Huescako euskara

Huescako probintzia eta Huesca hiriburuan bertan XIV. eta XVI. mendeetan euskaraz mintzatzen zela baieztatzeko, gaur egun arte iritsi diren leku izenez gain zenbait agiri historiko ere badaude. XIV. mendean jada mintzatzen bazen, aurreko mendeetan ere mintzatzen zela suposatu dezakegu. Gugana ailegatu den eta euskaraz mintzatzen zela adierazten duen mende horretako agiri bakarra 1349koa da. Gainera, Jaca udalerritik hurbil dagoen eta Antso III.a Nagusia iruindar erregeak sortutako San Juan de la Peña monasterioan topatutako kartularioa ere aipagarria da, honetan euskal leku izen ugari agertzen dira, eta 1963an Antonio Ubieto Arteta historialariak idatzitako "San Juan de la Peñako kartularioa" idazlanaren 2. bilduma agertzen da.

Huescako probintzia.

Monasterio horretan aurkitutako agirietako zenbait hitzen arabera, baliteke Ramiro I.a Aragoikoa eta Antso Ramiritz erregeak euskaldunak izatea, "osaba" eta "eitan" (aita) bezalako hitzen erabilpenan oinarrituz, baina topatutako XI. mendeko agirietan eskualdeko jaun edo agintari titulutzat erabiltzen da ("eitán Jimeno Garcés, senior de Sos, Boltaña y Uncastillo").

Arnaut Oihenarten liburuaren azala. 1638ko lehen argitalpena.

Jada XVII. mendean, Arnaut Oihenart euskal historialariak, 1638-1659 artean Parisen argitaratutako bere "Notitia Utrisque Vasconiae tum Ibericae tum Aquitanicae" idazlanean, euskara Jazetania osoan ere mintzatzen zela baieztatu zuen, eta hizkuntza hau mintzatzen zen beste eskualde bat bezala aipatu.

Zendutako Bixente Latiegi gipuzkoar hizkuntzalariak (+, Gasteiz, 2005eko ekainaren 26a), XIV. mendean Huescako kaleetan mintzatutako euskara aragoiar gerlarien eta beren familietan jatorria izango zuela baieztatu zuen, 1096an Petri I.a Sanoitz erregearen agindupean musulmanei hiria kendu zietenak. Huesca probintziako iparraldeko mendi herrietan antzineuskara asko eta zabal mintzatzen zela ez dugu ahaztu behar, hortaz teoria horrek egia izateko nahiko itxura badu.

Bixente Latiegi Huescako artxiboan euskaraz idatzitako agiri bakar bat ere gelditu ez izana kexu zen, honela Huescako probintzian zein euskalkitan mintzatzen ziren jakitea ezinezkoa baita. Dena den, ekialdeko euskalkiren bat mintzatzen zutelako susmoa bada, orain gutxi desagertutako erronkarieraren sustrai berekoa.

XIX. mendearen hasieran, 1792-1793ko lehen Frantziar Errepublikar Gobernuko Justizia ministroa zen Dominique Joseph Garat lapurtarrak Napoleon Bonaparte berari Huescako probintziaren iparraldean Nafarroatik hasi eta Kataluniako mugaraino euskararen euskalki bat mintzatzen zela jakinarazi zion.