and Planetary Sciences 38 (1): 523–550.  doi:10.1146/annurev-earth-040809-152507. ISSN 0084-6597. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  35. Streel, M. (2000-11). «Late Frasnian–Famennian climates based on palynomorph analyses and the question of the Late Devonian glaciations» Earth-Science Reviews 52 (1-3): 121–173.  doi:10.1016/s0012-8252(00)00026-x. ISSN 0012-8252. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  36. Niedźwiedzki, Grzegorz; Szrek, Piotr; Narkiewicz, Katarzyna; Narkiewicz, Marek; Ahlberg, Per E.. (2010-01). «Tetrapod trackways from the early Middle Devonian period of Poland» Nature 463 (7277): 43–48.  doi:10.1038/nature08623. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  37. Blieck, A.; Clement, G.; Blom, H.; Lelievre, H.; Luksevics, E.; Streel, M.; Thorez, J.; Young, G. C.. (2007-01). «The biostratigraphical and palaeogeographical framework of the earliest diversification of tetrapods (Late Devonian)» Geological Society, London, Special Publications 278 (1): 219–235.  doi:10.1144/sp278.10. ISSN 0305-8719. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  38. Daeschler, Edward B.. (2000-03). «Early tetrapod jaws from the Late Devonian of Pennsylvania, USA» Journal of Paleontology 74 (2): 301–308.  doi:10.1017/s0022336000031504. ISSN 0022-3360. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  39. Ahlberg, Per E.; Clack, Jennifer A.; Lukševičs, Ervīns; Blom, Henning; Zupiņš, Ivars. (2008-06). «Ventastega curonica and the origin of tetrapod morphology» Nature 453 (7199): 1199–1204.  doi:10.1038/nature06991. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  40. McGhee, Jr., George R.. (2013-12-31). When the Invasion of Land Failed.  doi:10.7312/mcgh16056. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  41. Dal Corso, Jacopo; Song, Haijun; Callegaro, Sara; Chu, Daoliang; Sun, Yadong; Hilton, Jason; Grasby, Stephen E.; Joachimski, Michael M. et al.. (2022-02-22). «Environmental crises at the Permian–Triassic mass extinction» Nature Reviews Earth & Environment 3 (3): 197–214.  doi:10.1038/s43017-021-00259-4. ISSN 2662-138X. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  42. Jin, Y. G.; Wang, Y.; Wang, W.; Shang, Q. H.; Cao, C. Q.; Erwin, D. H.. (2000-07-21). «Pattern of Marine Mass Extinction Near the Permian-Triassic Boundary in South China» Science 289 (5478): 432–436.  doi:10.1126/science.289.5478.432. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  43. Stanley, Steven M.. (2016-10-03). «Estimates of the magnitudes of major marine mass extinctions in earth history» Proceedings of the National Academy of Sciences 113 (42)  doi:10.1073/pnas.1613094113. ISSN 0027-8424. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  44. Brayard, Arnaud; Vennin, Emmanuelle; Olivier, Nicolas; Bylund, Kevin G.; Jenks, Jim; Stephen, Daniel A.; Bucher, Hugo; Hofmann, Richard et al.. (2011-09-18). «Transient metazoan reefs in the aftermath of the end-Permian mass extinction» Nature Geoscience 4 (10): 693–697.  doi:10.1038/ngeo1264. ISSN 1752-0894. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  45. Scheyer, Torsten M.; Romano, Carlo; Jenks, Jim; Bucher, Hugo. (2014-03-19). «Early Triassic Marine Biotic Recovery: The Predators' Perspective» PLoS ONE 9 (3): e88987.  doi:10.1371/journal.pone.0088987. ISSN 1932-6203. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  46. Wignall, Paul B.; Twitchett, Richard J.. (2002). «Extent, duration, and nature of the Permian-Triassic superanoxic event» Catastrophic events and mass extinctions: impacts and beyond (Geological Society of America) (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  47. Ward, Peter D.; Montgomery, David R.; Smith, Roger. (2000-09-08). «Altered River Morphology in South Africa Related to the Permian-Triassic Extinction» Science 289 (5485): 1740–1743.  doi:10.1126/science.289.5485.1740. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  48. Renne, Paul R.; Basu, Asish R.. (1991-07-12). «Rapid Eruption of the Siberian Traps Flood Basalts at the Permo-Triassic Boundary» Science 253 (5016): 176–179.  doi:10.1126/science.253.5016.176. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  49. Dobretsov, N.L.; Pirajno, F.; Borisenko, A.S.; Izokh, A.E.. (2010-09-01). «Introduction to special issue on Large Igneous Provinces of Asia, Mantle Plumes and Metallogeny» Russian Geology and Geophysics 51 (9): 899–902.  doi:10.1016/j.rgg.2010.08.001. ISSN 1068-7971. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  50. Ernst, Richard E., ed. (2021-01-08). Large Igneous Provinces. Wiley ISBN 978-1-119-50745-1. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  51. Svensen, Henrik H.; Frolov, Sergei; Akhmanov, Grigorii G.; Polozov, Alexander G.; Jerram, Dougal A.; Shiganova, Olga V.; Melnikov, Nikolay V.; Iyer, Karthik et al.. (2018-09-03). «Sills and gas generation in the Siberian Traps» Philosophical Transactions of the Royal Society A: Mathematical, Physical and Engineering Sciences 376 (2130): 20170080.  doi:10.1098/rsta.2017.0080. ISSN 1364-503X. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  52. Wignall, Paul B.; Twitchett, Richard J.. (1996-05-24). «Oceanic Anoxia and the End Permian Mass Extinction» Science 272 (5265): 1155–1158.  doi:10.1126/science.272.5265.1155. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  53. Song, Haijun; Song, Huyue; Tong, Jinnan; Gordon, Gwyneth W.; Wignall, Paul B.; Tian, Li; Zheng, Wang; Algeo, Thomas J. et al.. (2021-02). «Conodont calcium isotopic evidence for multiple shelf acidification events during the Early Triassic» Chemical Geology 562: 120038.  doi:10.1016/j.chemgeo.2020.120038. ISSN 0009-2541. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  54. Benca, Jeffrey P.; Duijnstee, Ivo A. P.; Looy, Cindy V.. (2018-02-02). «UV-B–induced forest sterility: Implications of ozone shield failure in Earth’s largest extinction» Science Advances 4 (2)  doi:10.1126/sciadv.1700618. ISSN 2375-2548. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  55. Black, Benjamin A.; Lamarque, Jean-François; Shields, Christine A.; Elkins-Tanton, Linda T.; Kiehl, Jeffrey T.. (2014-01). «Acid rain and ozone depletion from pulsed Siberian Traps magmatism» Geology 42 (1): 67–70.  doi:10.1130/g34875.1. ISSN 1943-2682. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  56. Chu, Daoliang; Corso, Jacopo Dal; Shu, Wenchao; Song, Haijun; Wignall, Paul B.; Grasby, Stephen E.; Schootbrugge, Bas van de; Zong, Keqing et al.. (2021-02-05). «Metal-induced stress in survivor plants following the end-Permian collapse of land ecosystems» Geology 49 (6): 657–661.  doi:10.1130/g48333.1. ISSN 0091-7613. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  57. Sun, Yadong; Joachimski, Michael M.; Wignall, Paul B.; Yan, Chunbo; Chen, Yanlong; Jiang, Haishui; Wang, Lina; Lai, Xulong. (2012-10-19). «Lethally Hot Temperatures During the Early Triassic Greenhouse» Science 338 (6105): 366–370.  doi:10.1126/science.1224126. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  58. Chen, Jun; Shen, Shu-zhong; Zhang, Yi-chun; Angiolini, Lucia; Gorgij, Mohammad Nabi; Crippa, Gaia; Wang, Wei; Zhang, Hua et al.. (2020-12). «Abrupt warming in the latest Permian detected using high-resolution in situ oxygen isotopes of conodont apatite from Abadeh, central Iran» Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 560: 109973.  doi:10.1016/j.palaeo.2020.109973. ISSN 0031-0182. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  59. Joachimski, M.M.; Alekseev, A.S.; Grigoryan, A.; Gatovsky, Yu.A.. (2019-06-17). «Siberian Trap volcanism, global warming and the Permian-Triassic mass extinction: New insights from Armenian Permian-Triassic sections» GSA Bulletin 132 (1-2): 427–443.  doi:10.1130/b35108.1. ISSN 0016-7606. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  60. Pörtner, H.-O.. (2010-03-15). «Oxygen- and capacity-limitation of thermal tolerance: a matrix for integrating climate-related stressor effects in marine ecosystems» Journal of Experimental Biology 213 (6): 881–893.  