Ipar Korea

Ipar Koreak Koreako penintsularen iparraldea hartzen du, 38. paralelotik gora; Hego Koreak hartzen du penintsularen hegoaldea. Japoniako itsasoa dauka ekialdean eta Itsaso Horia mendebaldean. Iparraldean 1.352 kilometroko muga du Txinarekin, eta 18 kilometrokoa Errusiarekin.[2]

Ipar Koreako erliebea

Mendiek eta goi-ordokiek hartzen dute Ipar Koreako lurraldearen gehiena. Errepublikako ipar-ekialdeko Kaemako goi-ordokian (1.000 metro inguru eta 10.360 kilometro koadroko eremua) dago Paektu mendia, penintsulako gailurra (2.744 metro). Rangrim mendiek iparraldetik hegoaldera gurutzatzen dute herrialdea; Hamgiong mendiak, aldiz, ekialdeko itsasertzaren norabidean hedatzen dira. Behe ordokiek eta haranek, berriz, lurraldearen bostena hartzen dute. Ipar Koreako hego-mendebaldeko Piongiang eta Chaeriongeko ordokiak dira errepublikako nekazaritzagunerik oparo eta emankorrenak. Ekialdeko lur lauak askoz ere meharragoak dira, mendiak ia itsasoraino heltzen baitira.

• 
  Paektu mendia
• 
  Kumgangsan
• 
  Kostaldea Hamhungetik gertu
• 
  Alorrak, Hamhungetik gertu

Yalu (806 kilometro luze) eta Tumen (520 kilometro) dira Ipar Koreako ibai nagusiak, Mantxuriako eta Errusiako muga eratzen dutenak; ontziz ibil daiteke ibai horien behe ibilguetan.

Klima kontinentala da, neguak hotzak eta luzeak, eta udak hezeak dituena. 6 °C egiten du urtean, batez beste, iparraldean; 8 °C erdialdean, eta 11 °C hegoaldean. Montzoiek euria dakarte udan, eta tifoiak izaten dira udazkenean; 1.000 mm euri egiten ditu urtean zehar.

Basoek lurraldearen hiru laurdenak hartzen zituzten: koniferak eta hosto erorkorreko zuhaitzak. Baina nekazaritzaren presioa dela-eta, basoen %40 galdu dira 1985etik aurrera.[3]

1950-1953 Koreako Gerra.[4]

XX. mendean Japoniaren mende egon zen Koreako penintsula, baina Bigarren Mundu Gerran Japonia galtzaile atera zenean, Korea bi partetan banatu zen, 38° paraleloak bereizita: Sobietar Batasunak okupatu zuen Koreako iparraldea, eta Estatu Batuek, berriz, hegoaldea. 1948ko irailaren 3an Koreako Herri Errepublika Demokratikoa (Ipar Korea) sortu zen. 1950ean Ipar Koreako gudarostea Hego Korean sartu zen lurraldearen batasuna lortu nahian, eta bi auzo herrien arteko gerra zibila hasi zen: Koreako Gerra. Estatu Batuetako gudarosteak esku hartu zuen hegoaldean, eta txinatar gudarosteak Ipar Koreakoari eman zion laguntza. 1953an su-etena izenpetu zuten.

Handik aurrera, Ipar Koreako politika eta ekonomia Kim Il-sung lehendakariaren mendean egon zen; Kim Il-sungek Sobietar Batasunaren ereduko erregimen sozialista ezarri zuen, gizarte zerbitzuak hobera egin zuten, baina politika askatasuna eta giza eskubideak murriztu ziren. Ipar Koreak adiskidetasun hitzarmenak izenpetu zituen Txinarekin eta Sobietar Basunarekin 1961ean, baina pixkanaka sobietarren eraginetik urrundu zen. Bestetik, Korearen batasuna lortzen eta Estatu Batuetako gudarostea Hego Koreatik egozten ahalegindu zen.

Kim Il-sungen estatua

Kim Il-sung presidenteak ez zuen Sobietar Batasunaren eta Txinaren bidea jarraitu nahi izan, eta korear bideak, itxuraz, arrakasta izan zuen aldi batez. Izan ere, alderdiaren arabera, denean ziren onenak korearrak: “Kultura Iraultza” lehenago gertatu omen zen Korean Txinan baino, eta ordenaren errespetua galdu gabe gainera. Kim Il-sung benetako despota izan zen, hitzaren zentzurik hertsienean: bere aintza eta pentsamendua ospatzeko, 240.000 metro koadroko jauregi erraldoi bat eraiki zuen; bere buruarekiko gurtza familia osora zabaldu zuen, eta heroien biografia bat asmatu zuen harentzat.

Songbun sistemaren bitartez, mendean edukitzeko moduan antolatu zen gizartea. Sistema politikoa, berriz, jutxe ideiaren printzipioetan oinarriturik dago, 1972ko konstituzioak dioenez.[5] Mundu komunistan salbuespenezkoa den familia despotismo hori bururatzeko, Kim Il-sungek Kim Jong-il semea izendatu zuten ondorengo 1980an. Bestalde, gerra deklaraturik ez izan arren, 1990 arte gogorkeria izan zen bi Koreen harremanen arteko ezaugarria. 1970 eta 1989 artean, 412.000 gizon izatetik 980.000 izatera igaro zen Ipar Koreako armada, eta urtero hartzen zuen nazio aurrekontuaren %30.

