Hondarribia

Udalerriaren izen ofiziala, Hondarribia (bertakoen hizkeran,[4] Hondarbi edo Hondárbi(y)a), «hondar» eta «ibi» hitzen elkarketatik letorke, eta historialarien arabera antzinako herriaren kokalekuarekin zerikusia izan dezake.

1335ko Hondarribiko zigilua, irudiko baleak udalerrian bale-arrantzak zuen berebiziko garrantzia argi adierazten du.

Historia zehar hainbat modutan idatzia izan da, tartean Hundarribia, Ondarribia edota Ondarrabia. Idatzizko erregistro zaharrena XII. mendean agertzen da, aldiz, gaur egungo aldaera lehenbiziko aldiz XVIII. mendearen amaierako agiri batean agertzen da.

Beste teoria baten arabera, izena gaskoitik letorke, antzinako gaskoiz «hond» hitzak «iturri» esan nahi baitu eta «arrabia» hitza frantsesezko «ravine» hitzaren parekidea da, hots «labar» edo «amildegi».[5]

Erromantzerazko Fonterrabia edota Fuenterrabía izenek XVIII. mendean jatorria dute, Fontem Rapidam izendapenean.

1980an, Hondarribiko Udalak erabaki zuen udalerriaren izen ofiziala hizkuntza guzietan Hondarribia izango zela. 1989tik aurrera Hondarribia udalerriaren izen bakartzat onartua da, eta bide seinale nahiz agiri guzietan izen bakar hori agertzen da.

Hondarribia izenaren bukaerako –a artikulua da. Hortaz, honela deklinatzen da: Hondarribia, Hondarribiarekin, Hondarribian...; baina Hondarribiko, Hondarribitik, Hondarribira... Era berean, izen honek bere azken –a galtzen du ondoan beste determinatzaile bat edo adjektiboa daramanean; adibidez: Hondarribi maitea, Hondarribi osoan, Gure Hondarribi hau...[6]

Herritarrak hondarribiarrak dira. Bertako zaharrek eta gazte askok ere euskaraz herriari Hondarbi eta Hondárbi(y)a esaten diote,[4] eta herritarrei hondarbitar.[7] XX. mende erdialdean-edo Irungo euskaldunak Honddarbi esaten hasi zitzaizkion, eta horren eraginez, euskarazko -dd- bustidura ahoskatzen ez zekitenak gaztelaniaz Honyarbi eta Oñarbi ere esaten hasi ziren. Ahoskatze trakets hori arrunt zabaldu denez, azkenaldian zenbait euskaldunek ere Onyarbi (Honddarbi beharrean) deitzen diote, eta herritarrei onyarbitar (honddarbitar esan beharrean)[8] ahoskera okerra den arren. Bestalde, herritarrak bikingoak ezizenaz ere ezagunak dira, berrikitan asmatutako istorio batek dioenez bikingoen erasoaldien ondorioz hondarribiarren artean inguruko udalerrietako biztanleen artean baino ilehori gehiago omen dago eta. Aitzitik, bikingo ezizen hori jatorriz portuarrei –Portu edo erdarazko La Marina auzoko bizilagunak– bakarrik erantsi izan zaie, baserritarrei eta kaletarrei ez.

Hondarribia, Hendaia eta Txingudiko aireko ikuspegia.

Hondarribiaren NASAren satelite bidezko ikuspegia.

Hondarribia Txingudi badiaren mendebaldean kokatua dago. Badia hau Bidasoa ibaiaren bokaleak osatzen du eta Ipar Euskal Herria eta Hego Euskal Herria nahiz Gipuzkoa eta Lapurdi arten luzatzeaz gain, bere azken zatia Espainia eta Frantzia estatuen arteko muga da. Badia honen inguruan Hondarribia (mendebaldea), Irun (hegoaldea) eta Hendaia (ekialdea) udalerriak daude, hiruek Txingudiko metropoli eremua osatzen dutelarik.

