Industrializazioa Euskal Herrian

Antzinako Erregimena nekazaritzan oinarritutako sistema-ekonomikoa izan zen[5]. XVII. mendeko krisiaren eraginez, politika ekonomikoa zeharo aldatu zen Europan[6]. Sistema horretan ogiaren beharra zegoen, eta garia edo irina funtsezko elikagaiak ziren biztanleriaren gehiengoarentzat. Familia normal bati gastuaren % 60 eta % 75 artean joaten zitzaion elikaduran, eta diru sarreren herenaren eta erdiaren artean garia erosteko erabiltzen zen[7]. Bi eredu ekonomiko ezberdin zeuden lehian Antzinako Erregimenaren amaiera fase horretan. Alde batetik ekonomia morala deitutakoa zegoen[8]. Haren oinarria da morala eta ekonomia loturik daudela, eta ez dela bidezkoa soberakinak dituen ekoizle batek berauek kanpoan saltzea garestiago sal dezakeelako, haren inguruan norbaitek beharra badu[9].

Antzinako Erregimenean ekonomia-jarduera nagusia, biztanleria ia osoa hartzen zuena, nekazaritza zen. Gutxi batzuek, bereziki herri handietan, artisautza egiten zuten, hainbat produktu ekoitziz. Hala ere, nekazariek euren arropak eta lanabesak ere egin ohi zituzten. Hirietan gremioak zeuden, produkzioa kontrolatzen zutenak, ikasketa-prozesua eta produktuen kalitatea bermatuz eta haiei prezioa ezartzen. Prezio horietatik kanpo edo kalitate horren azpitik ekoiztea ez zuten, modu orokorrean, baimentzen.[5] Euskal Herrian foruek merkataritza ondo arautzen zuten, itsasoz haraindiko salerosketa erraztuz, eta muga barnealdean ezarriz.

XVIII. mendean aristokraziaren boterea gutxitzen joan zen, sortzen ari zen burgesia berri baten aurrean. Hauek liberalismo ekonomikoa defendatzen zuten, euren negozioak egiteko, eta ez zuten lurraren errenten gaineko interes ekonomiko handirik, aristokratek, kleroak eta monarkiak zuen bezala. Horregatik, merkatuak irekitzeko pausoak ematen joan ziren XVIII. mendean eta, bereziki, XIX. mendean zehar. Irekitasun honek merkataritza areagotu zuen, eta berarekin batera putting-out sistemako etxe-produkzioa. Laster, mekanizazioak, indar hidraulikoak, lurrun-makinak eta trenbideak aukera zabaldu zuten produkzio industriala egiteko.[5]

Euskal Herrian aldaketa hori graduala izan zen, baina XIX. mendean zehar nabarmena izan zen, bereziki karlistaldi bakoitzaren ondotik. Mugen aldaketak, fiskalitate aldaketa eta zerga-sistemaren aldaketak hasiera batean Bilbon zentralizatu zen industrializazioa piztu zuen Bigarren Karlistaldiaren ondotik, foruen amaiera Hego Euskal Herrian gertatu eta gero.

Lea Bizkaiko Bengolea burdinola

Burdinolen Hego Euskal Herriko mapa XVII. mendetik XVIII. mendearen amaiera arte.

Euskal Herria, eta bereziki Bizkaia eta Gipuzkoa burdinola ugari zituen eremua zen. Burdin mea aberatseko guneak dira euskal mendiak[10], antzinatik ustiatu den minerala[11]. Eremu horretan garrantzi berezia zuten Trianoko mendiek[12]. 1826ko aduana zergak erraztu egin zuen Hego Euskal Herriko burdin produktuak Espainiako lurralde komunera ateratzea, Espainian atzerriko produktuei ezarritako zerga larriak nabarmen garestitzen baitzituen produktu horiek.[13]

Meatzeak lur komunaletan zeuden, eta edonork zuen aukera ustiatzeko, baina erregimen aldaketekin eta desamortizazioekin lur horiek jabetza pribatura igaro ziren[11]. Aldi berean, Bizkaiko Batzar Nagusien 1827ko Uztaileko Legeak, Meatzeei buruzkoak, mea-hornitzaile handien kontzentrazioa babesten zuen, eta ustiatzaile txikiak uxatzen, lehiakideen kopurua gutxituz.

Urte horretan, Probintzia Baskongadoetako hornitzaile nagusiak, lau handiak (Nicolás Maria Llano, Jose Txabarri, Jose Antonio Mier, Jose Antonio Ybarra), konpainia batean elkartu ziren: Ybarra, Mier y Compañía, monopolio bat de facto.[14] Gainera, lege horren ondorioz, meatzariak pasa ziren autonomo izatetik soldatapeko izatera[11].

Burdinolak ikatz eta mea garestiak bultzatuta zorpetzen hasi ziren hornitzaileekin. Lehen Karlistaldiaren amaierarako, burdinola askorenak egin zuen; beste burdinola batzuek, berriz, asko jaitsi zuten ustiapena. Burdinoletako jabeek burdinola eta ondasun higiezinak uzten zieten zorretan mea-hornitzaile hartzekodunei. Ybarra, Mier y Compañíak utzi egin zion diru sarrerak nagusiki burdinoletatik izateari, eta negozioa dibertsifikatzen hasi zen, erregai eta mea esportazioetako itzulerako bidaietan (Baionatik, adibidez) kanpoko produktuak (irina eta garia ere tartean) Hego Euskal Herrira eta, bereziki, Bilbora eramanez, eta horien salmentaz irabazi gehiago lortuz.[15] Burdinolek, historian zehar, obra hidrauliko garrantzitsuak egin zituzten; obra hidrauliko horiek garrantzi berezia izango dute industrializazio prozesuan, gero ikusiko dugunez.

Industria Iraultza XVIII. mendearen bukaeran eta XIX. mendearen hasieran Britainia Handian sortu[16] eta mundu osora zabaldu zen aldaketa teknologiko, sozioekonomiko eta kulturala izan zen[17]. Horren ondorioz, industrian eta makinerian oinarritutako ekonomiak eskulan tradizionalaren lekua hartu zuen. Oihalgintzan zein altzairua ekoizteko tekniketan hasita, kanalen nahiz errepideen (eta, geroago, burdinbideen) sorkuntzak eta hobekuntzak produktu berrien salerosketa erraza eta azkarra ahalbidetu zuten. Hasiera batean ikatzez hornitutako lurrun makinek zein oihal industriako mekanizazioak ekoizpen ahalmena handitu zuten. Metal hutsezko makineriak eta lanabesek beste industriak mekanizatzeko prozesua erraztu zuten XIX. mendeko lehen bi hamarkadetan[5].

Euskal Herrira prozesu hau askoz beranduago iritsi zen. Ipar Euskal Herriaren kasuan, Frantziako Iraultza eta ondorengo denboran euskal lurraldeak ez zirelako garatu[18]; Hego Euskal Herrian, foruen desagerpena eman arte gizarte-egitura ez zelako industrializaziorako onena[19], eta Espainiak ez zuelako errepide eta garraio sare egokirik industria garatu ahal izateko[5]. Hala ere, metalurgiaren beharrek jada Bilbon existitzen zen negozio bati bultzada eman zion; Bessemer prozesuaren garapenarekin batera, industrializazioa izugarri azkartu zen.

Bizkaiko burdinak garrantzi berezia izan zuen industrializazio prozesuan. Lehen aipatu diren burdinolek, eta Somorrostrotik ateratzen zen kalitate handiko metalak merkatu ona zuten Europako Atlantikoan. Gainera, Bilboko portua leku estrategikoa zen nazioarteko merkataritza hori egiteko: produkzio lekutik gertu, Gaztelako artilearen portu naturala zen, Europan asko kontsumitzen zen produktua[19]. Barkuek artile hori garraiatzen zuten, eta burdina pisua emateko erabiltzen zuten[20], bereziki Ingalaterrara[21], baina baita Amerikara ere[22]. Burdina zeramatzaten itsasontziek bueltako bidean beste produktu batzuk ekartzen zituzten, eta bide horretan garrantzia hartu zuen Bilbo-Cardiff bideak: Galesera burdina eramaten zen eta bueltan ikatza ekarri, Asturiasen produzitzen zena baino kalitate hobea zuena[23]. 1856an egoera guztiz aldatu zen: Henry Bessemerrek bere izena daraman prozesua patentatu zuen[24]. Bizkaiko burdinak askoz emaitza hobeak ematen zituen, fosforo gutxi zuelako; Erresuma Batura egindako esportazioak biderkatu ziren[25]. 1863tik aurrera burdinaren salmenta erraztu zen, fiskalitatea aldatzearen ondorio[26].

Orconeraren kargalekuak Barakaldoko Lutxana auzoan XIX. mendean.

Franco-Belga Elkartearen trenbidea eta instalazioak Ortuellan. Atzean Cadegal mendiko plano inklinatua. 1882.

Egoera horretan, Bizkaiko meatzaritzak gorakada handia izan izateko aukera guztiak zituen. Ingalaterrak minerala eros zezan azpiegitura antolatu zen lehenengo: burdina meatzetatik itsasontzietara eraman behar zen, eta horretarako idien bidez gurdietan eramateko sistema hobetu behar zen. Meatzaritza enpresei, garraio enpresak eta mearen salerosketa enpresak gehitu zitzaizkien. Sistemaren antolaketan bost maila zeuden: meatzeen jabeak, burdina erauzten zuten enpresak, meatzetik portura minerala zeramaten enpresak, esportazio enpresak eta ontzigileak. Maila guzti horietan atzerriko eta Bizkaiko enpresen kapitala nahastu zen, baina denborarekin atzerritarren kapitala handituz joan zen[26].

1873an The Orconera Iron Ore Cp. Limited sortu zen Londresen[27] eta 1876an Cie Franco-Belge des Mines de Somorrostro, biak Ybarra familiaren eta nazioarteko kapitalarekin. Orconeraren kasuan Dowlais eta Consett britainiarrak eta Krupp alemaniarra zeuden akzionisten artean, %25 Ybarra familiarena zen bitartean[27]. 1886an The Luchana Mining Co eta The Parcocha Iron Ore and Railway Co. Ltd. sortu ziren, biak kapital ingelesarekin. Enpresa horietako bakoitzak bere trenbide eta kargalekuak eraiki zituen, baita aire bidezko tranbiak ere[28]. Lehen trenbideak 1865tik aurrera eraiki ziren: Foru Aldundiaren esku zegoen Trianoko trenbidea izan zen lehenbizikoa[26][29]. Horrela deskribatzen du egoera González Portillak:

Aldundiaren trenbideaz gain, beste batzuk hasi ziren proiektatzen eta sortzen: Galdamesera zihoan 20 kilometroko Bilbao River & Cantabrian Railway Co. Ltd. izan zen garrantzitsuena, Bigarren karlistaldiarekin batera amaitu zena. Tren hori zen bakarra Galdamesko minerala har zezakeena, eta Sestaoraino eramaten zuen, garaian hondartza deitzen zen guneraino.[31] Pablo Alzolak "The Orconera Iron Ore Cp. Limited" enpresarako beste trenbide bat diseinatu zuen, eta Errekatxora zihoana 1872an amaitu zen[26]. Parte hartu zuten enpresa gehienek bazekiten trenbidearen eraikuntza atalik garestiena zela eta, horregatik, holding moduan elkartu ziren, arriskuak eta irabaziak partekatzeko.[32]

• 
  Bizkaiko meatzeak eta garraiobideak 1882an.

