Intsektu

Buruko sei metameroak erabat esklerotizatuta daude, kapsula zefalikoa eratu delarik. Buruan begiak, antenak eta aho aparatua dira elementu nagusiak.

Intsektuen aho-piezen egitura eta eboluzio ezberdinak. A: mastekatzailea, B: ebakitzaile-zupatzailea, C: espiritrompa, D: ziztatzaile-zupatzailea.
(gorriz): labroa, (berdez): barailak, (horia): maxilak, (urdina): ezpaina, (urdin iluna): hipofaringea.

Orokorrean begi konposatuak ditu lateralki, pare bat. Begi konposatuetako bakoitza omatidio anitzez osatua da, omatidio bakoitza lente bat litzatekeelarik. Begi konposatu pareaz gain, intsektu batzuek hiru ozelo dortsal izaten dituzte lagungarri. Ozelo dortsal horiek buruaren gainealdean egon ohi dira eta begi sinpletzat har daitezke.

Antenak sentimen-organo dira, batez ere ukimen, usaimen edo oreka-organoak. Entzumen gaitasunak ere ukan ditzakete. Artikulatu eta muskulatuak direnez, atxikitzeko ere erabil ditzakete, hein batean.

Aho-piezak dira buruko parterik aldakorrenak, nahiz eta kasu guztietan hiru apendize-pare diren: baraila-pare bat, maxila-pare bat eta bigarren maxila-parearen fusioz itxuratutako behe-ezpaina. Aho-piezen garapen-maila eta forma intsektuaren elikadura-motarekin erlazionaturik daude, eta batzuetan, funtzionalak ez izanez enuldu egin dira eta bai guztiz atrofiatu ere. Ora har, aho-aparatuak oinarrizko hiru eratakoak izan daitezke, hainbat modifikazio eta bitartekari badaude ere: aho-aparatu mastekatzailea (matxinsalto, kilker eta kakarraldoetan), mastekatzaile-miazkatzailea (erle eta liztorretan), ziztatzaile-zupatzailea (eltxo eta arkakusoetan esaterako), ebakitzaile-zupatzailea (ezpara eta mandeulietan), zupatzailea (eulietan), miazkatzaile-zupatzailea (tximeletetan)[7].

Toraxa hiru metameroz (protorax, mesotorax eta metatorax) eratua da. Metamero bakoitza lau eskleritoz osaturik dago: dortsal bat, tergito edo notu deritzona, beste bat bentral, esternito deritzona, eta beste lateral bi, pleuritoak alegia. Toraxean izaten dira intsektuen hankak (metamero bakoitzeko pare bat, normalean), baita hegoak ere.

Hankak parakuntza bentralean artikulatzen dira pleurito eta esternito artean eta metamero toraziko bakoitzeko bi; garapen-gradua eta forma lokomozio-motarekin erlazionaturik daude (ibilketa, jauzia, igeriketa, etab.), baina plan estruktural berberari dagozkio: hankak apendize unirramoak dira, bost giltzarte nagusiz osotuak (koxa, trokanterra, femurra, tibia eta tartsoa) eta giltzadura-mintzez artikulatuak.

Lokomoziorako izateaz gainera, hankak organo atzitzaileak izan daitezke (adibidez, marisorginen hanka harrapatzaileak edo erleen hanka biltzaileak), estridulatzaileak (kilkerren kantua), edo bestelako zereginetarako moldatuta egon[7].

Hegoak egitura bereziak dira: mesotorax eta metatoraxeko tegumentuaren hedakinak dira: intsektu gehienek egoera helduan, normalean, hego-pare bi dituzte; dena den, badaude intsektu hegabakoak ere (apteroak), berori ezaugarri primitiboa izan daitekeelarik (intsektu apterigotoak, zilarrarraina kasu) edo ezaugarri sekundarioa, hau da, hegoen murrizpenaz agertua (intsektu pterigotoak; zorri eta arkakusoak esaterako, edo intsektu sozialen zenbait kasta —inurri eta termitak—).

