Ikazkinak

Lehen ikazkin-matxinada Maceratan saiatu zen, Aita Santuen Lurraldean, 1817ko ekainaren 24tik 25erako gauean, baina Aita Santuaren poliziak, prestaketen berri izan zuenean, ekintza itzali zuen jaio aurretik. Hamahiru konspiratzaile heriotzara kondenatuak izan ziren, eta, ondoren, Pio VII.a Aita Santuak barkatu zituen.

Urte bereko uztailean, austriar tropek —oraindik Napolin zeuden, Borboiak tronura itzuli ondoren— Bi Sizilietako Erresumatik erretiratzea osatu zuten, eta Laval Nugent von Westmeath austriar jenerala bi Sizilietako armadaren komandante goren eta gerra ministro bihurtu zen.

Cádizko espainiar portuan, 1820ko urtarrilaren 1ean, Simon Bolivarren matxinada Hego Amerikan zapaldu behar zuten indar militarren ofizialek ez zuten ontziratu nahi izan[1]. Euren erabakia Espainia osora hedatu zen, Fernando VII.a erregea 1812ko Cádizko Konstituzioa berriz ere urte bereko martxoaren 10ean onartzera behartuz[2]. Gertaera hauen albisteak ikazkin italiarren arima piztu zuen eta 1820-1821 urteetako altxamendu konstituziogileak eragin zituen, guztiek erregimen absolutisten pixkanakako liberalizazioa helburu izan zuten arren, hala ere, Estatutik estatura eta hiritik hirira konnotazio ezberdinak hartu zituzten.

Sizilian matxinada separatista bat lehertu zen 1820ko uztailaren 15ean, Palermon 1812ko Siziliako Konstituzioa berrezarri zuen gobernu bat eratuz. 1820ko azaroaren 7an, Borboiek armada bat bidali zuten Florestano Peparen aginduetara (geroago Pietro Colletta jeneralak ordezkatu zuena), Sizilia birkonkistatu zuena gudu odoltsuen bidez eta monarkia absolutua berrezarri zuena, Sizilia Napoliren mende jarriz[3].

Napolin, 1820ko uztailaren 1ean hasi ziren Michele Morelli (1790-1822) eta Giuseppe Silvati (1791-1822) ofizial gazteen eskutik, hiria hartzearekin amaitu ziren: Guglielmo Pepe jeneralak, matxinatuen buruak, lortu zuen Fernando I.ak konstituzio bat sinatzea[4].

Giuseppe Silvati eta Michele Morelliren urkamendia, 1822an.

Guglielmo Pepe Antrodocoko guduan.

Altxatu ziren estatuetan ordena berrezartzeko, Aliantza Laukoitzaren europar potentziak, 1820ko abenduan bildu ziren Troppauko Kongresuan. Fernando I.a, 1821eko urtarrilean Ljubljanan hurrengo Kongresura deitua, gobernu iraultzaileak hara joateko baimena eman zion, zinpean, konstituzioa europar biltzarraren aurrean defendatzeko. Erregeak, baina, napolitar Parlamentuarekin irtetean hartutako konpromisoak ezeztatuz, austriarren esku-hartze militarra eskatu zuen, hauen tropak penintsulatik jaitsi zirelarik. Austriarrek Pepek zuzendutako armada napolitarra garaitu zuten Antrodocoko guduan 1821eko martxoaren 7an eta Napoli konkistatu zuten martxoaren 23an. Konstituzioa baliogabetua izan zen eta 30 iraultzaile hiltzera kondenatu zituzten (horien artean Pepe, Morelli eta Silvati)[5].

Palermon, 1821eko abuztuan, hogei "ikazkin-salmenta" antolatu ziren, gobernua boteretik kentzeko eta Espainiako konstituzioa ezartzeko; matxinada Bonaventura Calabró apaizak gidatu zuen, 1822ko urtarrilaren 12rako aurreikusitako matxinada bat antolatu zuena, Siziliar bezpera berri bat sortuz. Hala ere, bileren segidak polizia borboitarraren susmoa piztu zuen, konspiratzaile bat traizionatzeko konbentzitu zuena. Urtarrilaren 11ko gauean hasi ziren lehen atxiloketak eta aitorpenak, biharamunean gertatutako matxinada saiakera herabe bat erreprimitu eta konspiratzaileak espetxeratu egin zituzten. Urtarrilaren 31n, bederatzi konspiratzaile, horien artean bi apaiz, hiltzera kondenatuak izan ziren, eta euren buruak, burdinazko kaioletan itxita, Porta San Giorgion eskegita egon ziren 1846 arte[6].