Mineralaren ustiaketa 73 jabek egiten zuten XIX. mendearen amaieran, baina gehiena familia gutxi batzuek egiten zuten: mineralaren erdia Ybarra, Martínez Rivas eta Chávarri familiena zen[26]. Hala ere, gauza bat da jabetza, eta bestea ustiaketa egiten zuen enpresa zein zen. Enpresarik garrantzitsuena "Orconera Iron Ore Co. Ltd." zen, eta ondoren Franco-Belge des mines de Somorrostro. Ondoren zetozen Martínez Rivas, Chávarri Hermanos, José Mc Lennan, Compañía Explotadora Somorrostro, Echevarrieta y Larrínaga, Darío P. Arana, Otto Kreizner eta Pedro P. Gandarias[26]. Eta behin portuetara iritsita, enpresa banaka batzuek ere garraiatzen zuten metal hori. Mineralaren hiru laurdena hamaika enpresok garraiatzen zuten: Orconera, Martínez Rivas, Otto Kreizner, Seebold, Griffiths Tate, Macleod, V. Jacquemin, Dyers Martin, J.B. Rochelt, Larrucea y López eta Mac Lennan etxeek[26].

Negozio horretan familia gutxik ziharduten; hala ere, izen batzuk han hemenka errepikatzen dira. Meatzaritza antolatzeko hiru elkarte sortu ziren Bizkaian: Círculo Minero de Bilbao, Asociación de Patronos Mineros de Vizcaya eta Cámara Oficial Minera de Vizcaya. Entitate ezberdinak baziren ere, hiruek zituzten patroi berberak[28].

• 
  Ollargan meatzeak 1890 inguru.
• 
  Franco-Belgaren zamalekua Barakaldon 1882an.
• 
  Emakumeak Bilboko portuan, 1880 inguru, minerala jaisten.

Bizkaiko lehen enpresa siderurgikoa Santa Ana de Bolueta izan zen, 1841ean Begoñako Bolueta auzoan ireki zena, aduanak kostaldera eraman ziren urte berean[33]. Burdin lingoteen bigarren fusioa egiten hasi zen 1843tik aurrera, Ingalaterratik ekarritako mearekin, Asturiastik ekartzen zen ikatz begetala erabiliz berotzeko, Ibaizabalen egindako presaren indar hidraulikoarekin[33]. Prozesua garestia zela eta, lehen fusioa egiten hasi ziren ere 1848an eraikitako labe garaiarekin. 1860an lehen 200 langile zituen, hiru labe garai eta langileentzat eraikitako lehenengo etxea[34]. Bertan eraiki zen, adibidez, 1847ko Areatzako zubia[35].

• Santa Ana de Bolueta
• 
  Santa Ana de Bolueta, 1860 inguruan
• 
  Santa Ana de Bolueta, 1876an
• 
  Otxandiokoen etxea, 1880 inguruan
• 
  Santa Ana de Bolueta, 1890 inguruan
• 
  Instalazioak handitzen, 1901 inguruan

Lehen aipatu bezala, Bilbo-Cardiff garraioak burdina eramaten zuen eta kalitate handiko ikatza ekarri. Hori baliatuz, Barakaldo eta Sestao inguruan industria berria sortzeko aukera zegoen. 1880ko hamarkadarako itsasadarraren ertzean Nuestra Señora del Carmen Barakaldon (1854an sortua) eta San Francisco del Desierto (1886tik aurrera Altos Hornos San Francisco), La Mudela izenez ere ezaguna, Sestaon (1880an sortua) zeuden.[36]. 1882an La Vizcaya (Sociedad Anónima de Metalurgia y Construcciones Vizcaya) martxan jarri zuten hainbat inbertsorek Sestaon, eta urte berean La Basconia sortu zen Basaurin[37][38]. La Vizcayaren ondoan eraiki zuten Sociedad Anónima Iberia, La Iberia, 1890ean[28]. Industria honek guztiak ez zuen ikatz nahikorik, eta horretarako 1894an La Robla trenbidea sortu zen, León eta Palentziako probintziatik ikatz merkeagoa ekartzeko[39][40]. 1895 iritsi zenean 14 siderurgia fabrika garrantzitsu ziren Bizkaian, eta laster hasi zen elkartze prozesu bat, Bizkaiko Labe Garaiak sortzeko bidean.

Lehen pausoa "Nuestra Señora del Carmen" modernizatzea izan zen, eta izena aldatzea: 1882tik aurrera Altos Hornos de Bilbao izatera pasa zen, Bessemer eta Martin-Siemens prozesuak aurrera eraman zitzakeen enpresa zen[36]. Enpresa hau Ybarra familiarena zen, kanpoko kapital askorekin. Pedro Pascual Gandariasen La Vizcaya enpresak 1888tik aurrera produktu elaboratua egiteari ekin zion, Cockerill enpresaren teknologia sartuz, Robert konbertidoreekin eta Siemens labeekin[36]. Francisco Goitia Ostolaza enpresari gipuzkoarrak, Beasainen zuen enpresan 1882an latorria lantzen hasi zenak[41], siderurgiaren negozioak Ezkerraldean gorakada zuela ikusita, 1888an, Beasaindik ekarritako teknikarien laguntzaz, bere Goitia y Compañía enpresaren fabrika bat sortu zuen Sestaon[42][43], 1890tik aurrera Compañía Anónima La Iberia izena hartu zuena. Enpresa honek La Vizcayari erosten zion materiala, eta bere soberakinak berriro berari saltzen zizkion[44]. 1892tik aurrera enpresa hauek elkartzeko saiakera egin zen. José Villalonga Gipuló eta Luis Zubiria Ybarrak Victor Txabarri eta Pedro Pascual Gandariasekin negoziazioa ireki zuten ahalik eta 1901ean fusionatzea erabaki zuten arte. La Iberiak enpresa horiekin batzea eskatu zuen. 1902ko apirilaren 29an sortu zen, ofizialki, Bizkaiko Labe Garaiak. Ybarra-Zubiria-Vilallongak, Txabarrik eta Gandarias-Durañona familiek zituzten akzio gehienak. Enpresa berria Euskal Herriko handiena izan zen, 200 bulegoko langile, 14 ingeniari, 65 kontramaestre, 5.420 langile eta 230 meatzarirekin[45].

• 
  Nuestra Señora del Carmen, 1882an
• 
  La Vizcaya, 1887
• 
  Altos Hornos San Francisco, 1887an. Lehenago San Francisco del Desierto. La Mudela izenaz ere ezaguna.
• 
  La Basconia fabrika 1920 inguruan[37]

Babcock & Wilcoxen Galindo Ibarreko instalazioen airetiko ikuspegia 1959an.

XX. mendearen hasieran metal horiek guztiak berrerabiltzen zituzten hainbat enpresa sortu ziren Bilbo Handian, krisi ekonomikoa nabarmena bazen ere, emaitza onekin: Talleres de Deusto, Sociedad de Tubos Forjados, Talleres de Construcción de Zorroza, Talleres Chavarri, Petrement y Cía, Alambres del Cadagua, Santa Águeda, Franco-española de Trefilería, Sociedad de Tubos y Metales de Lejona, Talleres de Construcción de Vagones de don Mariano Corral...[46]

1918an Babcock & Wilcox enpresak Galindon fabrika bat ireki zuen, Sestao eta Trapagaran artean[47]. Enpresa honek Bizkaiko Labe Garaiei materiala erosten zion zuzenean, eta horrekin kalderak, elektrizitaterako tresnak, eraikuntza metalikoko produktuak eta lokomotoreak egiten zituzten[48]. Laster hasi ziren ere metalezko tutuak egiten[38]. 1929an, Trapagan, Babcock & Wilcoxen lehiakide izan zen General Eléctrica Española sortu zen, General Electric eta Alstomen patenteak garatzen zituen enpresa[49].

Bilboko Areatza 1880 inguruan. Barkuak bertaraino iristen ziren garai hartan.

Euskalduna ontziola, 1983an.

Bilbok ontziolei lotutako negozio asko izan ditu historian zehar. Hasiera batean, barkuak Areatzan bertan konpontzen ziren; Estufa zeharkaleak horrixe zor dio izena, bikea berotzeko lekua baitzegoen[50]. Bilbo osoan zehar, eta Abraraino, ontziola ugari zeuden, baina aro aurreindustrialean famatuena Real Astillero de Zorroza izan zen; hala ere, horrek ateak itxi zituen industrializazioa hasi baino lehen[51]. XIX. mendearen hasieran ontziolak hedatzen joan ziren itsasadarrean zehar, La Salve, La Vega, Deustuko Unzueta, Aranatarrena Erripan edo Kortabitarte familiarena Uribitarten. 1841etik 1874ra bitarte, 1.000 itsasontzi handi egin ziren bertan, baina denak zur eta belazkoak[52]. Baporeak egiten hasteko asmoz, 1868an "Sociedad Empresa Diques Secos" sortu zen.

Burdinaren negozioak eragindako pizkundeak itsasontzi gehiago izatea eskatzen zuen. 1891ean "Astilleros del Nervión" sortu zen Sestaon, armadarako barkuak egiteko asmoarekin. Negozioa ez zen ondo atera eta Armadak hartu zuen, 1900era arte, ontziolaren ardura[52]. 1908an, Espainiako gobernuak "Sociedad Española de Construcción Naval" delako elkartea sortu zuen, Espainiar armadarentzako gerraontziak eraikitzeko asmoarekin[53]. 1915ean ontziolak bestelako ontzien eraikuntzari ekin zion, Lehen Mundu Gerrak eragin zuen egoeraz baliatuta. Urte berean, Sestaoko ontziola berria eraiki zen, gaur egun La Naval ontziola gisa ezagutzen duguna. 1920an Alfontso XIII.a erregeak, ontziola berriak egindako lehen ontzia inauguratu zuen, erregearen izena zeraman Alfonso XIII 1.809 bidaiarirentzako transatlantikoa (gero Errepublika garaiean Habana bezala berrizendatuko zena. 1924ean La Naval ontziolak Nerbioiko Ontziola erosi zion Bizkaiko Labe Garaiei, ontziolaren alokairua urte pare batez ordaintzen ibili eta gero. Euskal Herriko ontziolarik handiena izan zen geroztik[53].

1900ean "Diques Secos" enpresak Olabeagan zuen lekua probestuz, Compañía Euskalduna de Construcción y Reparación de Buques sortu zuten Eduardo Aznar Tutorrek eta Ramon de la Sotak. 1902an hasi zen jarduera eta 1904an lehen itsasontzia atera zen bertatik, Memroden izenekoa. Batez ere Sota y Aznar itsas-merkataritza enpresaren eskariak asetzen zituzten[54]. Lehen Mundu Gerrarekin batera negozioa asko handitu zen, eta bereziki de la Sotak dirutza handia egin zuen[55].

