Iraultza
Iraultza (latinetik revolutio, “buelta bat”) aldaketa sozial fundamental bat da, botere edo estrukturari dagokionez, zeinek denbora tarte luze ala labur bat har dezakeen. Aristotelesek, bi iraultza politiko mota ezberdintzen zituen:
- Konstituzio batetik besterako aldaketa.
- Konstituzio baten modifikazioa.[1]
- Artikulu hau kontzeptu soziopolitikoari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Iraultza (argipena)».
| Politika |
|---|
Adituek, oraindik ere, eztabaidatzen dute zer izan daitekene iraultza bat eta zer ez. Iraultzen inguruko azterketek, Okzidenteko Historiako gertaerak aztertzen dituzte psikologiaren prespektibatik, baina, gertakizun globalak aztertzerakoan, zientzia sozialen ikuspegia gehitzen dute, soziologia eta zientzia politikoak esaterako.
Jatorri ezberdinekoak izan daitezke, teknologia aldaketa, aldaketa soziala edo paradigma berri bat eragin dezake gizartearen eta gobernuaren estruktura aldatzeko nahikoak izan daitezke. Iraultzak baketsuak izan daitezke, baina oro har, biolentzia barne ekartzen dute, izan ere, aurreko erregimenaren aldeko talde kontzerbadoreek eta berrikuntzaren aldeko taldeek aurka egiten dute. Gaur egun, iraultzak, historiako inflexio-puntutzat hartzen dira, hauetatik ateratzen baitira egungo sistema politiko eta sozialak.
Munduko historia aldatu duten iraultzak; Amerikako Iraultza, frantziar Iraultza, Latinoameriketako iraultza independentistak edo Urriko iraultza izan daitezke.
Iraulza motak
George Washington, estatubatuar iraultzaren liderra. Vladimir Lenin, 1917-ko Bolchevique iraultzaren liderra.
Historiografian hiru iraultza mota ezberdintzen dira:
- Iraultza politikoa.
- Gizarte iraultza.
- Iraultza ekonomikoa.
Hala ere, beste batzuk existitzen dira:
- Iraultza zientifikoa.
- Iraultza teknologikoa.
- Industrial iraultza.
Lehenengo sailkapenaren adibideak jartzeko, baliagarriak izan daitezke, XVIII eta XIX mendeen artean gertatutako hiru iraultza garrantzitsuak, zeintzuk Aro Modernoaren bukaera eta Aro Kontenporaneoaren hasiera makatu zuten.
- Frantziar Iraultza aurrerapen politikoa izan zen, izan ere, 1789-ra arte egondako monarkia absolutua, aurkako sistema politiko batengatik aldatzea zuen helburu. Hain zen ezberdinak, non Erregimen Zaharra eta Erregimen Berriaren inguruan hitz egitea eragin zuen. Modu orokorrean, Iraultza Liberalen artean koka daiteke Frantziar Iraultza. Mota honetako iraultzak, amerikako independentziarekin hasi ziren, eta Europan indarrean egon ziren 1848a arte.
- Burgesia iraultza, gizarte klase ezberdin baterako bidea eman zuen. Harreman, jarrera eta baloreen aldaketa eraginduz.
- Industrial iraultza, ekonomiaren alderdiadi eragin zion. Tenkika berriak, energi iturriak, makinak, garraiobide berritzaileak, gaitasun produktiboen areagotzea, fabrikak…
Beharrezkoa da adieraztea, gizarte mugimendu hauek, gertatutako garaian, biolentoak bezala ikusi zirela eta hainbat hildako egon zirela prozesu hauetan zehar.
Bestalde, Iraultza neolitika eta hiritar iraultza, denbora luzean zehar hedatu ziren, baina oso agerian egon ziren XVIII eta XIX mendeetan zehar, eta gizartearen bizitza aldaketa radikala (eta biolentoa) eman zen. Earl J. Hamilton prezioen Iraultza bezala definitu zuen, XVI. mendeko ekonomia aldaketak, Amerikatik Europara heldutako metalen ondorioz.[2]
Aurretik aipatutako hiru motetatik aparte, beste hainbat iraultza mota eman dira historian zehar, adibidez ideologia iraultza edo arte iraultza. Bestalde, moda, kirola edo musikari erreferentzia egin dezake baita ere. Eta azkenik, kultura iraultza, Txinan eman zena bezala, edo Zientzia Iraultza (Thomas Kuhn).