doi:10.1242/jeb.037523. ISSN 1477-9145. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  61. TESKEY, ROBERT; WERTIN, TIMOTHY; BAUWERAERTS, INGVAR; AMEYE, MAARTEN; MCGUIRE, MARY ANNE; STEPPE, KATHY. (2014-09-01). «Responses of tree species to heat waves and extreme heat events» Plant, Cell & Environment 38 (9): 1699–1712.  doi:10.1111/pce.12417. ISSN 0140-7791. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  62. Benton, Michael J.. (2018-09-03). «Hyperthermal-driven mass extinctions: killing models during the Permian–Triassic mass extinction» Philosophical Transactions of the Royal Society A: Mathematical, Physical and Engineering Sciences 376 (2130): 20170076.  doi:10.1098/rsta.2017.0076. ISSN 1364-503X. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  63. Retallack, Gregory J.; Veevers, John J.; Morante, Ric. (1996-02). <0195:gcgbpt>2.3.co;2 «Global coal gap between Permian–Triassic extinction and Middle Triassic recovery of peat-forming plants» Geological Society of America Bulletin 108 (2): 195–207.  doi:10.1130/0016-7606(1996)108<0195:gcgbpt>2.3.co;2. ISSN 0016-7606. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  64. McLoughlin, Stephen; Lindström, Sofie; Drinnan, Andrew N.. (1997-09). «Gondwanan floristic and sedimentological trends during the Permian–Triassic transition: new evidence from the Amery Group, northern Prince Charles Mountains, East Antarctica» Antarctic Science 9 (3): 281–298.  doi:10.1017/s0954102097000370. ISSN 0954-1020. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  65. Chu, Daoliang; Yu, Jianxin; Tong, Jinnan; Benton, Michael J.; Song, Haijun; Huang, Yunfei; Song, Ting; Tian, Li. (2016-11). «Biostratigraphic correlation and mass extinction during the Permian-Triassic transition in terrestrial-marine siliciclastic settings of South China» Global and Planetary Change 146: 67–88.  doi:10.1016/j.gloplacha.2016.09.009. ISSN 0921-8181. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  66. Roopnarine, Peter; Angielczyk, Kenneth; AllenWeik; Dineen, Ashley. (2018-11-01). «Ecological persistence, incumbency and reorganization in the Karoo Basin during the Permian-Triassic transition» dx.doi.org (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  67. Shcherbakov, D. E.. (2008-01). «On Permian and Triassic insect faunas in relation to biogeography and the Permian-Triassic crisis» Paleontological Journal 42 (1): 15–31.  doi:10.1134/s0031030108010036. ISSN 0031-0301. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  68. Benton, Michael J.; Newell, Andrew J.. (2014-05). «Impacts of global warming on Permo-Triassic terrestrial ecosystems» Gondwana Research 25 (4): 1308–1337.  doi:10.1016/j.gr.2012.12.010. ISSN 1342-937X. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  69. Benton, M. J.; Tverdokhlebov, V. P.; Surkov, M. V.. (2004-11). «Ecosystem remodelling among vertebrates at the Permian–Triassic boundary in Russia» Nature 432 (7013): 97–100.  doi:10.1038/nature02950. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  70. Orchard, Michael J.. (2007-08). «Conodont diversity and evolution through the latest Permian and Early Triassic upheavals» Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 252 (1-2): 93–117.  doi:10.1016/j.palaeo.2006.11.037. ISSN 0031-0182. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  71. Romano, Carlo; Koot, Martha B.; Kogan, Ilja; Brayard, Arnaud; Minikh, Alla V.; Brinkmann, Winand; Bucher, Hugo; Kriwet, Jürgen. (2014-11-27). «Permian-Triassic Osteichthyes (bony fishes): diversity dynamics and body size evolution» Biological Reviews 91 (1): 106–147.  doi:10.1111/brv.12161. ISSN 1464-7931. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  72. Tu, Chenyi; Chen, Zhong-Qiang; Harper, David A.T.. (2016-10). «Permian–Triassic evolution of the Bivalvia: Extinction-recovery patterns linked to ecologic and taxonomic selectivity» Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 459: 53–62.  