• 
  Arana familiaren ontziola Abandon 1860ko hamarkadan.
• 
  "Infanta María Teresa" gurutzaontzi akorazatuaren uretaratzea Sestaoko Astilleros del Nervión ontziolan 1890. urtean
• 
  Euskalduna ontziolan eraikitako "Aritz-Mendi" baporea (1920).
• 
  La Naval ontziolan eraikitako "Sestao Knutsen" gasontzia (2007).

Gipuzkoan bezala, XVIII. mendean zehar itxitako burdinola batzuk papergintza tailer bilakatu ziren. Irekitzen lehenengoa Berrizkoa izan zen, 1779an[56]; ondoren etorri ziren Zallakoa (1782), Etxebarrikoa (1830) eta Basaurikoa (1848)[57]. 1892an Arrigorriaga eta Zallan bi enpresa sortu ziren: Sociedad Papelera Vizcaína eta Papelera del Cadagua[58]. 1900ean enpresa askoren batasun prozesua eman zen, 1901ean Papelera Española sortuz; enpresa horren baitan zeuden aipatutako bi papergintza enpresa hauek[56].

Boinas La Encartadaren fabrika museo bat da orain.

Ehungintzak ez zuen izan Gipuzkoan izandako garrantzia, baina izan ziren enpresa garrantzitsu batzuk ere. 1892an Boinas La Encartada ireki zen Balmasedan. Bere produktu nagusia txapelak izan ziren, baina artilezko beste produktu batzuk ere egin zituzten[59]. Marcos Arena Bermejillo indianoak sortu zuen, Ameriketak egin eta gero. Santos López de Letona eta Domingo Otaola bilbotarrek, Martín Mendia eta Bautista Hernandez balmasedarren kapitalarekin batera ireki zen. Bere unerik gorenean, fabrika horrek 130 langile zituen [60], eta artilearen prozesu osoa egiten zuen.

Santos López de Letonak beste enpresa bat ireki zuen Galdakaon: La Josefina[61], gaur egungo Bridgestone[62] dena. Enpresa horren eta López de Letonan Indautxun zuen etxearen artean instalatu zen Euskal Herriko lehenengo telefono linea pribatua[61]. .

Artiach gaileta enpresaren lantegia Deustuko erriberan.

Grandes Molinos Vascos

Bizkaiko lehen enpresa kimikoa Galdakaon sortu zen Sociedad Anónima Española de la Pólvora Dinamita izan zen, 1872an[63], Alfred Nobelen baimenarekin eta Bizkaiko meatzaritzari lotuta. Industria kimikoa ez zen, hala ere, gehiegi garatu lehen urteetan, baina "La Dinamitak" bere negozioak hedatzen jakin izan zuen[63]. 1885ean Pirotécnica Astondoa sortu zen, bolbora egiteko helburuarekin. 1903an Sociedad General de Industria y Comercio sortu zen Bilbon, amonio sulfatoaren ekoizleentzat, horixe baitzen Espainiako nekazariek eskatzen zuten ongarriaren osagai nagusia[64]. 1913an L'Èglise et Cie. sortu zen, beranduago "Maderas y Alquitranes" deituko zena, bikea eta galipota egiten zuena Bizkaiko Labe Garaietatik zetorren lehengaiarekin. 1950eko hamarkadara arte ez zen finkatu Bizkaian Dow Chemical enpresa garrantzitsua, azido sulfurikoa piritatik lortzen zuen fabrika. Bere soberakinak burdinan aberatsa zen minerala zen, Labe Garaiek erosten zutena[63]. 1940ean Sefanitro ireki zen Lutxanan, hau ere Labe Garaien eta Bizkaiko burgesiaren babesarekin.

Elikagai industrian Artiach sortu zen Bilbon 1907an. 1920an erre zen eta ondoren Deustun izan zuen egoitza[65]. 1902an Iralan Harino Panadera sortu zuen Juan Jose Iralak, ogia modu industrialean egiteko; 1.000 langile zituen hiriari ogia emateko lanean[66]. 1920an Grandes Molinos Vascos sortu zen Zorrotzan, lehenago ontziolak egondako lekuan. 1923tik aurrera itsasadarretik iristen zen zereala jaso eta modu industrialean irina egiteari ekin zioten[67].

1913ko otsailaren 7an Astra enpresa armagilearen lehenengo harria jarri zen Gernikan[68] (hasiera batean "Esperanza y Unceta" izenarekin). Eibartar ugarik egin zuten lan enpresa hartan, baita greba antolatu ere urte horretako udazkenean[69][70].

Bigarren Karlistaldiaren bukaerarekin bat, fiskalitatea aldatu zen Gipuzkoan. Dirua zutenek egoera probestu zuten sozietate anonimoak eta industrialak sortzeko[71]. 1886 eta 1890 artean 102 sozietate merkantil osatu ziren Gipuzkoan, baina 1914 baino lehen 986 ziren jada.[72] Elkarte horiek guztiak sortuta, XIX. mende bukaeran, Gipuzkoako industria prozesua etengabea izan zen. Gipuzkoako industrializazioak, trinkoa eta sendoa izanik ere, ez zituen enplegatu asko, halere. 1915ean, hiru enpresak bakarrik ("Construcciones Metálicas", "Unión Cerrajera" eta "La Papelera Española" Tolosan) zituzten bostehun langileetatik gora[71]. Gainera, Bizkaian ez bezala, hiriburua ez zen bereziki industrializatu, eta bere ekonomia turismoan oinarritu zuen.

Aurrekari industrial batzuk izan ziren Bigarren Karlistaldia baino lehenago. Papergintzak, askotan, lehenagoko burdinolen azpiegiturak erabiltzen zituen, bereziki hidraulikari dagokionez.[56] Lehenago ere ireki ziren beste paper-enpresa batzuk, baina gehienek eskuz egiten zuten lan. XIX. mendearen hasieran ireki ziren Alegría de Oria eta Nemesio Uranga paper-enpresak Tolosan, edo burdinolaren azpiegitura-hidraulikoa erabiltzen zuena Legazpin[57]. 1841ean aduanak kostaldera eraman ziren, eta horrek merkatu eta inbertsore berriei ateak ireki zizkion. 1842an La Esperanza fabrika ireki zen, paper jarraitua egiten zuen lehenengo lantegietako bat, Brunet, Guardamino eta Tantonat enpresarien diruarekin[56]. Hortik aurrera papergintza enpresa berriak ireki ziren, bereziki Oria ibaiaren arroan. Alegia eta Tolosaz gain, Iruran Echezarreta, Larion y Aristi (1844) enpresa ireki zen. Donostian Rousson eta Mayorrek paper-margotu enpresa ireki zuten 1846an.

Hala ere, enpresa hauek ez ziren oso eraginkorrak, izan ere burdinolen mailu-sistema erabiltzen zuten, Europan pila holandarra erabiltzen zen bitartean. Azken honek 8-10 ordutan egiten zuen lanak 24-30 ordu artean behar zituen mailu bidezko sisteman[57].

1860ko hamarkadan euskal lurraldeetako papergintza indartsua zen, estatuko hirugarrena[56]. Bigarren Karlistaldiaren ondotik trapuen ordez zura erabiltzen hasi ziren papera egiteko. Egur-orea Europatik inportatzen zen, eta beraz Kantauritik gertu eta trenbidetik gertu zeuden enpresek onura jasan zuten, tartean Tolosakoak[56]. 1909an, Papelera Española sortu zen zenbait fabrika batuz; horien artean Errenteriako Papelera Vasco-Belga, eta La Guipuzcoana eta Laurak-Bat, biak Tolosakoak,[73] baina baita ere Gipuzkoatik kanpoko enpresa asko[74]. 1919an, paper kluster bat osatu zen zenbait enpresa gipuzkoarren artean (bederatzi hamabostetik, Hernanin, Villabonan, Tolosan eta Iruran fabrikak zituztenak), eta pisu nabarmena irabazi zuten merkatuan[73]. 1927tik aurrera papergintza enpresen kontzentrazioa areagotu zen, etekin gutxien ematen zutenak itxi ziren eta berria ireki zen Errenterian, Papelera del Oarso (1931)[56]. Errenteriak Manchester txikia izengoitia zuen, bere industria zela eta[75].

Mercero y Cía-ko langileak Orian (20ko hamarkadan)

Ehungintzako fabrikek ere garrantzi berezia izan zuten. 1840tik, Kataluniaren mailara iritsi gabe ere, enpresa garrantzitsuak ezarri ziren bertan, hala nola "La Guipuzcoana" Andoainen eta "San Antonio" Bergaran.

1770 Fábrica de Lienzos de Manuel Iturralde sortu zen Donostian, margo-oihalak egiten zituen lehena. 1840tik aurrera katalan enpresarien dirua sartu zen, eta kotoia lantzen hasi zen. 1830ko hamarkadan 1.100 langile zeuden jada sektore horretan Gipuzkoan, gehienak Bergaran[76]. Ondoren sortu ziren enpresarik garrantzitsuenak Subijana y Compañía (Villabona, 1866), La Algodonera Guipuzcoana (Andoain, 1900), Brunet (Lasarte-Oria[77], 1846) eta Algodonera San Antonio (Bergara, 1850)[76]. Azken hau oihalgintzako enpresa oso garrantzitsua izan zen. 1860an 500 langile zituen: 109 harigintzan, 189 oihalgintzan, eta 203 zuriketa, tindaketa eta estanpazioan. Txinako Nanjing hirian asmatutako prozesu baten bidez gaur egun mahoi izenarekin ezagutzen dugun oihala egiten hasi ziren, kolore urdinean. Hain famatu egin zen, ezen koloreari berari "Bergarako Urdina" (gaztelaniaz: Azul Vergara) deitzen zitzaion. Eskaria hain zen handia Espainiako Gerra Zibila pasa eta gero estatu osoan ekoizten zen lanerako mahoizko arroparen % 90 Bergaran egiten zela[78].

• La Algodonera San Antonio
• 
  La Algodonera San Antonio ehungintza enpresa. Bertan sortu zen lanerako arroparen kolore urdinari "Bergarako urdina" esaten zitzaion.
• 
  La Algodonera San Antonio enpresako emakumezko langileak.
• 
  La Algodonera San Antonio enpresako gizonezko langileak.
• 
  Enpresa barruko irudia.

Lihoaren industria ere sortu zen garai berdinean. 1845ean Sociedad de Tejidos de Lino sortu zen Errenterian, 45 gizonezko eta 221 emakume zituen enpresa, eta geroago La Fabril Lanera ere ireki zen[76].

Brunet y Cía-ko langileak Orian, emakumeak, gizonak eta haurrak (1870)

Emakumeak Boinas Elosegui enpresan lanean, 1903an.

Txapelen fabrikazioak ere garrantzi handia izan zuen, artiletik abiatuta, bereziki Azkoitian (Hijos de Hurtado Mendoza) eta Tolosan. Antonio Elosegi Lizargaratek 1859an Boinas Elosegui sortu zuen. Enpresa horretan emakumeek lan egiten zuten, batez ere, hasieran eskuz egunero pare bat txapela egiten, eta 1878tik aurrera makina zirkularrak instalatu ziren, egunero 15 eta 20 txapela egitea baimentzen zuena. 1883an makina-zuzen bat jarri zuten, eta egunero 200 txapela egin zitzaketen[76].