Kim Jong-il eta Vladimir Putin

1994an, Kim Il-sung hil zenean, Kim Jong-ilek hartu zuen agintea; ordurako egoera oso larria zen, eta barne krisia gogorra; horren adierazgarri izan zen Batzar Goreneko Atzerri Arazoetako batzordearen ihesa Hego Koreara, 1997an gertatua. Ahultasunak eta goseak hartu zuten herrialdea urte horietan; ezin esan daiteke zenbateraino ordea, estatistikak ez baitira fidagarriak. Hondamena estimatzen zaila den arren, guztiz segurua da 1997an korear agintariek berek eskatu baitzuten nazioarteko laguntza. Agintarien arabera, biztanleriak 7.800.000 tona labore behar zuen urtean, eta 1996an, uholde izugarriak izan baitziren, 2.500.000 baino ez zuen izan. Nazio Batuen Erakundeko erakunde espezializatuek, 1997 eta 1998 artean, elikagai asko eraman zuten Ipar Koreara. Baina nazioarteko laguntzaren erabilera ere oso eztabaidagarria da: Mugarik Gabeko Medikuek beren lankideak erretiratu zituzten 1998an, haien ustez agintariek erregimenarekiko leial zirenentzat gordetzen zituztelako laguntzak, eta goseak hiltzen uzten zituelako “politikoki dudazko” zirenak.

Gerraren amaiera ekarri zuen armistizioaren azken helburua bakea lortzea eta bi Koreak berriz bateratzea zen. Gerra ordea, Ipar Korearen politika erasokorrak akuilatua, ez zen benetan bukatu. Alabaina, 1991. urtean, lortu zen bi Koreetan aldi berean sartzea Nazio Batuen Erakundean. 1991ko abenduan, itun bat izenpetu zen bi errepubliken adiskidetzea eta penintsularen desnuklerizazioa xede zituena. Zenbait eragile izan ziren bakearen bidea zabaldu zutenak: Sobietar Batasunaren desagertzea, Ipar Korearen bakartasuna areagotu zuena, Txinaren bilakaera, eta Japoniak Ipar Korean egindako inbertsioak.

Batasunaren bidea zailtasunez betea zegoen ordea. Ipar Koreak probokazio asko egin zuen, Estatu Batuekin zuzeneko harremanak lortu nahi zituen eta, horretarako, xantaia nuklearra baliatu zuen. 1993an utzi egin zuen Arma Nuklearrak ez Ugaltzeko Ituna, bere instalazioen kontrolari uko egin ondoren, eta misil ertain bat eraiki zuen, 1998ko abuztuan Japonia gainetik igaroarazi zuena. Bestalde, 1996an, Ipar Koreako itsaspeko espioi bat agertu zen Hego Korean, eta berriz ere okerrera egin zuten bi Koreen arteko harremanek. Ipar Koreak bere alde du Hego Korea Estatu Batuen mendeko dela alderdi militar eta diplomatikoan: 50.000 soldadu amerikar daude Hego Korean, eta lurpeko artilleria atomikoa. Bestalde, Hego Koreak, 1997ko Asiako finantza krisiak jota utzi zuelarik, ez zuen oso begi onez ikusten 500.000 milioi dolarreko balioa izango zukeen bateratze baten zama.

2000. urtean, Hego Koreako presidentea Ipar Koreara bisitaldi ofizialean joan zen aurrenekoz; bi herrialdeen adiskidetzearen lehen seinale garrantzitsua izan zen. Egoera ona George W. Bushek zapuztu zuen, Ipar Korea Gaizkiaren ardatzean sartu zuelako, haiekiko jarrera gogortuz. 2006ko urrian, Ipar Koreak bere lehen bonba atomikoa leherrarazi zuen, Estatu Batuek eta beste herrialde batzuek mehatxu handiak egin zizkioten arren. 2007an, negoziazio luzeen ondoren, herrialdea desnuklearizatzeko hitzarmena sinatu zuen Hego Korea, Errusia, Japonia, Txina eta Estatu Batuekin, laguntza energetikoaren eta ekonomikoaren truke.

2011ko abenduaren 17an, Kim Jong-il hil zen, eta Kim Jong-un semea izendatu zuten ondorengo.[6]

Estatu iraultzaile eta sozialista da 2009ko konstituzioaren arabera, eta bi dira bertako politikaren ardatzak: Jutxe eta Songun ideiak, alegia autarkismoa eta armadaren lehentasuna. Koreako Langileen Alderdia da alderdi politiko nagusia. Beste bi erakunde politiko daude, oso txikiak: Koreako Alderdi Sozial Demokratikoa eta Alderdi Chondoista Chongu; hiruek batera osatzen dute Aberria Berriz Batzeko Fronte Demokratikoa. Praktikan, alderdi bakarreko sistema dago.

Errepublikako betiereko presidente izendaturik dago Kim Il-sung, Ipar Koreako estatua sortu zuena.[7] Herri Batzar Gorena da estatuko organo nagusia; 687 kide ditu, bost urteko agintaldirako hautatzen direnak.[8] 2011tik, Kim Jong-un, Kim Il-sungen iloba, da herrialdeko gorengo burua; bera da Koreako Langileen Alderdiko idazkari nagusia, Defentsa Batzordeko zuzendaria eta Armadako komandante gorena.[9]

Ipar Korearen banaketa administratiboan hiru maila daude. Maila gorenean bederatzi probintzia, zuzenki gobernatutako bi hiri eta hiru eskualde administratibo berezi daude. Bigarren mailan, hiriak, eskualdeak, barrutiak eta hautes-barrutiak daude. Azkenik, hirugarren mailak herriak, auzoak eta langile-barrutiak hartzen ditu.

		Izena	Hangulean	Hanjan	Hiriburua
Piongiang Hego Pyongan Ipar Hwanghae Hego Hwanghae Kangwon Hego Hamgyong Ipar Hamgyong Rason Ryanggang Chagang Ipar Pyongan Sinuiju Kumgangsan Kaesong Nampo Txina Hego Korea Itsaso Horia Koreako badia Japoniako itsasoa	Zuzenki gobernatutako hiriak
	1	Piongiang	평양직할시	平壤直轄市	Chung-guyok
	2	Rason	라선특별시	羅先特別市	Rasŏn
	Eskualde bereziak
	3	Sinuiju	신의주특별행정구	新義州特別行政區
	4	Kaesong	개성공업지구	開城工業地區
	5	Kumgangsan	금강산관광지구	金剛山觀光地區
	Probintziak
	6	Hego Pyongan	평안남도	平安南道	Piongsong
	7	Ipar Pyongan	평안북도	平安北道	Sinuiju
	8	Chagang	자강도	慈江道	Kanggye
	9	Hego Hwanghae	황해남도	黃海南道	Haeju
	10	Ipar Hwanghae	황해북도	黃海北道	Sariwon
	11	Kangwon	강원도	江原道	Wonsan
	12	Hego Hamgyong	함경남도	咸鏡南道	Hamhung
	13	Ipar Hamgyong	함경북도	咸鏡北道	Chongjin
	14	Ryanggang	량강도	兩江道	Hiesan

25.368.620 biztanle zituen 2016an.[1] Dentsitatea handia da, 198,3 biztanle kilometro koadroko, baina ez Hego Korean bezainbestekoa. Adineka, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak %20,8 dira, 15-24 urte bitartekoak %15,6, 25-54 urte bitartekoak %44,3, 55-64 urte bitartekoak %9,8 eta 65 urtetik gorakoak %9,6. Bizi itxaropena 70,7 urtekoa da; 66,9 urtekoa gizonezkoena eta 74,8 urtekoa emakumezkoena. Hirietan bizi da biztanleriaren %61,2 (2017ko zenbatespenak).[2]

Biztanleria oso homogeneoa da, bai etniaz, bai hizkuntzaz. Nolanahi ere, txinatar, japoniar, vietnamdar eta europar gutxiengo batzuk daude.

Ipar eta Hego Koreako hizkuntza nagusia koreera da. Dialekto desberdinak daude bietan, baina bi herrialdeen arteko mugak ez du zerikusirik hizkuntzarekin. Iparraldean atzerriko hizkuntzetatik hartutako maileguak mugatuak izan dira; Hego Korean, berriz, ohikoak dira. Bi herrialdeetan hangul sistema erabiltzen dute idazteko, baina chosongul esaten zaio Ipar Korean. Hanja karaktere txinatarrak ez dira erabiltzen Ipar Korean. Erromanizazio ofiziala desberdina dute: Ipar Korean McCune-Reischauer sistema darabilte, pixka bat moldatua, eta koreeraren erromanizazio berritua Hego Korean.[10]

Sineste nagusiak budismoa eta konfuzianismoa dira; badira kristatu batzuk eta, Hego Korean bezala, cheondoismoaren jarraitzaileak ere. Beti ere, iparkorear gehienak ez dira erlijiozaleak. Konstituzioak erlijio askatasuna babesten badu ere, azpimarratu behar da erlijio jarduerak, berez, ez direla ia existitzen; gobernuak antolatutako taldeak dira, erlijio askatasuna badelako itxurak egiteko. Amnistia Internazionalak kezka agertu du Ipar Koreako erlijio jazarpena dela-eta.[11]

Koreako Guda aurretik Piongiang zen kristautasunaren gune nagusia Ipar Korean. Gaur egun, estatuak tenpluak eraikitzeaz gain, gerra aurreko elizak mantendu eta berreraiki ditu, Chilgoleko eliza adibidez. Gobernuak aurkezturiko estatistika ofizialen arabera, 10.000 protestante eta 4.000 katoliko daude. Open doors erakundeak eginiko sailkapenaren arabera, ordea, Ipar Korea da munduan kristauek esetsaldi gogorrena jasaten duten herrialdea.[12]