doi:10.1016/j.palaeo.2016.06.042. ISSN 0031-0182. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  73. Wang, Xiang-Dong; Sugiyama, Tetsuo. (2000-12). «Diversity and extinction patterns of Permian coral faunas of China» Lethaia 33 (4): 285–294.  doi:10.1080/002411600750053853. ISSN 0024-1164. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  74. Stanley, S. M.; Yang, X.. (1994-11-25). «A Double Mass Extinction at the End of the Paleozoic Era» Science 266 (5189): 1340–1344.  doi:10.1126/science.266.5189.1340. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  75. Schaal, Ellen K.; Clapham, Matthew E.; Rego, Brianna L.; Wang, Steve C.; Payne, Jonathan L.. (2015-11-06). «Comparative size evolution of marine clades from the Late Permian through Middle Triassic» Paleobiology 42 (1): 127–142.  doi:10.1017/pab.2015.36. ISSN 0094-8373. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  76. Chen, Jing; Song, Haijun; He, Weihong; Tong, Jinnan; Wang, Fengyu; Wu, Shunbao. (2019-04). «Size variation of brachiopods from the Late Permian through the Middle Triassic in South China: Evidence for the Lilliput Effect following the Permian-Triassic extinction» Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 519: 248–257.  doi:10.1016/j.palaeo.2018.07.013. ISSN 0031-0182. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  77. Feng, Yan; Song, Haijun; Bond, David P. G.. (2020-09-30). «Size variations in foraminifers from the early Permian to the Late Triassic: implications for the Guadalupian–Lopingian and the Permian–Triassic mass extinctions» Paleobiology 46 (4): 511–532.  doi:10.1017/pab.2020.37. ISSN 0094-8373. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  78. Luo, Genming; Lai, Xulong; Jiang, Haishui; Zhang, Kexin. (2006-03-25). «Size variation of the end Permian conodont Neogondolella at Meishan Section, Changxing, Zhejiang and its significance» Science in China Series D 49 (4): 337–347.  doi:10.1007/s11430-006-0337-1. ISSN 1006-9313. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  79. Clapham, Matthew E.; Payne, Jonathan L.. (2011-11). «Acidification, anoxia, and extinction: A multiple logistic regression analysis of extinction selectivity during the Middle and Late Permian» Geology 39 (11): 1059–1062.  doi:10.1130/g32230.1. ISSN 1943-2682. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  80. Vázquez, Priscilla; Clapham, Matthew E.. (2017-03-15). «Extinction selectivity among marine fishes during multistressor global change in the end-Permian and end-Triassic crises» Geology 45 (5): 395–398.  doi:10.1130/g38531.1. ISSN 0091-7613. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  81. Song, Haijun; Wignall, Paul B.; Dunhill, Alexander M.. (2018-10-05). «Decoupled taxonomic and ecological recoveries from the Permo-Triassic extinction» Science Advances 4 (10)  doi:10.1126/sciadv.aat5091. ISSN 2375-2548. (Noiz kontsultatua: 2023-05-08).
  82. Blackburn, Terrence J.; Olsen, Paul E.; Bowring, Samuel A.; McLean, Noah M.; Kent, Dennis V.; Puffer, John; McHone, Greg; Rasbury, E. Troy et al.. (2013-05-24). «Zircon U-Pb Geochronology Links the End-Triassic Extinction with the Central Atlantic Magmatic Province» Science 340 (6135): 941–945.  doi:10.1126/science.1234204. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2023-05-09).
  83. Panfili, Giulia; Cirilli, Simonetta; Corso, Jacopo Dal; Bertrand, Hervé; Medina, Fida; Youbi, Nasrrddine; Marzoli, Andrea. (2019-01). «New biostratigraphic constraints show rapid emplacement of the Central Atlantic Magmatic Province (CAMP) during the end-Triassic mass extinction interval» Global and Planetary Change 172: 60–68.  doi:10.1016/j.gloplacha.2018.09.009. ISSN 0921-8181. (Noiz kontsultatua: 2023-05-09).
  84. Hames, W., ed. (2003). «The Central Atlantic Magmatic Province: Insights From Fragments of Pangea» Geophysical Monograph Series  doi:10.1029/gm136. ISSN 0065-8448. (Noiz kontsultatua: 2023-05-09).
