Ilaski
Ilaski / Ilazki[1], Eguzkiren ahizpa eta Ama Lurraren alaba, Ilargi amandrea bezala gurtuta, Euskal mitologian berarekiko idatzi gehienetan nekazari gizarterako baliagarri dituzten sinismenak jasoak dauzkagu.
| Ilaski | |
|---|---|
| Euskal Herriko mitologia | |
_-_Midjourney_AI_bertsioa.png.webp) | |
| Ezaugarriak | |
| Sexua | emakumezkoa |
| Domeinua | Ilargia |
| Familia | |
| Ama | Amalur |
| Anai-arrebak | Eguzki Amandre |
Ilargiarekin nahastuta agertzen bada ere bere ahizparekiko "zki" atzizkiak Ilazki egokiagoa dela dirudi goi-andere hau aipatzeko Euskal mitologian barne.
Eguna eta gauean oinarrituta, Eguzki eta Ilazki parekoak izan behar dutela pentsa dezakegu, hau da, bat argitsua eta bestea iluna, honengatik bera izan behar du ilargian azaltzen dan itzal itzela.
Barandiaranek bere idatzietan "burua ilargiaz inguraturik daukan emakume handia" zioen Azkoitiako Amuteko Damie da.[2] Berez Mari da, ez da Anbotoko Dama, baina bai bestea bezain gurgarria eta goraipagarria.
Gaueko zelataria, gau-lanen eta izakien zaindaria, legea zapuzten dutenak zigortzen ditu: ahabia lapurra bereganatuz eta Mateo Txistu galarazi zuen erbinudearen itxura hartuz.
Heriorekin parekatzen dute askotan, baina herio beste gauza bat da,
Erlazio hau ilargia daukan psikopompo paperean oinarrituta egon daiteke.
Kristau kutsua duen sinismenak hildakoen arimak zerura ailegatzeko ilargitik pasa behar dutela dio. Baina ez da halakorik jasota aurkitzen Euskal mitologian barne, sinismen horiek kristauenak bahit dira. Bai jasota dagoela hildako eta izarren arteko erlazioaren sinismenak.
Erromatarren Ilargiaren jainkosaren (Luna dea) antzera Ilazki ilargiaren goi-anderea da.
Gaztelaniazko Luna hitzak (erromatarrek Lurraren sateliteari ematen zioten izen berbera) zeru sabaiko zulo leiho baten sinesmena adierazten du, gaztelerazko hitz horren beste esanahia erakusleihoko kristala dala ideia hori baieztatzen du.
Ilargia
Ilargiaren euskalkietan jasotako beste izen batzuk
Hedatuen dagoen izena hau da baina beste herrialde eta euskalkietan jasotako beste izen batzuk baditu:
Illargi, irargi, irarko, iratargi, iratago, iretargi, idetargi, irangi, argizari, argizagi, argizai, argizaita, argizaite, argigaila, ilazki, ilaski eta goikoa, azken hau Julio Caro Barojak jasota.
Ilargi hitzaren esanahia ikerle batzuen arabera
Euskaldun gehiengoen ustetan "ilargi" hitzak "Hil" eta "Argi" hitzen gehiketen emaitza izango litzake baino ikerle askok bere iritzia ere jaso dute:
- Larramendi: Hil(abete)ko argi
- Astarloa: Iluntasuneko argi
- Agosti Xaho: Hildako edo Lotako argi
- K.A.F. Mahn: Hilen argi edo Argi hil
- Van Eys: Hiltzeargi
- Vinson: Hiltzeargi edo ilargitea
- Schuchardt: Ilargiaren argi
- Uhlenbeck: Hildakoen argi
Uhlenbecken iritzia izenorde bat zela zen, (eguzki bere ahizparena bezalakoa) ezin izendatu zezaketen jainko edo jainkosaren ordez erabiltzen zutena. Estrabonen idatzia buruan zeukala dirudi:
| « | Zeltiberiar guztiak, eta iparraldeko gainontzeko herriak, Galaikoak ezik, badute ezezaguna den jainkozko bat, ilbeteko gauetan , senideek gurtzen dutena, ateen aurrean gau oso dantzan
Estrabon (III, 4,16) |
» |
Gurtzak, eskariak eta eguraldi igarleak
Ilargiarekiko gurtza eguzkiarena baino garrantzitsuagoa zela azpimarratzen du Jose Dueso-k, eguzkia jainkoaren begia bazan ilargia jainkoaren aurpegitzat zutelako.
ilargi amandreari eskariak egiten zitzaizkion, Zegaman jasotako hau bezalakoa, baliteke ilargiaren zelatari paperean oinarrituta begien gaixotasunaz babesteko:[3]
| « | Illargi amandre Santue, Jainkôk, bedenikautzala; nere begi ederrak gaitzik ez deiola; ikusten duen guzîk ala esan deiola |
» |
Ilargia jainkoaren burutzat duen sinismena judu aitzineko sinesmen batzuen antzekoa dala bai, baina honen zergatia ez dago argi.