Basilicatan, Ikazkinen matxinaden sustatzaileen artean Domenico Corrado doktorea eta Francesco eta Giuseppe Venita anaiak zeuden, iragan borboitarren soldaduen artean, alferrik saiatu zirenak eskualde osoa altxatzen Konstituzioa babesteko. Bere jarduera subertsiboak itzaltzeko, Borboien gobernuak Roth austriar jeneralak zuzendutako erregimentu bat bidali zuen. Calvellon aurkitu ondoren, hiltzera kondenatu zituzten beste iraultzaile batzuekin batera fusilatze bidez. Corrado Potenzara eraman zuten eta bertan fusilatu zuten, 1822ko martxoa eta apirila artean[7].

Napolin errebeldeen helburu bakarra konstituzioa aldarrikatzea zen bitartean, Turinen 1821eko urtarrilean lehertu zen matxinadak austriarren aurkako tentsioak eta antsietateak hartu zituen, hiri horretan jada lehenago agertu zirenak savoiatarren poliziak odolez itzalitako ikasleen altxamenduekin. Azken matxinada honek Viktor Emanuel I.a Savoiakoaren abdikazioa eragin zuen. Risorgimentoko ikurrak ziren gizon batzuek parte hartu zuten, horien artean Santorre di Santa Rosa. Altxamenduak Carlos Felix Sardiniakoa erregea Turinera itzultzean eta Austriako tropen esku-hartzearekin amaitu ziren, berak hala eskatuta.

Milanen ere, alderdi abertzale eta anti-austriar batek parte hartu zuen altxamenduetan, hauen inspiratzaileen artean Piero Maroncelli Forlìkoa aipa daiteke, Austriako Poliziak atxilotu zuena. Dokumentu konprometigarri batzuen aurkikuntzak, agintariei Federico Confalonierik ere parte hartu zuen matxinada zapaltzea ahalbidetu zien. Confalonie, matxinadak porrot egin eta berehala, Spielbergeko gotorlekuan giltzapetua, Maroncelli eta Silvio Pellico hilabete batzuk lehenagotik atxilotuta zeuden lekua[8]. Ondorengo errepresioek erbestera bultzatu zituzten italiar abertzale asko, Antonio Panizzi kasu, atzerrian jarduten jarraitu zuena, propagandistikoki konprometituz eta Italiako arazoa konpontzeko interesa zuten atzerriko potentzietako pertsona ospetsuekin harremanak ezarriz.

Modena eta Reggioko dukerrian poliziak konspirazio ikazkin bat aurkitu zuen, honen errepresioa bederatzi heriotza zigorrekin amaitu zelarik: zazpi presok ihes egitea lortu zuten, eta, beraz, euren irudia zintzilikatu zuten; beste bati hamar urteko kartzela-zigorra ezarri zitzaion trukean, eta burua moztuta exekutatu zuten bakarra, Giuseppe Andreoli apaiza izan zen[9].

Matxinada liberalen garaia 1823ko irailaren amaieran amaitu zen, Espainian Cádiz errenditu ostean, Trocaderoko guduaren ondorioz, non Karlos Alberto Sardiniakoak ere parte hartu zuen. Gudu hori Luis XVIII.aren frantziar indarrek irabazi zuten eta Aliantza Santuak Espainian monarkia absolutua indarrez berrezartzeko zuen boterearen ondorioz. Hirurteko Liberalari Hamarkada Deitoragarria jarraitu zion Espainian.

Eugène Delacroixen Askatasuna herriaren gidari margolana, 1830eko iraultzak gai gisa dituena.

Elimila-Romagnan, 1824an, Ravenako poliziaren zuzendari Domenico Matteucci Carbonarien konspirazio baten ondorioz hil ondoren, Agostino Rivarola kardinala erreprimitzera bidali zuten. Rivarolak 1825eko abuztuaren 31n epaiketa egin eta gizarte maila guztietako 514 pertsona zigor ezberdinetara kondenatu zituen. Ondoren, hiltzera kondenatutako zazpi lagunei zigorraren kommutazioa eta barkamena eman zitzaien beste askorentzat[10]. Erroman, 1825ean, justizia pontifizioak masoneria zapaldu zuen, Angelo Targhini eta Leonida Montanari burua moztu zieten, behin baino gehiagotan damutzeko eskatu ondoren.

1828an matxinada berriak gertatu ziren Cilentoan, 1820an Bi Sizilietako Erresuman eman zen Konstituzioaren berrezartzea lortzeko. Matxinatuen saiakera tragikoki amaitu zen hogeita hamahiru heriotza-epaiekin, eta Boscoko herria kanoikadekin suntsitu zuen Del Carretto mariskalak. Modenako dukerrian, 1831ko otsailaren 3an, porrot egin zuen Ciro Menottiren altxamendu herrikoi bat saiatu zen: Menotti eta Vincenzo Borelli urkatuak izan ziren.