  85. Slater, Sam M.; Twitchett, Richard J.; Danise, Silvia; Vajda, Vivi. (2019-04-29). «Substantial vegetation response to Early Jurassic global warming with impacts on oceanic anoxia» Nature Geoscience 12 (6): 462–467.  doi:10.1038/s41561-019-0349-z. ISSN 1752-0894. (Noiz kontsultatua: 2023-05-09).
  86. van Eldijk, Timo J. B.; Wappler, Torsten; Strother, Paul K.; van der Weijst, Carolien M. H.; Rajaei, Hossein; Visscher, Henk; van de Schootbrugge, Bas. (2018-01-05). «A Triassic-Jurassic window into the evolution of Lepidoptera» Science Advances 4 (1)  doi:10.1126/sciadv.1701568. ISSN 2375-2548. (Noiz kontsultatua: 2023-05-09).
  87. Tanner, L.H.; Lucas, S.G.; Chapman, M.G.. (2004-03). «Assessing the record and causes of Late Triassic extinctions» Earth-Science Reviews 65 (1-2): 103–139.  doi:10.1016/s0012-8252(03)00082-5. ISSN 0012-8252. (Noiz kontsultatua: 2023-05-09).
  88. Kiessling, Wolfgang; Aberhan, Martin; Brenneis, Benjamin; Wagner, Peter J.. (2007-02). «Extinction trajectories of benthic organisms across the Triassic–Jurassic boundary» Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 244 (1-4): 201–222.  doi:10.1016/j.palaeo.2006.06.029. ISSN 0031-0182. (Noiz kontsultatua: 2023-05-09).
  89. Karádi, Viktor; Cau, Andrea; Mazza, Michele; Rigo, Manuel. (2020-07). «The last phase of conodont evolution during the Late Triassic: Integrating biostratigraphic and phylogenetic approaches» Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 549: 109144.  doi:10.1016/j.palaeo.2019.03.045. ISSN 0031-0182. (Noiz kontsultatua: 2023-05-09).
  90. Courtillot, V.; Féraud, G.; Maluski, H.; Vandamme, D.; Moreau, M. G.; Besse, J.. (1988-06). «Deccan flood basalts and the Cretaceous/Tertiary boundary» Nature 333 (6176): 843–846.  doi:10.1038/333843a0. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2023-05-09).
  91. Montanari, Alessandro; Hay, Richard L.; Alvarez, Walter; Asaro, Frank; Michel, Helen V.; Alvarez, Luis W.; Smit, Jan. (1983). <668:satcba>2.0.co;2 «Spheroids at the Cretaceous-Tertiary boundary are altered impact droplets of basaltic composition» Geology 11 (11): 668.  doi:10.1130/0091-7613(1983)11<668:satcba>2.0.co;2. ISSN 0091-7613. (Noiz kontsultatua: 2023-05-09).
  92. Bohor, Bruce F.. (1990-01). «Shock-induced microdeformations in quartz and other mineralogical indications of an impact event at the Cretaceous-Tertiary boundary» Tectonophysics 171 (1-4): 359–372.  doi:10.1016/0040-1951(90)90110-t. ISSN 0040-1951. (Noiz kontsultatua: 2023-05-09).
  93. Hildebrand, Alan R.; Penfield, Glen T.; Kring, David A.; Pilkington, Mark; Camargo Z., Antonio; Jacobsen, Stein B.; Boynton, William V.. (1991). <0867:ccapct>2.3.co;2 «Chicxulub Crater: A possible Cretaceous/Tertiary boundary impact crater on the Yucatán Peninsula, Mexico» Geology 19 (9): 867.  doi:10.1130/0091-7613(1991)019<0867:ccapct>2.3.co;2. ISSN 0091-7613. (Noiz kontsultatua: 2023-05-09).
  94. Ivanov, B. A.. (2005-09). «Numerical Modeling of the Largest Terrestrial Meteorite Craters» Solar System Research 39 (5): 381–409.  doi:10.1007/s11208-005-0051-0. ISSN 0038-0946. (Noiz kontsultatua: 2023-05-09).
  95. Matsui, Takafumi; Imamura, F.; Tajika, Eiichi; Nakano, Y.; Fujisawa, Y.. (2002). «Generation and propagation of a tsunami from the Cretaceous-Tertiary impact event» Catastrophic events and mass extinctions: impacts and beyond (Geological Society of America) (Noiz kontsultatua: 2023-05-09).