Espartinen industriak ere izan zuen ordezkaritza Gipuzkoan. Jutearekin egiten ziren espartin horiek[79]. Bere zentroa Azkoitian izan zen, lau fabrikekin. 1910ean 600 langile zeuden, baina 1930ean 1.200 ziren esparru horretan lanean herrian. Esteban Alberdi (1890), Epelde, Larrañaga y Compañía (1894) eta Sucesores de J. F. Arteche (1845) ziren garrantzitsuenak[76]. Errenterian Manufacturas de Yute enpresa zegoen[79]. Azkoitiko enpresek euren jute propioa iruten zuten, 1.000 langilek egunero 30.000 kilo sortzen zituzten, Euskal Herriko enpresarik garrantzitsuena. Enpresa hauei lotuta berriak ireki ziren Azpeitian 1921ean eta Zumarragan[76].

Iraetako kolonia, lehen langile-herrietako bat.

Gipuzkoan burdinolen garapen handia izan zen, eta horietako batzuk XVIII. mendean zehar eraldatzen edo desagertzen joan ziren. Eraldaketa interesgarrienetako bat Iraetako fanderia izan zen; 1774an Filipinetako Konpainiarekin kontratu bat lortu zuen Sevillara burdinazko ontziak bidaltzeko, hortik Almadéngo merkurioarekin betetzen ziren, Ameriketan zilarra egiteko. 1834an kontratua amaitu zen, eta hamar urteren buruan José Arambarri y Cía konpainia sortu zen bertan, latorria sortzeko modu mekanizatuan. 1855ean Fábrica de Hierro de Vera-Iraeta izena hartu zuen, Berako meatzeak ustiatzen zituena[80].

Bizkaiko garapena lortu gabe ere, siderurgiako lantegiak ezarri ziren XIX. mendean zehar: San Martin burdin fabrika Beasainen, esate baterako. Gipuzkoak ez zuen erraztasunik burdina eta ikatza lortzeko[81], eta horregatik jarduera nagusia sektore horretan Bizkaitik iristen ziren lingoteen eraldaketa zen, fundizioen jabeak ziren beste enpresa batzuen lehengai gisa: Bergarako Labe Garaiak Unión Cerrajerarenak ziren, eta Eibarko Aurrera sortu zen, Eibarko armagintza hornitzeko[73]. Elgoibarren San Pedro enpresak bi labe garai zituen, eta Beasaingo Fundición y Hierro Batido enpresak metodo modernoak ezarri zituen 1861ean.[81] Legazpin Patrizio Etxeberriak Segura, Echeverría y Cía enpresa sortu zuen, eskuko erremintak egiteko. Laster hartu zuen fama bere izen komertziala zen Bellotak[82]. Aipatu beharra dago, Beasaingo Urbietako San Martin Burdin Fabrika, 1882an latorria lantzen hasi zela, material horrekin lana egiten zuen Espainiar Estatuko lehen enpresa bihurtuz[83]. Gertakizun hau erabakigarria izan zen 1883an fabrika Goitia familiaren esku gera zedin, eta 1884an enpresak "Goitia y Compañía" izena hartu zuen[84] (geroago hainbat aldiz aldatu zuen eskuz, 1918an CAF enpresaren esku geratu arte).

Lehen Mundu Gerran metalurgiaren eskaria asko igo zen, eta Gipuzkoan metalaren eraldaketa industria sortu zen: giltzak, motorrak, kontserbak, nekazaritzarako-makinaria...[81]

Deba ibar osoan zehar armagintzak garapen handia izan zuen[85]. Eibarko armagintzako azpisektoreak 1915ean 69 arma fabrikatzaile zituen; bi eta hogeita hamar langile artean zituen lantegi bakoitzean. Enpresari bakar batzuek lortu zuten, Bilboko kapitalari esker, tamaina handiagoko enpresak sortzea, hala nola Orbea Hermanos, Gárate, Anítua y Cía edo Víctor Sarasqueta, besteak beste[86]. 1887an 130.000 arma ekoitzi ziren Eibarren, baina 1908an, 484.000 ziren[85]. Soraluzen (Placencia de las Armas) egondako jarduera ere azpimarragarria da.

Ontzigintza garrantzitsua izan bada ere, ez zen Bigarren Karlistaldia arte eguneratu. Zurez egindako itsasontzien aurrean, burdinaren garraio azkarrak metalezko ontziak eskatzen zituen. Lasarteko Fossey enpresak bere lehen itsasontzirako motorra 1886an egin zuen. Hala ere, XX. mendean sartu arte, ez zen aposturik egin barku horien alde. Gipuzkoan arrantzaleentzako bapore txikiak egiten zituzten Pasaiako Astilleros Andonaeguik, Zumaiako Astilleros Urolak, Orioko Miguel Antonio Mutiozabalek eta Hondarribiako Senén Aseguinolazak[87]. Lehen Mundu Gerran, konpetentzia eza baliatuz, berrikuntza ugari egon ziren sektorean. Francisco de Querejeta e Hijos Zumaian (1915)[88] edo Astilleros de Pasajes de San Juan Pasaian (1916) izan ziren horren adibide[87].

Tabakalerako langileak, Donostian, 1889an.

Lehen Mundu Gerraren hasierarekin batera Guillermo Niessen enpresari alemanak Frantzia utzi eta Errenterian Fábrica Electrotécnica Guillermo Niessen elektronika enpresa sortu zuen. 1920tik aurrera bakelita izeneko plastiko sintetikoaren esklusiba lortu zuen, puntako enpresa batean bilakatuz[89]. Eibarren 1920ko hamarkadatik aurrera bizikletak eta piezak egiten hasi ziren, bertan armagintzako piezekin zegoen eskarmentua baliatuz[90]. Arrasaten Monterrongo kontearen zen Olazarra burdinola erosi zioten Resustak eta Bergarajauregik 1869an, sarraila-lantegi bat jarriz. 1980ean Aretxabaletako Hijos de Echevarría y Cía erosi zuten eta 1901ean lehen aipatutako labe-garaia ireki zuten Bergaran. Urte horretan bertan La Cerrajera Guipuzcoana enpresa sortu zuten eta 1906ean lantegi guztiak Unión Cerrajera enpresan batu zituzten[91].

Errenterian ere gaileta enpresa garrantzitsua zegoen, 1886an ireki zen La Ibérica de Galletas Olivet[92] (edo Gran Manufactura Española de Bizcochos de Lujo y Galletas)[93]. Frantziako kapitalarekin 1881ean Limousin anaiek txikoria, txokolatea eta kafea ekoizten hasi ziren Tolosan, eta laster beste enpresa antzekoak sortu ziren, adibidez La Privilegiada Ormaiztegin eta Larrañaga y Cía Zegaman. Louit eta Suchard txokolate ekoizleak XX. mendearen hasieran kokatu ziren Donostian, eta Elgorriaga txokolate-fabrika Irunen[94].

Eibar eta inguruetan sortutako armagintza sektorearen espezializazioari esker, beste enpresa batzuk ere sortu ziren 1920-1930eko hamarkadetan: bizikletak egiten zituzten Orbea eta G.A.C., josteko-makinak egiten zituen Alfa, etxetresna elektrikoak egiten zituen Solac edo makina-erremintako hainbat enpresa txiki, gerora garrantzi handia izango zutenak[94].

Añorgan Rezola zementu lantegia eraiki zen 1901ean[95], aurretik zegoen harria txikitzeko errota baten ordez[96].

Naipes Heraclio Fournier enpresaren hegoaldeko horma.

Arabak ez zuen industrializazio nabarmenik izan XX. mendearen erdialdera arte. Industria gehiena Gasteizen zentratu zen, foku batzuekin Agurainen eta bereziki Aiaraldean[97]. Erregimen Zaharrean aduanak Araban zeuden, eta horrek ekonomiari mesede handia egiten zion; muga-zerga horiek itsasora eraman eta gero Arabako egoerak okerrera egin zuen[98]. 1868an Gasteizen Naipes Heraclio Fournier karta-enpresa sortu zen. 1900ean 10,5 milioi pezeta inbertitu ziren Araban enpresatan. Horrela sortu ziren, besteak beste, Azucarera Alavesa, iutezko ehunen eta zakuen lantegia, larru onduen fabrika edo uhaltegiak[98]. 1907tik aurrera enpresa nagusiak sortzen hasi ziren: Porvenir Industrial, Metalúrgica de Alava, Industrial Alavesa, Maquinista, Sierras Alavesas, Sociedad Darracq, Carmelo, Banco de Vitoria, Ancora de Abechuco, Panificadora Vitoriana, Sociedad Cooperativa de Electricidad, Asfaltos de Maeztu-Leorza, edo Balneario de Zuazo. Enpresa gehienek, hala ere, porrot egin zuten, kapital berriak lortzeko ezintasunagatik zein langile aditurik ez egoteagatik[98]. 1920an Gasteizen 3.440 langile ari ziren industrian, gehienak ehungintzan (855; 584 emakume), zurgintzan eta altzarigintzan (854), metalurgian (819), eta ondoren, eraikuntzan (438) eta janari industrian (352)[98]. 1930eko hamarkadaren ondotik enpresa handienetako bat Ajuria lantegia zen, Araian. Enpresa honek eraiki zuen 1906an altzairua egiteko lehen labe elektrikoa Espainia osoan. 1929an burdina gozoa ekoizten zuen enpresa bakarra zen, eta 1933tik aurrera ikatz-lingotea egiten zuen bakarra[99]. Espainiako Bigarren Errepublikan hainbat enpresa sortu ziren Aiaraldean, tartean Mariano Corral, burdinbideetarako material ekoizlea eta Vidrieras Llodio.

Azucarera de Marcilla, 1903.

Gran Tejería Mecánica Pamplonesa, 1909.

Olaztiko Cementos Portland, 1903

Nafarroan nekazaritza izan zen nagusi XX. mendearen hasieran, 1931ean lurraldearen % 34 hartzen zuen, eta langile-industrialak % 20 baino gutxiago ziren[98]. XVIII. mendean industriatzat har daitekeen gauza gutxi zegoen herrialdean. Burdinola batzuk oraindik sakabanatuta, Lehen Karlistaldiaren ostean eraberritu eta indartu zirenak eta nekazaritzari eta abeltzaintzari lotutako enpresa ugari: oliogintza, alkohola, larrugintza edo oihalak baziren[100]. 1896 eta 1903artean filoxerak mahasti gehienak suntsitu zituen; Etxauriko fokotik abiatuta Nafarroan zehar hedatu zen[101]. Nekazari askok ogibidea aldatu behar izan zuten, industriarako esku gehiago sortuz[100].