Ezaugarriak eta kronologia
Iraultza liberealak edo burgesak[3]
| Izena | Aldia | Azalpen laburra |
| Iraultza liberalak | ||
| Liberala edo Burgesa | Horrela deitzen zaie, ideologikoki, liberalismoa sustatu zutelako eta sozialki burgesiaren gorakada eragin zutelako Europan eta Amerikan. | |
| Herbeheretakoa | 1568-1648 | Erreforma Protestantean sublebazio bat ematen da (Revuelta de Flandes). Merkatal eta artisau hiriek Monarkia Hispanikoaren aurka altzatu ziren. Horrek,ekarri zuen 80 urteko guda eta Holandako zenbait probintzien independentzia. |
| Ingelesa | 1642-1653 | Parlamentua eta Erregearen arteko guda. Carlos I-ren hilketarekin batera errepublika bat eman zen, Lord Protector-en (Oliver Cromwell) pean. |
| Gloriosa | 1688-1689 | Ingalaterrako Jacobo II-a uzkailia da. Monarkia konstituzionalaezartzen da, Parlamentuaren agintari bezala, aldiro aldatuz wihg (liberala) eta troy (kontserbadorea) partiduak. Erlijioa indarrean dago. John Locke liberalismoaren fundamentu teorikoak ezartzen ditu. |
| Ziklo atlantikoa | 1776-1824 | Aro Kontenporaneoa definitzen duten, lehengo iraultza liberalen zikloa. Amerikar kontinentearen prozesu independentistak eta Frantzia, Espainia eta Portugaleko iraultzak barne hartzen ditu. |
| Amerikar Iraultza | 1776 | Ameriketako Hamahiru Kolonien independentzia Ingalaterratik (Frantzia eta Espainiaren laguntzarekin), estatuen sorrerarekin batera. Presidentea (George Washington), Kongresua eta botere judizial independientea ezarriz. |
| Frantziar Iraultza | 1789-1799 | Ilustrazioaren ezarpena. Monarkia absolututik (Antiguo Regimen), Erregimen Berri baten sorrerara. Bost faseetan banandu zen; pribilegiodunen altzamendua, fase moderatua, fase radikala, erreakzioa eta banakakoen boterea.
Iraultza-aurkako erresistentzia, eta beste herrialdeetako monarkien presioa dela eta, iraultzaren hedapena eman zen. 1792-an Errepublika izendatu zen ofizialki Frantzia, eta ondoren periodo napoleonikoaren hasiera eman zen. |
| Hispano-amerikarra | 1808-1824 | Espainiak konkistatutako Amerikar herrialdeen altxamendua. Altxamendu horiek, militarrek gelditu zituzten hasieran, hainbat guda eraginduz Hego Amerikan. Simon Bolivar eta Jose San Martin libertadoreak destaka ditzazkegu. |
| Maiatzakoa | 1810-1820 | Argentinako independentzia. |
| Orientala | 1811-1820 | Uruguay-ko independentzia. |
| 1820-koa | 1820 | Iraultza zikloa, “mediterraneoa” deiturikoa, Espainian hasita eta Hego Europara hedatu zena. |
| Hirurteko Liberala | 1820-1823 | Espainiak, Fernando VII 1812-ko konstituzioa sinatzera behartzen du. |
| Oportokoa | 1820 (24 de agosto) | Iraultza liberala izateaz aparte, Portugal eta Brazil arteko banaketari eman zion hasiera. |
| Grekoa | 1821-1823 | Turkiako Inperiotik independentzia. |
| 1830-koa | 1830 | Frantzian hasitako iraultza prozesua, Europa osora luzatzen da. |
| Uztailekoa | 1830 (uztaileko 27-tik 29-ra) | Hiru Groriosen jornadak eta ger, Carlos X Frantziako boterea uzten du, Felipe I-a boterea hartuz. |
| Belgikakoa | 1830 | Iraultza liberala eta independentista, Belgikako erresuman hasita. |
| 1848-koa | 1848 | Langile mugimenduaren presentzia handia eta nazionalismoaren gorakada, Europa osoan zehar egindako iraultza. (Nazioen Udaberria) |
| Ayutlakoa | 1854 | Santa Annako diktaduraren bukaera, eta gobernu liberalaren hasiera. |
| 1868-koa edo Gloriosa | 1868 | Isabel II-ren uzkailtzea, eta Sexenio demokratikoaren hasiera. |