Emilia-Romagnan, 1831n, Italiako Probintzia Batuen estatu txikia erreprimitua izan zen 1831ko martxoaren 25ean Celleko guduan, Riminin. Gudu honetan tropa austriarrak lehen aldiz aurkitu ziren soilik italiarrez osatutako gudaroste bat. Aurreko egunetan Giuseppe Sercognani Pesaroo Guardia Nazionaleko komandanteak zuzendutako boluntario zutabea, Erromarantz zihoazela Probintzia Batuen gobernuaren izenean, Rietin garaitu zuten (1831ko martxoaren 8-11) aita santuen tropek. Altxamendu hauen ondorioz, Erroman zeuden europar potentzien ordezkariek 1831ko maiatzean Gregorio XVI.a aita santuari memorandum bat eman zioten, non Aita Santuari erreforma administratibo sakonak eskatzen zizkioten, 1831ko uztailaren 5eko ediktu baten bidez partzialki onartuak izan zirenak[11].

1832an Romagnako matxinada berriz hasi zen, indar sanfedistekin batera Albani kardinalak erreprimituta. Urtarrilaren 20an eta 21ean Guardia Zibilarekin izandako lehen liskar baten ondorioz Cesena eta Forlìko sarraskia gertatu zen. Beste gudu batzuk urtarrilaren 24an Faenzan gertatu ziren eta urtarrilaren 25ean Forlì hirian. Aita Santuaren eta Austriako tropak elkartu eta Bolonian urtarrilaren 26an sartu ziren, matxinadarekin amaituz[12]. Austriarren Boloniako esku-hartzea orekatzeko, frantziarrek, otsailaren 26an, itsas espedizio batekin Ancona okupatu zuten, eta bertan sei urtez egon ziren. Nolan, 1832ko abuztuan, matxinada txiki bat gertatu zen, Angelo Peluso fraideak zuzendua. Azkar erreprimitu zuten eta fraidearen heriotza zigorrarekin amaitu zen, Luigi d'Ascoli eta Domenico Morici taldekideekin batera; beste 28 matxinoei zigor txikiagoak ezarri zitzaizkien.

1834an, Mazzinik antolatua eta Ramorinok landan zuzendua, Savoiaren inbasioak ez zuen matxinada errepublikarrik eragin Sardiniako Erresuman. Aldi berean, Genovan, Garibaldik Savoiatarren Armadaren matxinada bat antolatu zuen. Saiakera iraultzaile hauen porrotak, Garibaldiren ihesa eragin zuen, Savoiako poliziatik ihesi, Hego Amerikara erbesteratu zen[13].

1835eko martxoan Leopoldo Borboi-Bi Sizilietakoa Siziliako Erresumako teniente kargutik kendu zuten, bost urte lehenago Fernando II.a anaiak emandako kargua. Leopoldok uharteko liberalen adostasuna lortu zuen, eta, horregatik, Metternichtarren susmoak zituzten Orleanseko ondorengo batekin ezkonduko zenarena, bere botereak handitzeko saiakera gisa. 1837ko uztailaren 12an, koleraz kutsatutako itsasontzi bat portura iristeari buruzko zurrumurru kontrolatugabeen ondorioz, Messinan matxinada piztu zen, egun gutxiren buruan, 1812ko Konstituzioa berrezartzea eskatzen zuten Catania eta Siracusako matxinadek jarraituta; Siziliako altxamendu hauek Del Carrettok erreprimitu zituen eta abertzale askoren fusilamenduarekin amaitu ziren. Hil bereko 23an, Abruzzo ko Pennen altxatu ziren, Domenico de Caesarisen buruzagitzapean; matxinada Tanfano Koronelak erreprimitu zuen eta zortzi errebelderen fusilamenduarekin amaitu zen. Tanfano lau urte beranduago hil zuten, L'Aquilan, 1841eko irailaren 8an, borboitarren aurkako altxamenduan, beste hiru matxinatu ere fusilatu zituzten egun berean[14].

Florentzian, 1844ko azaroaren 28an, Toskanako Dukerri Handiaren, Modena eta Reggioko Dukerriaren eta Parmako eta Piacenzako Dukerriaren gobernuek Florentziako Ituna sinatu zuten, 1815ean Vienako Kongresuak Lunigiana eta Garfagnanako hiru estatuen artean aurreikusitako lurralde aldaketa txikiei buruzkoa. Kronologikoki, italiar populazioak, kontsulta plebiszitariorik gabe, Vienako akordioen arabera erabakitako subiranotasun aldaketa baten menpe egon ziren azken aldia da.

1845eko irailean Pietro Renzik, ehun bat abertzalerekin, Rimini okupatu zuen, gainontzeko Romagnan matxinada pizteko itxaropenarekin[15], altxamenduek ez zuten nahi bezalako eraginik izan, eta matxinada aita santuaren mertzenario eta boluntarioek ezabatu zuten; altxamendu hauetan zehar Luigi Carlo Farinik, garai hartan Luccan erbesteratua, "Di Rimini Principi Manifestua" idatzi zuen[16]: