Hiena

"Hiena" izena, dagoeneko erregistratu zen Goi-Aleman Zaharrean ijēna bezala, Goi-Aleman Ertainean hientier eta Goi-Aleman berantiarrean hienna bezala. Latinez hyaena bilakatu zen, grekerako ὕαινα ( hýaina; ὗς, hӯs, 'txerria') hitzetik garatu ostean.[3]

Hyaenidae familia

• Incertae sedis subfamilia
  • †Tongxinictis
• †Ictitheriinae subfamilia
  • †Herpestides
  • †Plioviverrops
  • †Ictitherium
  • †Thalassictis
  • †Hyaenotherium
  • †Miohyaenotherium
  • †Lycyaena
  • †Tungurictis
  • †Protictitherium
• Hyaeninae subfamilia
  • †Palinhyaena
  • †Ikelohyaena
  • Hyaena
  • Parahyaena (=Hyaena)
  • †Hyaenictis
  • †Leecyaena
  • †Chasmaporthetes (=Ailuriaena)
  • †Pachycrocuta
  • †Adcrocuta
  • Crocuta (=Crocotta)
• Protelinae subfamilia
  • Proteles (=Geocyon)

Datu molekularretan oinarriturik eginiko ikerketa berrien arabera (Koepfli et al, 2006),[4] iraungiriko hiena espezieen arteko harremana hurrengoa da:

Hiena-marradunaren burezurra. Ohartu hortz haragijaleak proportzioan oso handiak direla eta hezurrak hausteko moldatuak daudela.

Hienek nahiko gorputz-enbor motzak dituzte, nahiko handiak dira eta otsoaren itxura dute, baina bizkarreko atzekaldea otsoena baino baxuago daukate. Aurreko gorputzadarrak luzeak ditu, atzealdekoak oso motzak eta lepo zabal eta motza. Garezurra kanido handienen antzekoa da, baina askoz ere handiagoa eta astunagoa dute, aurpegi-eremu motzagoarekin. Hienak digitigradoak dira, aurreko eta atzeko gorputz-adarrak lau hatzez hornituak dituzte, eta horietako bakoitzak kuxin lodiak ditu[5]. Kanidoek bezala, hienak azkazal motzak, kamutsak eta ez-erretraktilak dituzte[6]. Ile gutxi eta lodia du, eta sabelaldean ia ez du ilerik. Espezie gehienek ile luzeko adats bat dute, gurutzearen edo buruaren gainean zabaltzen dena[5]. Orbandun hienak izan ezik, hienek ile marratuzko estalkiak dituzte, seguru asko beren arbaso biberridoengandik heredatuak[2]. Belarriak luzeak dira eta ertz basal sinpleak dituzte eta ez dute burtsa marjinalik[6]. Bizkarrezurrak, orno zerbikalak barne, mugikortasun mugatua du. Hienek ez dute makulurik[5]. Bi saihets-hezur gehiago dituzte kanidoekin alderatuta, eta mihia felido eta biberridoen antzekoa da[7]. Espezie gehienetan arrak emeak baino handiagoak izaten dira[8], orbandun hienetan saldu; izan ere orbandunetan emeak arrak baino sendoagoak izaten dira. Azken hauen kasuan, emeen kanpoko genitalek arren antz handia izaten dute[9].

Hortzeria felidoen antzekoa da, baina sarraskia jateko eta hezurrak birrintzeko espezializatuago dago. Karnasialak, bereziki goikoak, oso indartsuak dituzte eta atzerantz mugituta daude masailezurraren presio handieneko puntura arte. Beste hortzak, goiko hagin azpigaratuak izan ezik, sendoak dira, oinarri zabalak eta ertz ebakitzaileak dituzte. Letaginak laburrak dira, baina lodiak eta sendoak[10]. Masailezurraren kasuan, txakurrenak baino indartsuagoak dira; izan ere, hienek hezurrak hausten dituzte aurreko hortzekin, eta txakurrek berriz, molar postkarioekin[11]. Maisailezurretako indarra dela eta, orbandun hienek eta marradun hienek txakur bat hil dezakete, lepoan hozka bakarra eginez eta larrua urratu gabe[12][13]. Orbandun hiena famatua da bere pisuaren proportzioan duen indarragatik, baina beste animalia batzuk ere indartsuak dira proportzioan (Tasmaniako deabrua esate baterako).[14][15]