XX. mende hasierako iraultza politikoak edo demokratikoak, oinarri popularrak, langile eta kanpesinoak.
| Lehenengo Gura Mundiala bukatu aurretik | ||
| Errusiar iraultza | 1905 | Nicolas II-aren gobernuaren aurkako langile eta kanpesinoen altxamendua. Lehenengo soviets-en sorrera eraginduz. |
| Mexicarra | 1910 | Prfirio Diaz-en kaleratzea eta Francisco I Madero boterean jarri. |
| Xinhai | 1911 | Qing dinastiaren desagerpena eta Txinatar Errepublikaren sorrera. |
| Otsailekoa | 1917-ko otsaila-urria | Zar-en kaleratzea. Sozioiraultzaile (Kefenski), mencheviqye eta burguesía liberalaren (KDT) artejo koaliziozko gobernu probisionalaren sorrera, Rusia alderdi aliatuan mantenduz lehenengo guda mundialean. |
| Alemaniarra | 1918 | Weimarren Errepublika. Iraultza alemandarra 1848-1849 bitartean. |
| Turkiar Iraultza | 1919 | 1922eko militarren iraultza Sultanen aurka; eta Errepublikaren ezarpena turkian. |
Proletariar, anikolonialak eta hirgarrem munduko iraultzak[3][4][5][6][7][8]
| Iraultza proletarioak edo langile klasekoak (sozialistak, libertariak, komunistak…) | ||
| Proletaria, Sozialista o Komunista | Estatu kapitalistaren bukaera lortzeo iraultza marxista. Proletariadoaren boterea sustatzen duena. Gobernu sozialista bat bilatuz. XX. mendean, Europar Mendebaldean, Hego Amerikan eta Asian protagonismo handia izan zutena. | |
| Pariseko Komuna | 1871 | Frantziako bigarren inperioaren erorketagatik, egondako botere gabeko epea. |
| Bolchevique | 1917-1991 | Militarren eta langile klasearen altxamenduarekin, estatu langilearen sorrera eman zen. Honekin, ekonomia planifikatua eman zuten, baita Errusiar nazioei autoderterminazioa ere, URSS-aren (1922) sorrera emanez. |
| Mongola | 1921 | Erregimen feudal batengatik, sozialista batera zuzenean pasatutako iraultza bakarra marxismoaren arabera. |
| Espainiarra | 1936 | 1936eko uzailaren 18 emandako estatu kolparean aurreko erantzuna izan zen, anarko-sindikalista eta marxista iraultzaileen alde batez ere. |
| Txina | 1949 | Txinako partidu komunistaren irabaztea eta Japongo ondorengo askapena. Txina Errepublika bezala ezarri zuena. |
| Alderdi sobietikoaren gorakada Bigarren Guda Mundiala eta gero. | ||
| Telón de Acero-koa | 1945- 1947 | Militar sobietikoen okipazioarekin, partidu komunistan boterea hartzen dute Europar herrialdeetan, Guda Hotzan. |
| Cubako misilen krisia | 1962 | Tras llevar a cabo la reforma agraria bajo el gobierno revolucionario de Fidel Castro, y al tener un carácter socialista y anticapitalista, Cuba se gana la oposición de Estados Unidos, por lo que se produce un acercamiento con la URSS, por lo que esta coloca misiles en Cuba en dirección a EE. UU. Con esto Cuba se convierte en el primer país americano en formar parte del bloque comunista. |
| Deskolonizazioaren iraultza; nazional, sozialista eta/edo demokratikoak. | ||