Antzinako Hondarribiaren kokalekua badiaz gaindiko muino batean zegoen, nahiz eta gaur egun udalerria inguruko lur lauetara ere hedatu den. Hurbileko lursail hauek antzina padurak eta hondartzak ziren, baina idortuak izan ondoren bertan baratzak jarri ziren. Gaur egun demografia nahiz etxebizitza berrien eraikuntzaren presiopean daude. Halere, bertan antzinako eremuaren aztarnak, nahiz zenbait zingira eta kanal ere mantendu izan dira. Hego-ekialdean udalerria garaiera txikiko muino baxuez osatutako eremu batean zehar hedatzen da, eremu honetako lursailak Bidasoren ibaiadarra den Jaitzubia erreka eta ibarraren urek bustitzen dute.

Ipar-ekialdean, ikuspegia guztiz ezberdina da, bertan Jaizkibel mendi baitago. Mendi hau bataz-besteko 400 metroko garaieraz eki-mendebaldeko noranzkoan Kantauri itsasoari paralelo doa, bere gunerik garaiena 547 metrotan dago, hain zuzen ere, Hondarribiko mendebaldeko mugan. Mendiaren iparraldeko magala Bizkaiko Golkora begira eta itsaslabarrez osatua dago, noizbehinka badia edo senai txikiren bat tartekatzen delarik. Hegoaldeko magala nahiko maldatsua da, ekialdeko zatia Hondarribian dago, eta mendebaldekoa Lezo eta Pasaian.

Jaizkibel mendiaren ipar-ekialdean Higer lurmuturra dago. Hondarribiko herrigunetik hurbil dagoen lurmutur honek Txingudi badia, Hondarribiko portua eta Hondarribiko hondartza itsas enbata eta Kantauri itsasoaren haserrealdietatik babesten ditu. Kokaleku hau Jaizkibel mendiaren hasiera da (edota amaiera), gainera Pirinioetako hasiera edo amaieratzat ere jo ohi da, bertan GR 11 eta Talaia ibilbidearen hasiera edo amaiera egoteaz gain, Kostaldeko Done Jakue bidea ere igarotzen da. Lurmuturrean Higerko itsasargia, Amuitz uhartea, kanpin-eremua eta jatetxea daude.

Hondarribiak Higer lurmuturra eta herrigunearen artean hondartza handi bat ere badu, garai batean udalerriaren eremu zabala osatzen zuten hondartzen aztarna da, gaur egun Ramon Iribarren ingeniari prestigiotsuak diseinatutako barra batek mugatzen du.

Txingudi: Hondarribia eta Hendaia.

Ingurune naturala eta klima

2011. urtean, Europako Justizia Auzitegiak ebatzi zuen Hondarribiak (Irunekin batera) oraindik ez zituela hondakin urak arazten. Eginbehar hori 2000. urterako bete beharrekoa zen.[9]

Datu klimatikoak (Hondarribia, Malkarroa (1971-2000))
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	24.6	18.4	29.0	32.4	36.6	39.8	40.4	40.0	38.0	33.4	28.2	26.0	40.4
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	12.8	13.9	15.4	16.8	20.0	22.3	24.7	25.2	23.7	20.4	15.8	13.7	18.7
Batez besteko tenperatura (ºC)	8.6	9.5	10.9	12.4	15.7	18.2	20.6	21.0	19.0	15.8	11.5	9.6	14.4
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	4.4	5.1	6.4	8.0	11.3	14.0	16.4	16.7	14.3	11.2	7.2	5.5	10.0
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-12.0	-13.0	-5.2	-1.2	3.0	5.3	7.8	8.4	4.6	0.8	-5.8	-8.4	-13.0
Euria (mm)	168	150	144	168	138	96	98	112	138	174	186	167	1738
Euri egunak (≥ 1 mm)	13	12	12	14	12	10	9	10	10	12	13	12	140
Elur egunak (≥ 1 mm)	0	1	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	1
Eguzki orduak	91	104	139	148	174	185	202	194	167	136	100	82	1724
Hezetasuna (%)	75	73	72	72	73	74	75	77	76	76	77	76	75
Iturria: Agencia Estatal de Meterología[10]

Auzoak

Portuko auzoko etxe koloredunak.

1200ean, ordu arte Nafarroako Erresumako lurraldea zen, Donostiaren mugen barruan. Orduan, Gaztelako Erresumaren tropek Gipuzkoa eta Donostia konkistatu zituzten. Alfontso VIII.a Gaztelakoak bere konkistak sendotu nahi zituen Gaskoiniarekiko lurreko lotura estrategikoa eta kostaldearen kontrola bermatzeko. Horregatik, 1203. urtean Alfontso VIII.a Gaztelakoa erregeak Hondarribiari hiri-gutuna eman zion, kostaldeko Mutriku eta Getaria eta Hondarribia hiribilduak ere garai hartakoak dira.