  96. Toon, Owen B.; Zahnle, Kevin; Morrison, David; Turco, Richard P.; Covey, Curt. (1997-02). «Environmental perturbations caused by the impacts of asteroids and comets» Reviews of Geophysics 35 (1): 41–78.  doi:10.1029/96rg03038. ISSN 8755-1209. (Noiz kontsultatua: 2023-05-09).
  97. Pierazzo, Elisabetta; Hahmann, Andrea N.; Sloan, Lisa C.. (2003-03). «Chicxulub and Climate: Radiative Perturbations of Impact-Produced S-Bearing Gases» Astrobiology 3 (1): 99–118.  doi:10.1089/153110703321632453. ISSN 1531-1074. (Noiz kontsultatua: 2023-05-09).
  98. Kring, David A.. (2007-11). «The Chicxulub impact event and its environmental consequences at the Cretaceous–Tertiary boundary» Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 255 (1-2): 4–21.  doi:10.1016/j.palaeo.2007.02.037. ISSN 0031-0182. (Noiz kontsultatua: 2023-05-09).
  99. Wilf, Peter; Johnson, Kirk R.. (2004-09). <0347:lpeate>2.0.co;2 «Land plant extinction at the end of the Cretaceous: a quantitative analysis of the North Dakota megafloral record» Paleobiology 30 (3): 347–368.  doi:10.1666/0094-8373(2004)030<0347:lpeate>2.0.co;2. ISSN 0094-8373. (Noiz kontsultatua: 2023-05-09).
  100. Sheehan, Peter M.; Coorough, Patricia J.; Fastovsky, David E.. (1996). «Biotic selectivity during the K/T and Late Ordovician extinction events» The Cretaceous-Tertiary Event and Other Catastrophes in Earth History (Geological Society of America) (Noiz kontsultatua: 2023-05-09).
  101. Archibald, J. David; Fastovsky, David E.. (2004-06-12). «Dinosaur Extinction» The Dinosauria (University of California Press): 672–684. (Noiz kontsultatua: 2023-05-09).
  102. Fastovsky, David E.; Sheehan, Peter M.. (2005). <4:teotdi>2.0.co;2 «The Extinction of the Dinosaurs in North America» GSA Today 15 (3): 4.  doi:10.1130/1052-5173(2005)15<4:teotdi>2.0.co;2. ISSN 1052-5173. (Noiz kontsultatua: 2023-05-09).
  103. Jablonski, D.. (1986). «Evolutionary Consequences of Mass Extinctions» Patterns and Processes in the History of Life (Springer Berlin Heidelberg): 313–329. ISBN 978-3-642-70833-6. (Noiz kontsultatua: 2023-05-09).
  104. Thanukos, Roland; Chin, Helina; Smith, Dave. Berkeley University of California.
  105. BROOK, B; SODHI, N; BRADSHAW, C. (2008-08). «Synergies among extinction drivers under global change» Trends in Ecology & Evolution 23 (8): 453–460.  doi:10.1016/j.tree.2008.03.011. ISSN 0169-5347. (Noiz kontsultatua: 2023-05-09).
  106. Prauss, Michael L.. (2009-12). «The K/Pg boundary at Brazos-River, Texas, USA — An approach by marine palynology» Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 283 (3-4): 195–215.  doi:10.1016/j.palaeo.2009.09.024. ISSN 0031-0182. (Noiz kontsultatua: 2023-05-09).
  107. Pereira, Henrique M.; Leadley, Paul W.; Proença, Vânia; Alkemade, Rob; Scharlemann, Jörn P. W.; Fernandez-Manjarrés, Juan F.; Araújo, Miguel B.; Balvanera, Patricia et al.. (2010-12-10). «Scenarios for Global Biodiversity in the 21st Century» Science 330 (6010): 1496–1501.  doi:10.1126/science.1196624. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2023-05-09).
  108. LYNCH, A. J. J.. (2011-02-18). «Heatstroke: Nature in an Age of Global Warming» Austral Ecology 36 (5): e24–e25.  doi:10.1111/j.1442-9993.2010.02227.x. ISSN 1442-9985. (Noiz kontsultatua: 2023-05-09).

Kanpo estekak
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.