Uste denez, primarioki hegabakoak dira intsektu primitiboenak eta Apterygota taldean sailkatuta daude; intsektu hegadunak, ostera, Pterygota taldean inkluditu dira. Dena den, ez da ezagutzen hegoen garapen ebolutiboa zelakoa izan den. Ezaguturiko intsektu fosil zaharrenak devoniarrak dira, baina ordurako, espezie hegabakoekin batera bazeuden hegadunak ere; orain arte ez da forma fosil bitartekaririk aurkitu. Hegoen jatorriari buruzko hipotesi onartuenaren arabera, hegoak notuaren lobulu lauak ziren, zeintzuen bitartez, saltoa egitean intsektua kokapen egokian lurreratzen baitzen. Geroago gingil lateral horiek egitura aliforme bihurtu ziren, intsektu planeatzaileak sortaraziz; zer esanik ez, horrelako animalia guztiz abantailatsua zitekeen garai hartako landaredi naroan. Azkeneko urratsa, hegoen higidura erraztuko zuten artikulazioen garapena bide zen, nerbiazioez sostengatua. Eboluzioan zehar nerbiazio horien murrizketa gertatu da. Hego primitiboak hedatuta mantentzen dira une oro, burruntzi eta sorginorratzetan bezala (intsektu paleopteroak, hau da, efemeroptero eta odonatuak); baina, hegoen oinarriko artikulazioaren hobekuntzaz hegoak abdomenaren gainean tolestu daitezke, eta modu horretara enbarazutik kendu hegan egiten ez denean (intsektu neopteroak). Dirudienez, zeharo garrantzitsua izan zen jazokune hori intsektuen eboluziorako: jadanik intsektu moderno askoren arbasoek mikrohabitat berriak inbaditu ahal zituzten, hala nola, harri eta enbor-azalen azpialdea, zirrikituak, lurzorua, gorotzak, zura, ur-azala, etab, zeintzuetan hego zabalduak oztopo galant baitziratekeen[7].

Abdomena hamaika metameroz osotua da, eta gehienetan apendizebakoa. Alde genitala zortzigarren eta bederatzigarren metameroez eratuta dago, berorietan kokatzen baitira ugal irekiuneak eta ugalketarekin erlazionaturiko apendize eraldatuak[7].

Exoeskeletoa artropodoen gorputza kanpotik inguratu eta estaltzen duen pieza zurrun xamarreko sorta da. Intsektuetan, kapa ezberdinez osaturik dago. Kanpoaldeko kapak kitinaz osatuak daude, bereziki, baina melanina, argizaria, artropodina eta esklerotina ere badute.

Intsektuen barne-anatomiari hegira, puntu bi dira bereizgarrienak gainerako artropodoekin konparatuz: trakea bidezkoa da arnasketa, eta eskrezioa Malpighi tubuluek burutzen dute. Tegumentuaren egitura ez da artropodoen eredu orokorretik desbideratu, baina, konplexuago bihurtu da intsektuetan. Muskulatura, metamerikoki paraturiko zuntz ildaskatuen azauez osotua da. Zirkulazio-aparatua irekia da, odol-hodi dortsal bakar batez osotua. Digestio-hodia, orokorki, artropodoenaren ereduari dagokio, hiru atalez eratua delarik. Nerbio-sistema gongoilezkoa da eta hiponeuroa. Sentimen-organoak oso sofistikatuak dira eta kinada-gama zabala atzematen dute[7].

Intsektu baten anatomia: A.- Burua; B.- Toraxa; C.- Abdomena; 1.- Antena; 2.- Beheko oceloa; 3.- gaineko ozeloa; 4.- Begi konposatua; 5.- Garuna; 6.- Protoraxa; 7.- Arteria dortsala (aorta); 8.- Trakeak; 9.- Mesotoraxa; 10.- Metatoraxa; 11.- Aurreko hegalak; 12.- Atzeko hegalak; 13.- Urdaila; 14.- Bihotza; 15.- Obarioak; 16.- Hesteak; 17.- Uzkia; 18.- Emabidea; 19.- Sabelaldeko kate ganglionarra; 20.- Malpighi tutuak; 21.- Tarsomeroa; 22.- Hatzazala; 23.- Tarsoa; 24.- Tibia; 25.- Femurra; 26.- Trokanterra; 27.- Paparoa; 28.- Ganglio Torazikoa; 29.- Koxak; 30.- Listu guruina; 31.- Collar periesofagikoa; 32.- Aho piezak; ezkerretik eskuinera: labroa, barailak, maxilak eta ezpaina.