Edonola ere, aurretik ere kokaleku hartan bazen bertan herrixka bat, eta Nafarroako Antso VI.a Jakitunak Donostiako foruan Undarabia izenarekin aipatzen du.

1476ean Gaztela eta Aragoiko Errege-Erregin Katolikoen esku-sartzea aurreko udalerriaren irarlana.

1294an Alfontso X.a Gaztelakoak haren ahaide bati, Nafarroako erregeari, Donostia eta Hondarribia eman zizkion. Halaber, 1805ean Bidasoaldeko hiri hori Nafarroari anexionatu zitzaion, 1814an, ostera, Gipuz­koari batu zitzaion, eta hala jarraitu du.

Erdi Aroan Hondarribia merkataritzako portu aberatsa ere izan zen; izan ere, bertatik itsasoratzen ziren Gaztelako eta Nafarroako hainbat gai (garia, ardoa, metalak...) Flandesko eta Europako beste lurretako portu askotarako.

Hondarribia oso zabala zen: gaur egungo Irun, Lezo eta Pasai Donibane ere barne hartzen zituen. Haren kokapen estrategikoaren ondorioz, Frantziako Erresumak sarritan eraso zuen. Hondarribiko harresiaren babesean, hondarribiarrak haien burua defendatzeko gai izan ziren. Setiorik odoltsuena 1638ko udako Hondarribiko setioa izan zen. Condeko printzeak, Bordeleko artzapezpikuarekin aliaturik, bi hilabete eta hondarribiarrei gehiagoko erasoaldia egin zien, eta, bi bandoetako hildakoak aintzat hartuta, guztira hamaika mila pertsona hil ziren guztira. Hondarribiarren aburuz, garaipena Guadalupeko Ama Birjinak emandako mesedea izan zen, irudia Guadalupeko baselizatik jaitsi eta haren eskuetan jarriak baitziren. Harrez­kero, urtero irailaren 8an Hondarribiko alarde ikusgarria setioaren amaiera ospatzeko egin ohi da. Erasoa oso gogorra izan bazen ere, Domingo Egiak, setiatuen behin‑behineko buruzagiak, ez zuen haren gibel asmoa galdu, antza. Izan ere, borrokaren ondoren emazteari gutun hau idatzi zion emazteari:

Mendez mende Hondarribia gotorleku ia menderaezina izan zen. Kuboz eta bastioiez babestutako harresiek hiri osoa inguratzen zuten, eta hainbat setiotan babestu zuten hiria.

Hondarribia eta Txingudi 1843an (Eugène de Malbos).

Errebote partidua Hondarribiko harresien aurrean (Gustave Colin, 1863).

XVIII. mendearen amaieran, frantsesek berriz ere Hondarribian gailentzea lortu zuten. Historiagileren batek adierazi du orduko Joakin Izarreta hondarribiar alkateak Frantziako Iraultza begi onez ikusten zuela, eta frantsesek Hondarribia mendean hartzea lortu zutela. Frantziako erasotzaileek mugatik hain gertu zeuden harresiek, kuboek eta bastioiak kaltetzen zituztela ikusi zutenean, gotorlekua —Europako hoberenetakoa jotzen zena— nahita hondatu zuten. Hondarribiaren kokapenaren ondorioz, enperadoreen, errege‑erreginen, printzesen, diplomatikoen eta goi‑kargu militarren joan‑etorri handiko hiria izan da.

XIX. mendearen hasieran Hondarribia erabat suntsituta zegoen, haren Alde Zaharrean hondamendia besterik ez zegoen. 1805ean, egoera horretatik ateratzeko, udal agintariek Nafarroarekin bat egitea proposatu zuten. Erregeak proposamena onartu zuen eta Hondarribia, Irun eta Lezo Nafarroaren barnean geratu ziren. 1810ean Thouvenot jeneralaren aginduz berriro Gipuzkoara itzuli ziren.

Napoleonen garaian hiria frantsesen menpe egon zen.