| → Gran Salto Adelante | 1958-1961 | Txinatar Iraultza, aldaketa ekonomiko eta sozial handiak bilatzen ditu. Baina ondorioak txarrak izan ziren, gosez hildako millioika pertsona egon ziren. |
| Norvietnamita | 1954 | Ho Chi Minh Estatusozialista bat ezartzen du. |
| Argeliarra | 1954-1962 | Frantziatik independentzia lortzeko guda iraultzailea. |
| Iraquiarra | 1958 | Karim Qasim estatu kolpe baten bitartez boterea hartzen du. |
| Cubakoa | 1959 | Fidel Castroren agintapean mugimendu guerrileroa izaten hasi zen, baina azkenean URSS-aren eraginagatik, mugimendu antikapitalista eta EEBBaren aurkakoa bilakatu zen. |
| Congolarra | 1960-1961 | Bergaren menpe zegoen Congoaren independentzia. Katangaren mugimendu sezesionistarekin jarraitu zuen eta Ché Guevarak parte hartu zuena ere. |
| Camboyarra | 1975 | Kampuchea Demokratikoa ezartzen da. |
| Angoleñarra | 1975 | Independentzia lortzen da. MPLA boterea hartzen du. |
| Afganekoa | 1978 | Partidu Demokratiko Popularra, erregimen orokorrarekin bukatzen du eta errepublika sozialista ezartzen du. |
XX. mendeko iraultza-aurkako eta mugimendu erreakzionarioak, erregimen faszista eta nazionalisten sorrera eragin zutenak.
| Erregimen faszistak eragindako mugimenduak. | ||
| Italia faszista | 1922-1943 | Lehenengo GUda Mundualaren bukaerarekin batera hasitako mugimenduaren ondorioz, Benito Mussoliniren “kamisa beltzak” Romako Marcha eta gero boterea indarrez hartzen dute. |
| Hirugarren Reich edo Alemania nazi | 1933-1945 | Hitlerren partidu nazia (NSDAP), hauteskundeak irabasten ditu 1933an, progresiboki erregimen totalitarioa ezarriz, Italiakoaren antzekoa. |
| Francoren diktadura | 1936-1975 | Nazio Altzamentua (uztaileko17-18), militarren laguntzarekin, Espainiako Guda Zibila eragiten du. Francoren diktadura ezarriz 1975 arte. |
Bigarren Mundu Guda ondorengo iraultzak
| Bigarren Mundu Guda ostean. | ||
| Guatemaltekakoa | 1944 | Jorge Ubicoren kaleratzea, erreforma agrarioa elta soziala eragin zuen. |
| Boliviarra | 1952 | Mugimendu Nazionalista Iraultzaileak bultzatutako iraultza, aurrerapenak lortzeko, bozkaketa unibertsala… lortzeko. |
| Frantziar Maiatza | 1968 | Ikasle eta langileen iraultza Charles de Gaulleren gobernuaren aurka. |
| Claveletako | 1974 | Portugaleko diktaduraren bukaera, Angola eta Mozanbikeko independentzia bultzatua. |
Alderdi Sovietikoaren saiakera iraultzaileak
| Langile klaseko antisobietar iraultzak. | ||
| Polacoar urria | 1956 | Poznanen greba dela eta, komunistak indarrean jartzen dira, autonomia gehiago lortuz. |
| Pragako Udaberria | 1968 | Checoslovaquiako aldaketa politikoak, mugimendu antisovietarrak bultatzen dituzte. |
Transizioko ekonomia eta partidu bakarreko sistemaren aurkako iraultzak
| Partidu bakarren aurkako iraultzak. | ||
| Tian´ameneko plazako iraultza | 1989 | Ikale eta langileek burututako protesta eta iraultzak 1989ko apirilak 15 eta ekainak 4 bitartean. Deng Xiaopingen gobernuaren politiken aurka. |