Lehenengo industria Ebro ibarrean garatu zen, nekazaritzari lotua ere[98]. Kubako Independentzia Gerraren ostean azukrea metropolian egiten hasi behar izan zuten, eta Nafarroan ere ekoizten hasi zen[100]. Honela sortu ziren azukreari lotutako Azucarera de Marcilla 1903an, Raperie eta Azucarera del Ebro 1910eko hamarkadan edo Agrícola Industrial Navarra Tuteran, alkohola eta erregaliza egiten zituenak; Compañia Navarra de Abonos Químicos (Iruñea, 1908) edo Sociedad Navarra Industria (Lodosa, 1916) ongarri enpresak ziren[98]. Lodosan ere 1908an fekula enpresa garrantiztsua ireki zen[102]. Altsasun eta Beran metalurgia garatu zen, lehenengoan trenbidearen eraginez: Fundiciones de Vera eta Fundiciones de Alsasua enpresek garapen handia izan zuten; Altsasun bainuontziak egiten zituen fundizioa zegoen, zerbait berritzailea[103]. Zurari lotutako industria ere garatu zen: Iratiko zerrategia, Agoitzetik hurbil, Hijos de Victoriano Echavarri, Olaztin, trenbideetako trabesak egiten adituak[98]. Larrugintzan eta zapatagintzan ere ireki ziren enpresak, azienda ugaria baitzen. Eraikuntzari lotua Cementos Portland ireki zen Olaztin 1905ean; papergintzari lotua Onena Atarrabian eta Sociedad Papelera Española eta Artística Navarra Iruñean. Hainbat herritan teilak egiten zituzten enpresa mekanizatuak ireki ziren XIX. mendearen amaieratik aurrera, garrantzitsuena Iruñeko Gran Tejería Mecánica Pamplonesa[104].

1930eko hamarkadaren ondotik Compañía de Sales Potásicas de Navarra (1930), Múgica, Arellano y Cia. metalurgia lantegia Iruñean (1935), eta Cerrajera San Antonio ireki ziren Lakuntzan (1935). Bankari dagokionez aipagarriak izan ziren: Crédito Navarro (1863), Vasconia (1901), Caja de Ahorros de Navarra (1923), Caja Municipal de Pamplona (1872) eta Federación Católico-Social Navarra (1910).[98]

1950ean egoera oraindik ez zen gehiegi aldatu: biztanleen %6,8 bakarrik zegoen industrian enplegatua. Iruñean gutxinaka enpresa berriak sortu baziren ere, nekazal-giroa zen nagusi. 1964an Nafarroako Diputazioak industria-sustapen planaegin zuen, kanpoko inbertsioa erakarriz. Lehendik zegoen industriari kotxegintza eta metalen lanketak hartu zuen pisua. Garai honetako enpresak dira Imenasa, Perfrisa, Torfinasa, Authi edo Super Ser. Irurtzunen Inasa enpresak aluminioaren transformazioa egiten zuen, Piher eta Sanyok elektronika enpresak ireki zituzten Tuteran, eta Lesakan Laminaciones de Lesaca enpresa ireki zen. Papergintzak ere gorakada izan zuen, Zangoza, Cordovilla, Atarrabia, Leitza, Allon eta Lizarran[98].

Forges de l'Adour 1910 aldera.

Maule-Lextarreko espartingileak 1909an.

Ipar Euskal Herrian industrializazioa txikia izan zen, eta bakarrik Lapurdiko kostaldean[105]. Lehen enpresak XIX. mendearen amaieran ezarri ziren, Baionatik gertu, baina ez zen egon benetako industrializaziorik XX. mendea sartu arte. Lehen industria horiek burdinbideen eraikuntzari lotuta sortu ziren, Bizkaitik zetorren metala lortzea erraza baitzen Baionan. 1882an, Forges de l'Adour sortu zen Bokalen[106], 2.000 langilerekin. 1899an, Saint-Gobainen zegoen industria kimikoa Baionara mugitu zuten, azido sulfurikoa, azido nitrikoa eta superfosfatoak egiten zituen industria; Baionako portura iristen ziren Tunisia eta Floridatik fosfatoak[107].

1910an eraiki zuten bolbora egiten duen faktoria bat, Angeluko Blancpignon auzoan[108]. Faktoria horrek frantses gudarostea hornitu zuen, batez ere Gerla Handian (Lehen Mundu Gerran). Jada 1921an, Baionako portura Zumaiatik zementua iristen zen, faktoria batean prozesatzeko[109]. 1924an, Fonderies de Mousserolles sortu zen Baionako beste auzo batean (1840eko beste galdategi baten kokapenean), eta gehienaz 1.000 langile baino gehiago ukan zituen[110].

Baionako portuaren lehen esportazioa zura eta egurra zen, meategiko zutabeak eta trenbideko trabesak bereziki, portuan industrialki ekoizturik, Landetako oihanetik heldu zen baliabidea erabiliz. Portuan bertan, destilategi handi bat agertu zen 1912an. Hendaian 1906an Joseph Grattauk sortu zuen Izarra likorea ekoizteko[111].

Baionako portutik hurbil ere bai, gatzaren industria sortu zen Ipar Euskal Herrian, eta 1881ean eraiki zituzten gatzagak Ahurtin[112]. Besteak beste, Mugerren eta Beskoitzen ere gatza ekoizten zen[113]. Geroago etorri zen aeronautika, adibidez Latécoère 1937an Angelun[114]. Faktoria horrek ur-hegazkinak ekoizten zituen, eta 1.500 langile zituen; gero, 1939an, Bréguet faktoria bilakatu zen, eta gaur egun Dassault Aviation da.

Halere, turismo bai eta ingurumena babesteko (batez ere ura, eta beraz arrantza), industria batzuen etortzea ez zen onartu. Adibidez Peñarroyak Blancpignonen bolbora faktoria erosi nahi zuen, zinkeko galdategi bat eraikitzeko 1920 urteetan[115]. Horrez gain, beste industria batzuen etortzeak edo mantentzeak huts egin dute. 1929an, moda berriko faktoria elektriko baten proiektua heldu zen Miarritzera, uhainen indarra baliatzen zuena, baina hori ere abandonatua izan zen, 1929ko kraxagatik[116].

Batzuetan, industria tradizionalak mantendu eta mekanizatu egin dira Barnealdean, baina Baionako industria tradizionalik nagusiena, ontzigintza, desagertu zen. Arsenal militarra itxi zen 1834an, baina beste ontziola pribatu batzuk segitu ziren lanean. 1850 eta 1856 urteen artean bere azken aro ona bizi izan zuen ontzigintzak Baionan, eta garai horretan 500 langile baziren, ontziola zenbaitetan. Horren ondotik, ontziola pribatuek gainbehera egin zuten berriz, desagertu arte XX. mendearen hastapenean[117].

Donibane Lohizunen eta Ziburun, ontzigintza geratu da, arrantzarentzako itsas-ontzi ttipiak eginez. Ahurtin ere izan da ontzigintza, baina desagertu zen Aturriko ibai-merkataritzarekin, trenbideak merkataritza hori ordeztu zuenean[118][119]. Beste industria tradizional batzuk lihoa eta armagintza dira. Lihoa tradizionalki lantzen zen lurralde osoan, baina ahulki jada 1850ean, eta nagusiki baserrian, etxeko tailer ttipietan[120]. Armagintza tradizionala izan zen bereziki Baionan. Sektore hauen industrializazioaren sinboloa Manufacture d'armes de Bayonne izan zen, 1920an agertuta[121]. Hego Lapurdin ere agertu zen armagintzako manufaktura bat, 1923an: Manufacture d'armes des Pyrénées françaises[122], lehen Pausun eta 1928tik goiti Hendaian.

Txokolatearen fabrikazioa ere ahuldu zen, goraldi baten ondotik eta beste txokolatea fabrikatzen duten lurraldeekin (Suitza bezala) konparatuz. Hortako industriako lehen tailerrak Baionan agertu ziren XVII. mendearen hastapenean. Geroago, txokolatea ekoizten zen Iparralde osoan, eta 1870ean 130 artisau baziren Baionan, Suitzan baino gehiago[123]. Fagalde fabrikatzailea lehena izan zen industrializatzen, Kanbon, eta Napoleon III.aren sukaldea hornitzen zuen 1855etik goiti[124]. Haatik, gero, industria hori kasik galdua izan zen beste lurraldeen txokolate industriaren aurkako konkurrentziagatik. Artisau gehienak ez ziren oso industrializatu, eta faktoria eta artisau guttiek aurrera egin zuten, horien artean Fagalde 1938 arte. Izan ere, 1945ean 15 enpresa geratzen ziren Baionan, 250 bat langile enplegatuz.[125]

Itsasoko produktuen kontserbagintza Donibane Lohizune eta Ziburura etorri zan. Hau hasi zen XX. mendearen hastapenean, aspaldiko arrain gatzunetan jartzeko industria ordeztean, bainan bere denbora onena geroago izan da eta, 1956an 23 kontserbategi baziren Ziburun bakarrik; 1976an 1.200 langile baziren geratzen diren 6 kontserbategietan[126]. Langile horietarik hainbat Bretainiatik heldu ziren, eta sasoilariak ziren. Gaur egun kontserbategi handi horrek desagertu dira, eta bakarrik artisau batzuk geratzen dira.

Hazparnen zapatagintza industria garatu zen. Abiatu zen XVIII. mendean, noiz zurrategi anitzek jadanik lan egiten ari ziren Hazparnen. 1852 eta 1898 artean artisau negozio bat zena industrializatu zen, mekanizazioaren bidez. Hori gertatu zen energia hidrauliko eta erreka anitzen presentziari esker. XX. mende hasieran 3.000 langile zeuden jada zapatak egiten Hazparnen zentratuta[18].

Zuberoan, zehazki Maulen, espartinen industria izan zen handiena. 1868tik aurrera Argentina zegoen euskal diaspora Euskal Herrian erabiltzen zituzten espartinen zolak eskatzen hasi ziren; Maulen espartinak egiten zituztenek Baionatik porturatuz itsasoz-haraindiko negozio honi ekin zioten. Jutea Dunkerquen erosten zuten, batzuetan jada trentzatutakoa. 1882an Oloroe-Donamarian jutea lantzeko fabrika jarri zen, metodo tradizionala gutxika alboratuz, ahalik eta 1896an makina bidez trentzatutakoa nagusi izan arte. 1883an Mauleko tailer batzuk mekanizatu ziren, eta 1903 inguruan indar hidraulikoaz baliatzen hasi ziren. 1915ean Mauleko espartinen industriak 1.350 langile zituen, horietatik erdia Nafarroa Beheretik etorriak[76].

Zuberoan ere beste industririk bazen, Atharratzeko Lombardi Morello zerrategiarekin. Harentzat ekoizten zuten Pirinioetako egurra, eta horrengatik eraiki behar zuten Holtzarteko zubia 1920an. Mendiben beste zerrategia zuten, eta 1927an 200 langile lan egiten ziren faktoria hortan, eta gehitu ahal dira basoako 150 langileak eta platoako 50 langileak. 19 kilometroko Iratiko teleferikoa ere eraiki behar zuten egurra garraiatzeko[127]. Egur hau erabiltzen zuten trenbideak eraikitzeko.

Akamarrera altzarigintza etorri zen, eta bereziki kadiren fabrikazioa. Jadanik Erdi Aroan agoteak egurra lantzen ari ziren herri ttipi hortan, eta XX. mendearen hastapenean 40 bat kadira fabrikatzeko tailer baziren[128].