Lehen Karlistaldiaren hasieratik karlisten eskuetan erori zen, eta haiek hiria gotortu zuten. Alkateak, Jose Maria Iriartek, liberala zenez, Hendaiara alde egin behar izan zuen. 1836ko uztailaren 11n George Lacy Evans, Britainiar Legio Laguntzailearen burua, hiria menderatzen saiatu zen, karlisten eta Frantziaren arteko komunikazioa deuseztatzeko asmoz. Hala ere, ez zuen helburua lortu, eta britainiarrek atzera egin behar izan zuten. Tropa karlistek, Gibelalde buru, ingelesei erasotzea lortu zuten, eta Jaizkibelgo bidetik atzera egitera behartu zituzten, Pasaiara. Hurrengo urtean liberalak berriro saiatu ziren hiria hartzen, eta Oiartzun eta Irun konkistatu ondoren, 1837ko maiatzaren 17an Hondarribiko garnizioaren errendizioa lortu zuten.

Hirugarren Karlistaldia 1872an hasi zen, baina horren eraginak ez ziren Bidaso Beherera heldu 1874 arte. Urte horretan Karlosen tropek Iruni eraso zioten. Hondarribia ere inguratu zuten, baina ez zuten beren asmoa bete, eta setioa amaitu behar izan zuten.

Gerra bukatu ondoren, berpizkunde bat izan zen, eta, udatiarren fenomeno berria aprobetxatuz, hiri berri bat eraiki zen. Zabalgunea egin zuten, eta Portu auzoa hirigunea bihurtu zen alde harresituaren kaltetan.

Hondarribiko Alde Zaharrean dagoen Gipuzkoa plaza.

Hondarribiko portua.

Arrantza, nekazaritza (barazkiak), arrain-haztegia, industria (altzarigintza, ontzigintza), turismoa (hotelak, jatetxeak), merkataritza eta garraioa (Donostiako aireportua) dira udalerriko ekonomia jarduera nagusiak.

2017an honela banatzen ziren sektore ekonomikoak herrian: Lehen sektorea BEGaren %6,2. Bigarren sektorea %9,1. Hirugarren sektorea %78,2. Eraikuntza %6,6.[11]

Hondarribiak ez zuen izan 1950eko eta 1960ko hamarkadan bere auzoko Irunek izan zuen hazkunde handia. Horrek ez du esan nahi ez zuela hazkunderik izan; izatez, XX. mendearen bigarren erdialdean biztanleria bikoiztu zuen, eta hazkundeak jarraitu egin zuen XXI. mendearen hasierako hamarkadan. 2019an 16.937 biztanle zituen. Horietatik %22,7k 65 urte edo gehiago zituen. Atzerrian jaiotakoak %8,72 ziren.[11]

Bestalde, Hondarribian egoniko eraldaketa demografiko desberdinak ezin ditzakegu aldagai bakar bati egotzi. Aitzitik, amakina aldagai hartu behar ditugu aintzat, demografiaren esparruaren arabera. Egondako biztanleria hazkundearen arrazoi nagusia hirugarren sektorearen eragina edota Espainian emaniko egonkortze plana izango lirateke garaiaren arabera. Aldiz heriotza-tasaren gainbehera 1857tik gaurdaino testuinguru historikoak izan duen bilakaeraren ondorio dira. Izan ere, egoniko ezegonkortasun politiko, sozial zein ekonomikoak gatazka etapa batean murgildu zuen herrialdea matxinada, iraultza, atentatu eta abarren sortzaile izanik. Jaoitza-tasaren gainbehera ordea, eraldaketa sozial baten esku dator, alde batetik, itotasun ekonomikoaz urruntzen dira familiak, hots, ez dute lan indarraren beharrik, haurren heriotza-tasa biziki murrizten da, balio erlijiosoek indarra galtzen dute eta familia ulertzeko era berria ematen da, etxebizitza batean aurki genezakeen errealitatea aldatuz.