| Berlingo muroaren erortzea | 1989ko zaroaren 9 | Gorbachov-en postura neutrala, Alemaniako berunifikazioa bermatzen du. |
Yuguslaviako Errepublika Federal Sozialistaren ondorioko gudak
| Guda nazionalistak | ||
| Hamar eguneko guda | 1991 | Eslovenia eta Yugoslaviaren bereizketa |
| Croaziakoa | 1991-1995 | Croacia eta Yugoslaviaren bereizketa. |
| Serbiakoa | 2000 | Milsevic-en erortzea, Serviaren galtzearen ondorioz Yuguslaviarekin zuen gudan. Ondoren, Montenegro bereizketa pazifikoa lortu zuen. Hala ere, oraindik Bosnia-Herzegovina edo Kosovoko egoera konfliktiboarekin jarriatzen dute, nazioarteko militar presentziarekin. |
XXI. mendeko iraultzak
| Koloreetako iraultzakRevoluciones de colores | ||
| → Arrosarenak | 2003 | Eduard Shevardnadze, Georgiako boteretik kanporatzea |
| → Laranja | 2004 | Víktor Yushchenko-ren aukeraketa Ucranian |
| → Idi-biotzarena | 2005 | Askar Akayev-en kanporaketa Kirguistán-eko gobernutik |
| → Zuria | 2006 | Alexander Lukashenko-ren kanporatzearen saiakera Bielorrusian |
| Arabiar munduko iraultzakRevoluciones en el mundo árabe | ||
| Tunezekoa | 2011 | Iraultza demokratikoak, Ben Aliren erregimenarekin bukatu zutenak Tunezen. |
| Egiptokoa | 2011 | Hosni Mubaraken erregimenarekin bukatu zuten iraultza demokratikoak Egipton. |
Beste alorretako iraultzak[9]
| Iraultza zientifikoak, intelektualak, filosofikoak eta soziologikoak | ||
| XII. mendeko iraultza | XII. mendeak | |
| Errenazimendua | XV-XVI. mendea | |
| Protestantea | XVI. mendea | |
| Zientifikoa | XVI-XX. mendeak | Revolución copernicana, Revolución darwiniana, Revolución einsteniana y Revolución wegeneriana |
| Ilustrazioa | XVIII. mendea | |
| Sexuala | XX. mendea | |
| Iraultza teknologikoa, produziozkoak eta demografikoak. | ||
| Nekazaritzako iraultza | VIII milenioa K. a.-XX | Islam mediebaleko, nekazari iraultza, iraultza feudala eta iraultza berdea. |
| Industriala | XVIII-XIX-XX-XXI. mendeetan | Lehenengo, Bigarren eta Hirugarren |
| Demografikoa | XVIII-XIX-XX. mendeetan | |
| Iraultza zientifiko-teknikoa | XX. mendea | |
| Informatikoa | XX-XXI. mendeetan | |
Erreferentziak
- Burns, Tony. (2017-09). «5. Aristotle» Politics Trove doi:. (Noiz kontsultatua: 2019-11-02).
- «Minería, moneda y precios» El servicio personal de los indios en la Nueva España (El Colegio de México): 209–312. 1994-01-01 ISBN 9789681206130. (Noiz kontsultatua: 2019-11-02).
- Fernández, Antonio, 1976-. (1986). Historia del mundo contemporáneo. (8. ed. argitaraldia) Editorial Vicens-Vives ISBN 8431617748. PMC 26618518. (Noiz kontsultatua: 2019-11-02).
- Rodríguez, Miguel Donoso, ed. (2010-12-31). «CAPÍTULO XXXIX. DE CÓMO TODOS LOS CACIQUES Y SEÑORES PRINCIPALES DE TODA LA PROVINCIA SE CONJURARON Y VINIERON SOBRE LA CASA FUERTE DE ARAUCO, Y DE LO QUE SUBCEDIÓ» Historia de todas las cosas que han acaecido en el Reino de Chile y de los que lo han gobernado (Iberoamericana Vervuert): 331–336. ISBN 9783964560384. (Noiz kontsultatua: 2019-11-02).