Berastegi eta Abadiñon umeei hala esaten zieten baina Errigoitian Jesukristo bera dela zioten.[4]
Ilargi eguraldi igarle bezala erabiltzen zen. Bere azalean ikusten diren marrazkiak (berez, itzalak) eta zeruan agertzen ditun koloreetan oinarritzen zirela pentsa genezake, baino gaur egun arte ez da honetaz ezer jaso.
Ilargia eta coccinela septempunctatan xomorroen artean erlazioa dagoela esamolde batzuetan sumatzen da. Xomorro hau dauzkan izen ugariak ere bere garrantziaz ohartarazten gaituzte: Amona manttangorri, Mari gorringo, Mari gorri Gonagorri, Matxingorri, Txipilota gonagorri, Mariñela gorri, Malo gorri, Kattalin gorri...[3]
Xomorro hau zure gainean pausatzen bada zorioneko seinale da. Behatz erakuslera eraman eta eguraldi igarle bezala erabiltzeko zera esan behar da:
| « | Mari gorringo Txuri gorringo bihar eguzki ala euria egingo? |
» |
Hau esanda xomorroari putz egin eta gorantz badoa eguraldi ona egingo du, behera badoa eguraldi txarra egingo du.
Lehen esan bezala badaude beste esaldi batzuk ilargiarekin parekatzen dutena:
| « | Amona mantagorri, zeruan ze berri? -Zeruan berri onak Orain eta beti Andoain (G) |
» |
| « | Iratargi, amandre ona, zeruan ze barri? -Zeruan barri ona Orain eta beti Oñati (G) |
» |
Euskal azti igarleek erromatar garaian ornitomantzian ospetsuak ziren, hau da, txorien hegaldietan oinarritzen zituzten beraien igarkizunak, hemendik etor daiteke beste antzeko den esaldi hau:
| « | Uso zuri ederra Zeruan ze berri? Ondarroa (G) |
» |
Nekazarientzat baliagarriak diren Ilargiaren eraginen zenbait jakintzak eta beste sineskeriak
Nekazari gizarteek ilargian gora.beheretan oinarritzen dute denbora neurketa eta honekiko antolatzen dituzte beraien eginkizunak. Herri jakintzak ilargiari buruzko jasotako irakaskuntzak baliagarriak izan daitezkeela ezin da ukatu. Beste gauza desberdin bat da nekazariek dauzkaten ilargiaren inguruko sineskeriak baliagarriak diren edo ez jakitea.
Ilargiaren aldien arabera:
Ilgoran (gorapenean)
- Sortutako haurra ona izango da.
- Ordotsa (txerri arra) hiltzeko une egokia.
- Harro geratzen da hildako txerriaren haragia.
- Egun ona izateko egotzi.
- Hiltzeko une hoberena.
- Pagoa eta lerrak kimatu, ongarria bildu eta haziak ereiteko garaia.
Ilbeheran (beherapenean)
- Txerria hiltzeko egokia, urrixa (txerri emea) bada hobe.
- Egindako ikatza gogorragoa izaten da eta su gutxi ematen du.
- Zenbait zuhaitz inausteko une egokiena.
- Umeei ilea mozteko une egokia.
- Asto eta ardiei ilea mozteko garai hoberena.
Ilberrian
- Egindako gauza gehienak ez dira onak izaten.
- Zuhaitzik ez da ebaki behar.
- Ez erein ezta satsik egin.
- Ez txerririk hil.
- Prestatutako otalorea gogortu egoten da.