Biztanleriaren bilakaera

Hondarribiko biztanleria
Datu-iturria: www.ine.es

Hirigunea oso garatua dago, oin laukizuzena eta erregularra dauka eta kale paralelo eta elkarzut edo perpendikularrez osatua dago. Hiriguneko kale garrantzitsuena Kale Nagusia da hain zuzen ere. Kale horrek lotzen ditu Santa Maria Arkua eta Arma Plaza. Hegoaldetik iparraldera doan kalea da eta bertan daude hiriko eraikin garrantzitsu eta bereizgarrienak, hala nola, udaletxea, eliza eta, hirigunearen lekurik garaienean, Karlos V.aren gaztelua edo jauregia.

Kale Nagusiarekiko paraleloak dira hirigunearen bide sarea osatzen duten kalerik gehienak, hau da, Apezpiku, Panpinot, Eguzki, Ubilla, Juan Laborda, Iparralde eta Harategi kaleak Etxenagusia Margolaria, Denda, San Nikolas eta Satarka kaleak ekialdetik mendebaldera gurutzatzen dituzte kale horiek San Nikolas kalea nabarmenduz, kale hori baita hirigunearen kale behinenetako bat, bertako eremu publiko garrantzitsuena (Arma Plaza) eta kanpoko aldea bi ate nagusietako baten bitartez komunikatzen dituelako.

Txantelketa gotikoa hobekien gordetzen duten etxeak, hau da, fatxada gutxi, sakonera asko eta mehelin bera duten etxeak, hirigunearen hego-ekialdean daude, batez ere Apezpiku kalean, Kale Nagusian eta Panpinot kalean, bai eta Arma Plaza eta San Nikolas eta Denda kaleetako ekialdean ere. Alde horietako etxe askok mehelin mailakatua daukate fatxadan.

• 
  Hondarribiko gaztelua edo Karlos V.aren.
• 
  Alde Zaharra.
• 
  Alde Zaharra.
• 
  Zuloaga museoa.
• 
  Alde Zaharra.

Etxe gehien-gehienek beheko solairua eta bi edo hiru solairu gehiago dauzkate, harlangaitzezkoak (edo harlanduzkoak, beheko solairuetan) eta zurezko nahiz adreiluzko egituradunak. Egindako etxe-ordezkapenak lehendik zeuden etxeen eskema zaharra gordez egin dira, beraz hirigunea oso homogeneoa da.

Harresi barruko gainerako espazioei buruz aipatu beharra dago lorategi, orube huts eta denbora pasarako eta jostatzeko leku asko dagoela. Kaleek ere hirigunearen antzinako itxurari eusten diote, haien zoladura galtzadarri laukizuzenez egina baitago.

Dudarik gabe, harearrizko morkaitz izugarri handiz egindako harresia da hiriguneari itxura monumentala ematen dion elementurik garrantzitsuena, XVI. mendean hiria babesteko eraiki eta oraindik ere, hein handi batean, zutik dirauena.

Hondarribiako ikuspegia (zati bat), (Luis Paret, 1786, Bilboko Arte Ederren Museoa)

Hauek dira eraikin nabarmenak:

• Jasokundeko eta Sagarrondoko Andre Maria eliza (1474–1549 artean eraikia, dorrea XVIII. mendean)
• Guadalupeko baseliza (XVIII. mendekoa, herrigunetik kanpo)
• Karlos V.aren gaztelua
• Zuloaga jauregia
• Mugaretenea etxea (XVI. mendekoa)
• Egiluz jauregia (XVII. mendekoa)
• Etxebeste etxea
• Casadevante etxea
• Hondarribiko udaletxea (1731–1740)
• Santa Maria atea
• Hondarribiko harresia
• Hondarribiko portua
• San Nikolas atea
• Santa Maria atea
• Done Jakue atea
• San Telmo gaztelua (herrigunetik kanpo)
• Guadalupeko gotorlekua (herrigunetik kanpo)
• Portuko arrantzaleen etxeak (herrigunetik kanpo)

2000ko apirilaren 4an, Eusko Jaurlaritzak monumentu-multzo izendatu zuen Hirigune Historikoaren Esparru Arkeologikoa, Sailkatutako Kultura Ondasuna.[34]

Txingudi badia eta Hendaiaren ikuspegia Hondarribiko gaztelutik.

• Peñíscola (Valentziako Erkidegoa).

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Gipuzkoa

• Hondarribiko albisteak, Hitza agerkarian

• Hondarribiko Udala (Gaztelaniaz) (Frantsesez) (Ingelesez) (Katalanez)