- "La continuación de los hechos estuvo a punto de provocar la derrota del maoísmo. Al inaugurarse el nuevo año, la revolución había penetrado suficientemente en los ambientes obreros y Shanghái era un hervidero de tendencias contrapuestas. Los partidarios de la línea maoísta comenzaron a organizarse y entrar en contacto con los guardias rojos, creando nuevas agrupaciones revolucionarias que llevarán el nombre de 'Organizaciones de rebeldes revolucionarios' cuya política consiste en hacer la revolución sin abandonar la producción y tomar el poder en los mismos puestos de trabajo entregándose a una crítica de las autoridades establecidas. Sin embargo, y contra las decisiones de la Declaración de los dieciséis puntos, los partidarios de Liu, que controlaban la municipalidad, alentaron una política de reivindicaciones económicas que llevó a una gran masa de obreros a la huelga. Lo que se pretendía era, evidentemente, un caos económico y una confusión política que impidiera saber dónde estaba situada cada una de las tendencias en pugna. La posibilidad de que esta confusión se extendiera a todos los centros industriales de China hizo salir al Ejército Popular de su anterior neutralidad y recibió la consigna de apoyar por todas partes a los revolucionarios de la tendencia maoísta. Una intervención del Ejército chino no es exactamente igual que las intervenciones militares de cualquier país ya que el contacto entre la población civil y losmilitares se ha mantenido viva gracias a la participación de estos en un sin fin de trabajos públicos colectivos y en las campañas de formación y propaganda política. El 11 de enero de 1967, el Ejército recibe la misión de proteger las bancas y las emisoras de radio y unos días después, el 23, se proclama la decisión de consagrarlo por completo a la revolución en curso, siguiendo las consignas de sostener positivamente la lucha por la toma del poder que ha emprendido la izquierda revolucionaria y reprimir firmemente a los elementos y organizaciones contrarrevolucionarias que se oponen a esta izquierda. Esta intervención del Ejército fue decisiva para el rumbo de los acontecimientos. En Shanghái los obreros 'rebeldes revolucionarios' consiguen hacerse con el poder y derrocar las autoridades municipales liusistas, ocupando sus puestos por medio de unos comités revolucionarios que se extenderán rápidamente por varias regiones chinas: Heiliong-kiang, Kueit-cheu, Chantung, Shenshi... El 22 de enero el Diario del Pueblo ponía el acento en la creación y propaganda de la 'gran alianza revolucionaria', base de los comités, que debía integrar en su seno a un tercio de representantes de los obreros, otro tercio de cuadros del Partido y el último de miembros del Ejército Popular. Con ello se lograba crear la unidad de las disitntas fuerzas que intervenían en la lucha y se evitaba la dispersión o el enfrentamiento. Era una nueva forma de conseguir la vieja consigna de 'unidad-crítica-nidad' [...]. Los comités revolucionarios, la gran alianza y la triple unión serán los que en adelantelleven todo el peso de la política maoísta." Santos Juliá. La China Roja (1971). Problemas Candentes de la Historia.
- SAAVEDRA BECERRA, ALCIRA. (2017-11-01). «La pregunta por el lenguaje: alternativas al orden de saber clásico» Colección General (Universidad de los Andes) ISBN 9789587745863. (Noiz kontsultatua: 2019-11-02).
- Zalaquett Sepúlveda, Ricardo. (2007-08-07). «Y de cómo el corazón se convirtió en el centro de la vida y de la espiritualidad del hombre (y de los otros órganos con los que tuvo que competir a lo largo de la historia por este sitial)» ARS MEDICA Revista de Ciencias Médicas 36 (1): 65. doi:. ISSN 0719-1855. (Noiz kontsultatua: 2019-11-02).
- Carcelen Garcia, Sonia; Carrasco Polaino, Rafael; Danvila del Valle, Ignacio. «La apuesta por la innovacion como estrategia de diferenciacion en la empresa; Las redes sociales en las organizaciones y su aplicacion en la comunicacion tanto hacia el mercado como hacia sus miembros; La importancia de los recursos intangibles en la direccion estrategica de las organizaciones» Retos empresariales en un nuevo entorno (Netbiblo): 13–98. ISBN 9788497455039. (Noiz kontsultatua: 2019-11-02).
- Bohórquez Osorio, Rocío Elizabeth. Factores críticos que inciden en la retención del representante de servicio en los supermercados de Lima Metropolitana en los últimos dos años. Universidad Peruana de Ciencias Aplicadas (Noiz kontsultatua: 2019-11-02).
 |
Wikiesanetan badira aipuak, gai hau dutenak: Iraultza |
Kanpo estekak
| Autoritate kontrola |
|---|
Datuak: Q10931
Multimedia: Revolutions / Q10931
Aipu famatuak: Iraultza
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.