Meategi ttipi batzuk izan dira Ipar Euskal Herrian, nagusiki burdin meategiak, eta meategi nagusia Larlakoa zen. Hauk bere ekoizpena gelditu du 1914an[129]. Nafarroa Beherean, aipatu behar da Bankako kobre meategi eta galdategia, 1747an eraikia. Horiek 400 langile ukan dituzte, bainan XVIII. mendearen bukaeran galdategia desagertu da. 1825an, bere tokian burdinola bat sortu zen, Larlako burdina erabiliz. Beste burdinola ttipiak izan dira beste meategi ttipi batzuen ondoan, Larrainen (gehienaz 150 langileekin) eta Mendiben (300 langile). Bi adibide horiek desagertu dira industria handiarekiko konpetentziagatik (Bizkaiko burdina eta Lorrenako "minette" delakoa, kalitate onezko meak eta konexio geografiko onenekin merkatuekin).

Madril-Hendaia burdinbidearen Ormaiztegiko bidezubia.

Dario de Regoyosen margolana, trenarekin Bilbon.

Plazaolako trenaren iritsiera Iruñera, 1914ko urtarrilaren 20a.

Beasainen egindako 1.000. bagoia, 1907eko abuztuaren 4a.

Trena, eta zehazkiago, lokomotora industrializazioarekin lotuta dagoen azpiegitura da[134]. 1845ean Bilboko aberatsek Madril eta Irun Bilbotik igaroz lotuko zituen tren baten proiektua eskatzen hasi ziren[135]. Ez zen mugimendurik egon ahalik eta 1856an Pereire anaiek Norteko Konpainia osatu eta Miranda de Ebrotik Irunera doan trenbidea diseinatzen hasi ziren arte. Lau urte lehenago, Pereiretarrek Bordele-La Teste burdinbide-tartea berritzeko esleipena jaso zuten, Espainiako mugarainoko lehen zatia izango zena.[136] Hurrengo hilabeteetan, Baiona eta Perpinyàrainoko zein Narbonarainoko lineak eskuratu zituzten eta, berehala, Midiko Konpainia sortu zuten azaroaren 5ean. 1855ean, Bordele-Baiona linea ireki zen, Erresuma Batutik fabrikatu eta ekarritako materialaz eta britainiar konpainia batek eraikita. Aldi berean, hegoaldean, Altsasu eta Beasain arteko tarte konplexua amaituta, 1864ko abuztuan ireki zen bide osoa.[oh 3], 1863ko irailaren 1ean Beasain-Donostia zatia ireki eta gero[137]. Bide honen zubirik interesgarriena Ormaiztegiko bidezubia da. Bilbotik igaroko ez zela ikusita, 1863an Castejón-Bilbo burdinbidea eraikitzen hasi ziren, diru galera handiekin[135]. Norteko trenbidea Altsasutik pasatzen zela ikusita, Irun eta Bartzelona puntu honetan batzeari ekin zion Compañía del Ferrocarril de Zaragoza a Pamplona enpresak. 1860an Iruñetik Caparrosorako zatia eraiki zen, hurrengo urtean Caparroso-Tutera eta Tutera-Casetas zatiak; 1864an Iruñea-Irurtzun zatia eta, azkenik, 1865ean Irurtzun-Altsasu zatia[138]. 1917an Construcciones y Auxiliar de Ferrocarriles sortu zen, trenbideen eta trenen eraikuntza-arloan lan egiteko asmoz, eta 1918an Beasaingo bagoi-fabrika bere egin zuen, 1860tik aurrera ireki ziren hainbat enpresa xurgatuz[139] Beasainen egindako lehen bagoia 1905ean egin zen, fabrika hori Sociedad Española de Construcciones Metálicas izeneko enpresaren jabetzakoa zenean[140]. Trenbideen materiala, aitzitik, XIX mende bukaeratik egiten zen Beasainen, Maquinista Guipuzcoana enpresaren izenpean[141].

Bitartean, lehen ikusi ditugun meatzeetarako trenbideak sortu ziren Bizkaian, mineralen esportazio masiboa baimenduko zuena. Lehenengo trena, lehen ikusi dugunez, Diputazioarena izan zen, baina laster sortu zituzten euren trenbideak enpresa pribatu ezberdinek (Ikus, Meatzaritza: industrializazioaren oinarria atala artikulu honetan)

Baina Euskal Herriko orografia zaila denez, trenbide askok bide estua aukeratu zuten, eraikitzen merkeago. 1882ko ekainaren 1ean Bizkaiko Trenbide Nagusia ireki zen, Bilbo eta Durango artean. 1885ean Durango eta Zumarraga batzeko konpainia eratu zen, modu horretan Bilbo eta Irungo muga artean tren aldaketa bakarra lortzeko asmoz. Aldi berean Maltzagarainoko trenbidea eraikitzen hasi zen. 1887an ireki zen trafikoa Eibarreraino eta 1889ko abuztuaren 26an Bergara eta Zumarraga arteko trenbidea ireki zen[135], Debako trenaren parte. 1891ean Manuel Martík Elgoibar eta Donostia batzeko trena diseinatzen hasi zen, merkantzien aldaketa ekiditeko asmoz[oh 4] 1893ko abuztuaren 3an Zarautz-Donostia zatia ireki zen; baina Itziar eta Meaga zati zailak ziren, eta 1901eko urtarrilaren 1.a arte ez zen lortu Bilbo-Donostia trenbidea irekitzea, kostu ekonomiko altuarekin[135]. Bizkaian, bitartean, Bizkaiko Trenbide Nagusiaren arrakasta ikusita hainbat trenbide ireki ziren: Bilbo-Areeta trenbidea 1887ko uztailaren 1ean, Zornotza-Gernika trenbidea 1888ko abuztuaren 13an, Cadaguako trenbidea (Bilbo eta Balmaseda artean) 1890eko abenduaren 5ean, Lutxana-Mungia trenbidea 1894ko uztailaren 9an, La Robla trenbidearen Balmasedako zatia 1894ko irailaren 4an, Bilbo-Lezama trenbidea 1895eko maiatzaren 30ean eta Zalla-Santander zatia 1896eko ekainaren 20an. Sare zabal hau egin eta gero, adar txikiak eraiki ziren: Durango-Elorrio (1905) eta Matiko-Azbarren (1918), adibidez. Azken honek Santander, Donostia eta Plentzia batzeko aukera ematen zuen[142]. Tarte honetan eraiki zen trenbide zabal bakarra Bilbo-Portugalete trenbidea izan zen (1888ko irailaren 24a)[143].

Napoleon III.aren garaian, Pereire anaien Midiko Konpainiak Frantzia hego-mendebaldean trenbide sarea eraikitzeari ekin zion. 1879tik bigarren mailako trenbideak egiten hasi ziren. Baionatik Donibane Garazirako lanak 1883an hasi zituzten Baionako Glain eta Mousserolles arteko zelaian; 1891ko urtarrilaren 19an Baiona-Kanbo zatia zabaldu zen, 1892ko abuztuaren 20an Kanbo eta Arrosa-Ortzaize artekoa eta 1898ko abenduaren 11n Nafarroa Behereko hiriburura heldu zen.[144]

Euskal Herriko burdinbide sarea 1927an

Behin Bizkaia trenez lotuta, Gipuzkoa eta Arabara mugitu ziren inbertsioak. Topoa Donostia eta Hendaia artean 1913ko uztailaren 13an ireki zen, Plazaolako trena Lasarte eta Iruñea artean 1914ko urtarrilaren 20an eta Bidasoko trena Irun eta Elizondo artean 1916ko maiatzaren 28an. 1882an Herran anaiek Anglo-Vasco-Navarro trenbidea eraikitzeko Ingalaterrako dirua jaso zuten. Helburua Lizarra eta Bergara batzea zen, pixkanaka lortu zuten helburua: 1927ko irailaren 23an ireki zen guztiz. Behin trenbide hau eginda, Gipuzkoako bailara guztiek Urolak ezik zuten trenbidea; horregatik, Gipuzkoako Foru Aldundiak Urolako trena eraiki zuen 1926an[142]. Nafarroan, 1911an El Irati ireki zen, Iruñea eta Zangoza batzen zituena[145].

Hiru izan dira industrializazioarekin harremana izan duten portuak: Bilboko portua, Pasaiako portua eta Baionako portua

Barkuak Bilboko Areatzan, 1902an.

Portugaleteko Burdinazko kaia

Bilboko portua laster geratu zen txiki industrializazio handiarekin eta, horrela, portuaren lurraldea itsasorantz zabaldu zen, Bilbo ondoko udalerrietara zabalduz. Gauzak horrela, 1872. urtean Bilboko portu eta itsasadarraren Obren Junta sortu zen (gaur egungo Bilboko Portuaren Agintaritza). 1887an Portugaleteko Burdinazko moilaren eraikuntza inauguratu zen. 1902an Kanpoaldeko portua eraiki zen, Evaristo Txurruka ingeniariak gidaturiko lanetan. Ordurako portuak 18 kilometro kai eta hiru gune desberdinez osaturik zegoen. Itsasadarrean barrurago zegoen gunean, portu komertziala zegoen. Erdialdeko gunean portu industriala. Eta kanpoaldeko portuan, itsasontzi handientzako kaiak aurkitzen ziren. Luzero puntako eta Galea puntako kaiak eraiki ziren, portuaren kanpoaldeko gunea zein zen argi ezarriz. Galea puntako kaia amaitu gabe geratu zen, Getxoko familia burgesek, portua eskuinaldera zabaltzearen aurka agertu eta gero. Gaur egun kaia oraindik ere amaitzeke dago. Portuaren hazkundea etengabekoa izan zen 1970eko hamarkadako krisialdira arte. Bilboko portua, Espainia mailako porturik garrantzitsuena zen, edukiontzi eta merkantzia gehien mugitzen zituena.

Pasaiako portua Gipuzkoako portu industrialik garrantzitsuena zen. Trenbidetik gertu, Donostiak erabilitako portu historikoa ere bazen, baina Nafarroa, Aragoiko parte bat eta maila batean Akitaniako hegoaldea ere Pasaiatik zerbitzatzen zen[107]. Pasaiako udalak mantendu ezin zuela eta, Foru Aldundiaren esku geratu zen 1870ean. 1871-1883 tartean Sociedad de Fomento del Puerto de Pasajesen esku egon zen, eta 1884tik 1926ra arte frantziar kapitala zuen Sociedad General del Puerto de Pasajesen kudeaketaren esku [146]. Pasaiako portuak eta Baionako portuak historian zehar elkarlan zein etsaitasun harremanak izan zituzten[107]. 1871ean Antxoko moila eraiki zen eta 1905ean Herrerakoa, baina portuak ez zuen benetako indarra hartu Espainiako estatuaren esku geratu zen arte, 1927an[107].

Baionako portu industrialak hiru aurrekari garrantzitsu zituen: trenaren iritsiera 1855ean, "Forges de l'Adour" enpresaren sorrera 1882an eta Sait-Gobainen zegoen industria kimikoa Baionara eraman izana, zeinak fosfatoak eta piritak behar zituen[147]. Lehen ikusi dugun bezala Lapurdi ez zen bereziki industriala, horregatik portuaren eskuduntza Baionako Merkataritza Ganbararen esku utzi zuen estatuak[107]. Portuaren itzalean hainbat enpresa sortu ziren, hasieran Bokalen, gerora Baionatik itsasora doan eremuan. 1912an 7.580 metro moila zituen Baionak, eta portuak merkantzia ugari jasotzen zituen[107].

Electra del Nervión, Bilboko lehen zentral termikoa izan zena.

Elektrizitatea eta energia ere guztiz lotuta joan izan dira industrializazioarekin. Euskal Herrian Bilbo izan zen prozesu honen aitzindaria, gas zein elektrizitate-sorrera eta banaketa egin zuten lehen enpresekin. Aurreko kasuetan ikusi dugun bezala, industrial eta finantzari familiek bultzatu zuten prozesu hau ere, tartean Aznar edo Ybarra familiek. Gerora Iberdrola izango zenaren lehen ernamuina kapital hauetan dago[148]. Euskal Herriko lehen zentral elektrikoa Evaristo Txurrukak sortu zuen 1883an, Bilboko kanpo portua argitzeko[149]. 1890ko hamarkadaren lehen urteetan hainbat enpresa sortu ziren ur-saltoak erabiliz elektrizitatea sortzeko helburuarekin, edo ikatza errez energia termikoa erabili nahi zutenak. Bizkaian Electra del Nervión, Compañía General de Electriciad, Electra Ibaizabal eta Electra de Bedia sortu ziren lehenengo. Compañia Vizcaína de Electricidad enpresa elektrizitatearen garraioan espezializatu zen[150], baina enpresa siderurgiko handiek euren sorgailu propioak zituzten: "Santa Ana de Bolueta" enpresak, adibidez, elektrizitate propioa sortzen zuen, eta Bilboko hainbat etxetan saltzen zuen soberakina[151]. Bilboko udalak ere bere elektrizitatea sortzen zuen, hasieran gasarekin, baina 1897tik aurrera sorgailuen bidez[150].

Gipuzkoan herriz herri zeuden baliabide hidraulikoak erabili ziren elektrizitatea sortzeko, 1880ko hamarkadatik aurrera, eta ez zen sortu enpresa handirik hurrengo hamarkadara arte. Araban eskaria txikia zen, eta 1892ra arte ez zen eratu Eléctrica Vitoriana enpresa. Iruñean 1888an hasi ziren elektrifikazio lanekin[148]. 1902an Iruñean ere sortu zen bonbilla fabrika bat, Argui Ona izenekoa[152]. Hala ere, Hego Euskal Herriko elektrizitate produkzioaren zatirik handiena ondoren ikusiko dugun Hidroibéricaren eskutik etorri zen[148].

1901ean Bilbon Sociedad Hidroeléctrica Ibérica (Hidroibérica) sortu zen, Bizkaiko Bankuaren babespean. Bi eremutan zentratu zuen elektrizitatearen sorrera: Leitzaranen eta Ebro ibaian. Produkzioa, hasiera batean, Bizkaian salduko zuen, enpresa hau babesten zuten industrialek ondo ezagutzen zutelako merkatua eta beharrak[150]. 1908an Hidroeléctrica Ibéricak Unión Eléctrica Vizcaína sortu zuen, aurreko paragrafoan aipatu diren hainbat elkarterekin fusionatuz, elektrizitatearen salmentarako[150]. 1903an Cooperativa Eléctrica de Bilbao sortu zen, bazkide-sistema kooperatibo batekin, 1914an desegin zena[153]. Aldi berean Société des Tramways et de l’Electricité de Bilbao (Tramelec) tranbia enpresak elektrizitatea ere sortzen zuen, eta 1906an Compañía de Tranvías Urbanos de Bilbao eta Compañía Vizcaína de Electricidad xurgatu zituen[154]. Hortik aurrera, Tramelec eta Hidroibérica enpresen arteko negoziazioak hasi ziren, euren arteko negozioak osatu eta elkarrekin produkzioa banatzeko helburuarekin. 1910etik aurrera Tramelec xurgatu zuen Hidroibéricak eta Bizkaian errotutako enpresa honek Espainiako iparraldea elektrifikatzeko bideari ekin zion[150].

Biztanleriaren hazkuntza, herrialdeka, 1850 eta 1880 artean. Bizkaian, belaunaldi bakar batean, hazkuntza oso handia izan zen, garai berdinean Erresuma Batuan eman zena baino nabarmen handiagoa.[179]

Euskal Herriak aldaketa demografiko nabarmenak izan zituen prozesu honen ondorioz. Landa-guneetatik hirira zein Euskal Herritik kanpoko familia osoan migrazioa eman zen,[180], askotan modu masiboan. Migrazio masibo hori Bizkaian ikusten da oso ondo. 1811tik aurrera populazio-hazkunde prozesua hasi zen, Antzinako Erregimena deuseztatzen joan ahala desamortizazioak eman eta landa-eremu asko ereiteko aukera baitzegoen. 1841ean prozesua azkartu zen, % 0,5 eta % 1 arteko hazkuntza-tasak lortuz[181]. 1877tik aurrera Bigarren Karlistaldia bukatuta, leherketa demografikoa hasi zen. Meatzaritzaren hazkundeak eta industrializazioak hazkuntza-tasa urteko %2ra eraman zuen, momentu horretara arte inoiz egondako handiena.[181] Hazkuntza hau azaltzeko barne faktoreak begiratu behar dira, alde batetik, eta inmigrazioak izandako papera, bestetik. Jaiotza-tasa %33tik % 35era igo zen 1800-1877 tartean heriotza-tasa ‰ 28tik (1787) ‰ 23ra (1877) jaitsi zen bitartean. Beherakada hori nabarmena izan zen haurren artean: 1800ean jaiotako 1.000 umetik 350 bederatzi urte bete aurretik hiltzen ziren, eta 1877an 250 ziren.[181]

Migrazio masiboak 1877ra arte egondako tendentzia guztiz hautsi zuen. Langileen iritsiera masiboarekin batera, jaiotza tasa inoizko altuena izan zen, %40 arte 1890 eta 1895 artean. Emakumeen ezkontza adina jaitsi zen, 21 eta 23 urte artera eta ezkontzak ere ugaritzen dira. Familiak osatzea garrantzitsua zen, lan-baldintza gogorren eta etxebizitzen osasun-kondizio eskasen ondorioz heriotza-tasa handitu baitzen (‰23tik ‰30,18ra).[181] 1896tik aurrera egoera hobetzen joan zen, baina migrazio olatu bakoitzarekin heriotza-tasa ere handitzen zen. Jaiotza-tasa ere gutxitzen joan zen, haurren heriotza kontrolpean zegoelako eta babes soziala lortzen joan zen heinean familia handia izateak garrantzi txikiago zuelako.[181].

El desierto, Juan Martínez Abades. Industriak sortutako kutsadurak arazo ekologiko handiak sortu zituen.

Industrializazioarekin batera poluzioa izugarri handitu zen, bereziki ibaien inguruan. Baina ez zen hori izan arazo ekologiko bakarra: airearen kutsadura, mendietan egindako mugimenduak, metal astunen kontzentrazioa edo bertako basoen mozketa pinuak landatzeko eragin handia izan zuen XX. mende osoan zehar.

Ibaien kutsadura sakonki aztertu da Bilboko itsasadarrean eta Abrako golkoan.[182]. Industrializazioaren aurretik Bilboko itsasadarra zen Kantauri osoan zegoen estuariorik handiena[183]. Estuario hori ixten joan zen, ahalik eta kanal nabigagarri bat izan arte, atalak zuzenduz, uharte artifizialak sortuz, eta itsasorako irteera zuzenduz. Gobela ibaiaren ibilbidea ere aldatu zen, Asuaraino eramanez[184]. Industrializazioaren hasierarekin batera, eta ia 150 urtez, kontrol handirik gabe isuri ziren ibaira hondakinak, industrialak zein gizakienak. Ondorioz, ibaiaren parte askotan bizitza guztiz desagertu zen, eta metal astunen kontzentrazioa onartutako gehienezkotik gora kokatu zen, bereziki Asuatik Portugaletera doan eremuan[182]. Berun, kadmio, zink, kobre, artseniko eta merkurio kontzentrazioak arriskutsuak izan dira denbora luzez[184]. Metal hauek Gipuzkoako beste ibai batzuetan ere aurkitu dira, nabarmen Oiartzun eta Urolan, eta oso kontzentrazio altuak Deba eta Urumean[185]. Oro har, Gipuzkoako ibaiek euren itsasoratzean duten ur-kalitatea hobetu bada ere, historikoki kutsadura nahiko izan dute ere[186].

Beste industria-hondakin batzuk, baita dagoeneko erabili ezin daitezkeen industria-produktuak, lurperatu dira lurralde osoan zehar. Lindanoaren kasua da, bereziki Bizkaiko hainbat gunetan lurperatu zena, kontrolik gabe[187]. Belaunaldiak beharko dira bere efektuak pasatzeko[188]. Gaur egun egoera hobetu bada ere, airera bidalitako partikulek ere eragin nabarmena izan zuten osasunean XX. mendean zehar. Bilbo inguruko airearen kalitatea txarra zen, kutsadura handiarekin, bereziki Barakaldon[189].

Papergintzak eskatuta, basogintzan ere aldaketa nabarmena eman zen XX. mendean. Erabilera pribatuko mendietan intsinis pinua eta eukaliptoa landatu ziren, bertako basoen kaltetan. Gaur egun Euskal Autonomia Erkidegoko lurrazalaren %54 basoa da, eta baso horietatik %30 intsinis pinua da[190]. Lehen aleak 1871ean landatu ziren, proba gisa, eta 1897an landatu ziren lehen baso eremu handiak, Bedian eta Galdakaon. Emaitza ona zela ikusita Bizkaia eta Gipuzkoako diputazioek 1917tik aurrera landaketa masiboa bultzatu zuten; baserritarrek azkar ikusi zuten egur horrek dirua ematen zuela eta basogintzaren industria piztu zuen. Gainera, mendi asko jada soilduta zeuden garai horretan, gehiegizko egur ustiapena zela eta[191].

Athletica 1903an.

Industrializazioak aldaketa kultural handia ekarri zuen Euskal Herrira. Pertsona, usadio eta bizimodu berriek eragina izan zuten eguneroko bizitzan.

Kirolean, mende bukaeran, Athletic sortu zuten Bilbon zeuden Britainia Handiko langile eta hainbat ikaslek.[192] Orain arte, klubak berak barne, 1898 urtea eman izan dute fundazio data ofizialtzat, baina zenbait ikerketek data horren aurretik Athletic izeneko klub baten existentziaren eta honek jokatutako zenbait futbol partiden testigantza ematen dute[oh 6]. Alta, Bilbon jokatu zen lehen futbol partida, 1889an, ekainaren 29an jokatu zen, Barmston Rangers eta hainbat barkutako marinelen artean[195][oh 7]. Garai hartan Lamiakoko hipodromoan jolasten zituzten partidak[192][196].

Eskusoinu txikia eta trikiti musika ere industrializazioaren ondorio dira. 1889an lehenengo aipamen idatzia dugu, Urkiolako erromeria batekoa, akordeoi guztiz berri bati buruzkoa ("novísimo acordeón"). Nondik etorri eta zabaldu ote zen berriz, ez dago argi. Bi teoria nagusi daude honen inguruan. Batzuen arabera, trenbidea egitera etorri ziren Alpeetako langileek, frantsesek nahiz italiarrek ekarri zuten. 1860. urtearen inguruan, eta bada Altsasun soinu txikia azaltzen den argazki bat.[197][198][199]. Beste teoria batzuen arabera, zabalkundea Bilbotik Gipuzkoara izan zen: Bilbotik Arratiara, Zornotzara, Gernikara, Lea-Artibaira eta ondoren Gipuzkoa mendebaldera. Zengotita denda zegoen Bilbon, seguruenik Honner markakoak ziren lehen soinuak saltzen zituena. Trikitiak berehala hartu zuen leku garrantzitsu bat herri musikako errepertorioa jotzen zuten instrumentuen artean. Arina zen, txikia, edozein lekutara erraz eramateko modukoa. Baxuek erritmo bat eramateko aukera ematen zuten; orkestra txiki bat zeukaten soinu tresna bakarrean.

Jacques Valdour soziologo frantsesa langile gisa aritu zen Euskal Herrian 1913an, L’Ouvrier espagnol. Observationes vécues liburua idazteko[200]. Infiltratu moduan, Eibarren aritu zen lanean, armagintzan. Eibarko langileak sakonki sozialistak eta antiklerikalak zirela aipatu zuen, eta kanpotik etorritako batzuk anarkistak, baina Herriko Etxean eta beste gune batzuetan eztabaida biziak entzuteko gai zirela aipatu zuen. Kontrara, Donostian burgesiak eta aristokraziak Belle Époqueaz disfrutatzen zuen, talka geroz eta handiagoarekin. Egoera horretan, baserria eta mundu tradizionala lehengo egoerara bueltatzeko modu gisa ikusten zuten karlista izandako askok, horietako batzuk elitekoak; Euskal nazionalismoaren hastapenak izan ziren, askotan Euskal Lore Jokoak eta antzeko ekimenekin lotuta[71].

Bizkaia Zubia, Gizateriaren Ondarea den eraikin industrial bakarra Euskal Herrian.

Harino Panadera, Iralan.

Bizkaiko Labe Garaietako 1. Labe Garaia, Sestaon.

IOHLEEk egindako sailkapenean arabera, eraikin sailkatuak, inbentariatuak eta inongo babes mailarik ez dutenak daude. Lehen taldearen baitan hainbat eraiki daude Bizkaian, euren sailkapenaren eta Eusko Jaurlaritzaren arabera[205]:

Abanto-Zierbenan Bodavalleko ebakitzea; Areatzako hiltegia; Balmasedan Boinas La Encartada museoa eta bere inguruak, eta Balmasedako hiltegia; Barakaldon Alzolako zubia Kadagua ibaiaren gainean, FESA pabiloia, Altos Hornos de Vizcayako etxeak, azoka eta udal hiltegia; Bilbon Alondegia, Arabella kooperatiba, Arraiz Mendiko instalazioen multzoa, Atxuriko geltokia, Erriberako Merkatua, Gurutze auzoa, Kordeldegi zaharra, Mallona galtzadetako geltokia, Marzana Kaiko Kargategia eta Meatzea, Molinos Vascos, Primitiva meatzea, eta Udalaren Desinfekzioetarako Zentroa; Gernikan tailerrak eta geltokia; Getxon Neguriko geltokia; Mendexako ontziola; Gueñesen La Conchita kooperatiba eta La Unión; Lekeitioko Lazunarri malekoia, Lea ibaiko ontziolak (Isuntza, Egiguren Atxurra eta Mendieta) eta izotz-fabrika; Markina-Xemeinen Esperanca y Cía; Mendexan Fundición Guerediaga, Iturriza y Cía; Muskizen La Demasíatik Complementora, Orconera Iron Ore Company Limited eta Josefa meatzea; Ondarroan Alfontso XIII.aren zaldain birakaria; Portugaleten Burdinezko kaia, La Canillako geltokia eta Bizkaia zubia; Plentzian hiltegi zaharra eta Kristo-Eskilara enparantzako 8-12 etxeak; Sestaon Kooperatiba Berria, Bizkaiko Labe Garaiak (Bizkaiko Labe Garaietako 1. Labe Garaia bereziki), La Aurora kooperatiba, La Galana, La Humanitaria kooperatiba, La Protectora; Trapagaranen Amalia Vizcaina Esparrua, Larreinetako funikularra eta Zugaztieta.

Gainera, inbentariatuta daude Bilboko El Pontón errota eta okindegia, Harino Panadera, Indautxu garajea, La Ceres eta Zorrozako tailerrak; Foruan Tenería Vascongada; Karrantzako Dolomitas del Norte; Ortuellako Apold-Fleisner labea; eta Portugaleteko El Progreso kooperatiba, Kontsumo-Kooperatiba eta Villa Nueva Kooperatiba.

Babesik gabeko eraikinak asko dira, eta horietako batzuk egoera oso txarrean daude. IOHLEEk honakoak aipatzen ditu: Barakaldon Illgner pabilioia, La Felicidad etxe merkeak, Errekatxoko presa eta PROFUSA enpresako coke bateria eta Orconerako kargalekua; Basaurik La Basconia; Bermeon Matxitxakoko itsasargia eta Conservas Ormaza; Berrizen Patalako zentral hidroelektrikoa; Bilbon Artiach fabrika, Abandoko Indalecio Prieto geltokia, Euskalduna ontziolaren inguruak (dikea, Karola...), udaletxeko zubia, Deustuko zubia, Tigrearen eraikina, Bilbao-Concordia geltokia,Gaztelondoko Alondegi Berria eta Elorrietako punpatze gunea; Galdakaon Explosivos Río Tintoren kolonia; Leioan FAES eta Udondoko zubia; Mungian Electro Mecánica Arteche Hnos EAHSA; Muskizen Pobeña-Cobarón meatzaritza eremua; Sestaon La Naval ontziolaren 1. dikea eta Babcock & Wilcox herria; Trapagaranen General Eléctrica Española eta Zeanurin Barazarko zentral hidroelektrikoa.

Andoaingo Laborde Anaiak eraikina, gaur egungo Martin Ugalde Kultur Parkean.

Igeldoko funikularra.

Gipuzkoan sailkatutako ondarean aurki daitezkeen erakinak honakoak dira[205]: Andoaingo Braher , geltokiko biaduktua, Krafft, Laborde Anaiak eraikina eta ZIAKO; Azkoitiko azoka eta hiltegia; Beasaingo azoka eta Manufacturas Olaran; Debako Azpiestazio elektrikoa, tren-geltokia eta udal-azoka; Donostiako Igeldoko funikularra, gasometroa, udal gas fabrika eta udal zentral elektrikoa; Eibarko Zamakola tailer-etxea; Irungo Euskotrenen mugako zubia eta Santiago zubia; Oñatiko tren-geltokia; Ordiziako azoka; Orioko Cerámica de Orio; Ormaiztegiko bidezubia; Pasaiako Jaizkibel draga, Platako itsasargia, Santa Ana arkua eta Senekozuluako itsasargia; Tolosako Araxes paper-fabrika, azoka, Berdura plaza, hiltegia, Papelera Olarrain S. A. eta zerkausia; Villabonako SACEM; Zarauzko azoka eta Mollarri; Zeraingo Aizpeako meategiak; eta Zumaiako hiriko geltokia, oinezkoentzako burdinazko zubia eta Uriarte zementuen biltegia.

Inbentariatuen artean honako eraikinak daude: Andoaingo SAPA; Arrasateko Unión Cerrajera eta bere sarrera eraikina; Beasaingo Manufacturas Olaran; Eskoriatzako Zubiate Buztindegiko labea; Orioko Mutiozabal ontziola;Soraluzeko S. A. Placencia de las Armas; Legazpiko Azpikoetxea paper-errota; Zegamako Altzibar teileria; eta Zeraingo Larraondoko zerrategia.

Babesik gabeko ondare industrialaren zerrenda luzea da. Arrasaten ELMA S. A. eta Fagorren eraikin nagusia; Azkoitian San Francisco fabrika eta San Martin auzoko etxe merkeak; Beasaingo CAF; Begarako Labegaraieta; Donostiako Coca-Colaren fabrika, Norteko geltokia, Tabakalera, Rezola zementu lantegia eta Maria Kristina zubia; Eibarko Alfa Microfusión, Industrias Pampo eta Lambretta; Errenteriako hiltegia; Getariako Elkano arrantzale kofradia; Hernaniko Urumeako zentral hidroelektrikoak; Irungo Irugurutzetako meatzeak eta Lapitze eta Anakako etxe merkeak; Legazpiko Patricio Echeverria eta San Inazio auzoa; Olaberriako Ihurreko gasolindegia; Ormaiztegiko Mutiloa meatzaritza gunea; Oñatiko Fagor Mueble eta Olateko zentral hidroelektrikoa; Pasaiako Luzuriaga ontziola eta Pasaiako portuko eraikina; eta Zestoako Iraetako fanderia eta Cemetos Uriarte, Zubimendi y Cía.

Goya gasolindegia.

Araban ondare industriala txikiagoa da, eta babesa dutenak gutxi dira. Añanako Gatz Harana eta bere baitako eraikin batzuk eta Gasteizko ur-biltegia baina ez daude babestuak gaur egun. Sailkatutako ondarean Gasteizko Azucarera Alavesa, Bonilla tailer etxea eta Goya gasolindegia daude; Iruña-Okako kiskaltze-labea eta Legutioko Olleriasko labea dira beste eraikinak.

Sailkatu gabekoen artean zerrenda bat eskaintzen du IOHLEEk: Araba osoan zehar hedatutako Telegrafia optikoaren dorreak; Aguraingo zereal biltegiak; Amurrioko Acha eta Dámaso Arberas y Cía; Arraia-Maeztuko Arana-Abreu tailerra eta geltokia; Asparrenako Ajuria y Urigoitia; Eltziegoko Marqués de Riscal; Gasteizko ECN, CEGASA, tren-geltokia, KAS; Kanpezuko Antoñanako zentral hidroelektrikoa; Lantarongo Fontechako zentral hidroelektrikoa;Lantziegoko Trujal de Lantziego; Laudioko geltokia, JEZ Sistemas Ferroviarios, La Cerámica de Llodio eta Villosa-Guardian; eta Legutioko Zadorrako urtegiak.

Orbaitzetako ola.

Nafarroan ez dago ondare industrialaren katalogo berezirik, baina Espainiako Industria Ondarearen Plan Nazionalak eraikin batzuk aipatzen ditu[206]: Cabanillasko La Marquesa trujala; Iruñeko Industrial Urbana, IWER eta MATESA; Olaztiko Cementos Portland Valderrivas; Orbaitzetako ola; Oroz-Beteluko zentral hidroelektrikoak eta Tuterako Piher eta Nacesa.

Nafarroako ondare industrialak ahaztura duela salatu dute elkarte historikoek, adibidez Nabarraldek[207]. Zutik dauden eraikinetako batzuk, Castejóngo La Harinera de Castejón[208] edo Eugiko Olaberri munizio fabrika[209] dira.