Ilbetean (Iltzarrean)
- Patata erein behar da zango txikia eta buru izan dezan
1959, urtean errusiarren Lunik programaren berriak Euskal Herrira ailegatu zirenean Albizturreko biztanle batek ezinezkotzat jotzen zuen berria zeren bakarrik xomorroak pausatu litezkeelako ilargian, gelako sabai batean bezala; gizakiak ilargian mantentzeko aldamioen antzeko zerbaiten laguntzaz baliatu behar lirateke, bere ohizko zamarengatik Lurrerantz eroriko bahit ziren. Beste batzuen esanetan, gizona ilargira joan zitekeenik dudan jartzen zuten, ilargia jainkotasun bat zelakoan zeuden eta edozein gizabanako hurbiltzea ez zuela onartuko zioten,[6]
Nekazari gizartean hedatutako ahozko jakintza eta sineskeri hauek jasoak baditugu ere ez da berdina gertatzen arrantzaleen artean izan behar zutenekin. Itsasoaren gorabeherak (mareak) eragiten dituen arabera eta itsasoko izaki askoren ernalketan ilargi betea partaide dugunez, herri jakintzan, esamoldeak egon zirela sinetsi dezakegu, Baino nonbaiten jasoak badaude gaur egun arte ez dira agertu.
Elezaharrak
Ilargian ikus daitezken irudiei erantzuna emateko gizakiek kondairak sortu dituzte. Ilargian ikus daiteken gizonarena, adibidez, Europa osoan hedatua dago. Desberdintasunak egon harren denak gaiztakeri baten zigorraren ondorioz gizona ilargian bukatzen duela diote. Hemen gehitutako beste bi elezaharretatik bat (ehiztari beltzaren istorioan oinarritzen dana) Europa osoan hedatua egon harren ilargiarekiko erlazio euskal iturrian bakarrik jasotzen da. Azkenekoa bitartean bakarrik euskal herriaren inguruko lurraldeetan hedatuta badago ere ez du ilargiaren aztarnarik aurkezten bere irudia ilargian ikus daiteken harren,
Ilargia
(Gipuzkoako Matxinbentan ikasia, Bizkaiako Anzuola-koaren oso parekoa)
Gizon batek, bizkarrean ote-mordo bat zeramala, etxerantz zihoan. Ote hori lapurtua zenez ez zuen inork ikustea nahi. Ordun Ilargia agertu eta otea zeramanak esan zion:
-Ez dut zure beharrik, alde!
Ordun Ilargiak gerritik heldu eta altxa zuen, eta han da gizon hura Ilargian bertan. ote-mordoa bizkarrean daramala.[7]
Mateo Txisturen kondaira ezaguna bada bere galera eragiten duen erbiarena ez hain beste.
Martin apaiza
(Gipuzkoako Arrasaten entzuna)
Tolosaldean gizon honek Mateo Txistu izena du, Mendaron Don Clemente. Nor zan bera? Nongo semea? Arrasate inguruan ez dakizkite halako zehazkizunik. Elizgizona zela zioten eta Larrinoko auzoan erretore bezala zebilela. Ingurune haietan denek ikasketa handiko gizona zelakoan zeuden.
(...)
Larrinon orduak nola pasa ez jakinean, Martinek, zerbait egiteagatik ehizari gustu hartu zion. Behin, meza egiten hari zela, Kontsakrazioaren unean, txakurrek erbiren bati uluka zebiltzala sumatu zituen, eta dena bertan behera utzita txakurren atzetik lasterka hasi zan. Geroztik, hor dabil gelditu gabe. Gau batzuetan argitasun berezi bat ikusten dugu hodeien gainean eta haizearen txistuaren antzeko zerbait entzuten dugu.Martin Apaizaren txistua da eta bere txakurren zaunkak.[8]
Bada Tartalo eta Herensugearen ilargian ikusi daiteken irudi batekin parekatzen dana.
Erreferentziak
- EHHE. Euskaltzaindia.
- (Gaztelaniaz) Barandiarán, José Migel de. (1997). Mitologia del Pueblo Vasco. Ostoa, 28 or. ISBN 84-88960-16-6..
- (Gaztelaniaz) Dueso, José. (1990). Nosotros los Vascos Tomo 1. Lur, 181 or. ISBN 84-7099-261-9..
- Caro Baroja, Julio. (1995). Lamiak, Sorginak eta Jainkosak. GAIAK, 65 or. ISBN 84-87203-77-9..
- Caro Baroja, Julio. (1995). Lamiak, sorginak eta jainkosak. GAIAK, 65-67 or. ISBN 84-87203-77-9..
- (Gaztelaniaz) Barandiarán, José Miguel de. (1985). Mitologia Vasca. Txertoa, 17 or. ISBN 84-7148-085-3..
- (Gaztelaniaz) Azkue, Resurrección Mª de. (1995). Cuentos y Leyendas. Orain, 162 or. ISBN 84-89077-22-3..
- (Gaztelaniaz) Azkue, Resurrección María de. (1995). Cuentos y Leyendas. Orain, 97-98 or. ISBN 84-89077-22-3..