Hienek ez dute guruin odoriferorik perineoan, baina ile gabeko larruazal poltsa handiak dituzte uzki-zuloan. Uzki-guruin handiak irekitzen dira uzkiaren barruan eta goialdean. Bilgor guruin asko dauzkate uzki-guruinetako zuloetan eta horien gainean.[16] Guruin horiek belarraren zurtoinetan itsasten den jariakin krematsu zuria sortzen dute. Jariatze horren usaina oso nabarmena da, xaboi erre usaina du eta gizakiek ere hainbat metrotara hauteman dezakete usaina haizea alde dutenean[17]. Jariakinak, batez ere, lurraldea markatzeko erabiltzen dira, baina marradun hienak lurzorura isurtzen dute erasotuak izaten direnean.[10]

Hiena orbandunaren berezitasun bat emearen ugaltze-organoan datza, klitori erektil baten itxurakoa baitu. Hala izanik, zaila izaten da hienen generoen arteko bereizketa egitea, eskroto faltsua ere bai baitute.

Hienek felido edo biberridoen antzera apaintzen dute heuren burua, baina genitalen miazkatzeko modua katuaren antzekoagoa da (gibelaren atzealdean eserita, hankak, bertikalki gorantz irekita). Nolanahi ere, beste feliforme batzuek bezala, aurpegia ez dute «garbitzen». Beste haragijale batzuek bezala egiten dute kaka baina, kanidoek ez bezala, ez dute inoiz hanka altxatzen txiza egiten dutenean; ekintza hori ez dute lurraldea markatzeko erabiltzen. Haren ordez, hienak lurraldea markatzeko beren uzki-guruina erabiltzen dute, biberrido eta mustelidoek mezala[18]. Lehoiek edo zakurrek eraso egiten dietenean[6], hiena marradunak eta hiena marroiak[19] hildakoarena egiten dute babesteko, baina orbandun hienak aurre egin eta gogor defendatzeko joera ageri dute[20]. Hiena orbanduna oso bokalizatzailea da eta garrasi, marmar, kexu, soinu baxu, barre, algara eta auhen errepertorio zabala sortzen du[18]. Hiena marraduna isilagoa da eta haren bokalizazioak barre-algaretara eta ulu ixilagoetara mugatzen dira[18].

Orbandun-hiena kumeak

Estalketa garaian, kopulazio tartea hartzen dute eta kanidoek ez bezala, kopulazio bat baino gehiago eta laburrak izaten dituzte[18]. Hiena orbandunen kumeak ia erabat garatuta jaiotzen dira, nahiz eta helduen markarik ez duten izaten jaio berrietan[18]. Marradun hienen kumeak aldiz, helduen markekin jaiotzen dira, begi itxiekin eta belarri handiekin[18]. Hienek ez diete janaririk pasatzen ahotik ahora kumeei eta orbandun hienetako har helduek ez dute parte hartzen kumeen hazkuntzan[18], marradun-hiena harrek berriz bai, parte hartzen duten kumeen hazkuntzan[6].

Marradun-hiena sarraskijalea da batez ere, eta batzuetan, tamaina txikiagoko animaliaren bati eraso egiten dio[6], hil arte eta ondoren jan egiten du[5]. Beren dieta fruituekin osatzen dute. Orbandun-hiena tartekako sarraskijalea da eta tamaina ertaineko ungulatu taldeak erasotzen ditu. Tamaina ertaineko animalia hauen atzetik akitu arte joaten da eta kanidoek egiten duten bezala, behin akituta bizirik jaten dituzte.

Orbandun-hienek beste haragijaleek baino portaera sozial konplexuagoa dute, eta Cercopithecinae primateen antzeko ezaugarriak dituzte taldearen tamainari, egiturari, lehiari eta lankidetzari dagokienez[21]. Hienen adimenaren adierazgarri da hildako harrapakina sarraskijaleetatik babesteko garraiatzen dutela. Beste adierazpen bat ehiza-modu estrategikoan egiten dutela da[22].

Chauvet leizean (Frantzia) 1994an aurkitutako hiena baten labar-pintura.

Lau hiena-espezieetatik hiru Saharaz hegoaldeko Afrikan daude kokatuta, eta sabana, sastrakadi eta basamortuko habitat batean bizi dira. Laugarren espeziea, hiena marraduna, Afrika iparraldean eta ekialdean dago, baita Ekialde Ertainean ere, Indian.

• Lycaon pictus
• Civettictis civetta
• Hyaenodon
• Borophaginae