Holozeno
Holozenoa (antzinako grezieraz: ὅλος holos = erabat eta καινός kainos = berria) K.a. 9600 inguruan (BP 11.550) hasi zen epoka geologikoa da, Neogenoko laugarren eta azkena. Holozenoa izotz aroa da, Pleistozenoko azken glaziazioaren ondoren (Weichselien Ipar Europan, Wisconsin Ipar Amerikan edo Würm Alpeetan), etorri zen garai beroa.
| Holozeno | ||||
|---|---|---|---|---|
| Holozeno | ||||
| Kronologia | ||||
| Hasiera | K.a. CXVII. mendea | |||
| Amaiera | baliorik ez | |||
| Honen parte da | Kuaternario eta ICS Standard Global Chronostratigraphic (Geochronologic) Scale (en)  | |||
| Osatuta | Meghalayan (en) Northgrippian (en) Greenlandian (en) | |||
| ||||
Glaziazioarteko aldi bat da, hau da, etorkizunean zehaztu gabe badago, beste glaziazio bat gerta daiteke. Aldi horretan tenperatura leunagoa izan zen, eta hainbat kasko glaziar desagertu edo bolumena galdu zuten. Ondorioz, itsas mailak gora egin zuen. Horren ondorioz, Indonesia, Japonia eta Taiwan Asiatik banandu ziren; Britainia Handia, Europa kontinentaletik, eta Ginea Berria eta Tasmania, Australiatik. Gainera, Bering itsasartea sortu zuen, Ozeano Artikoa eta Ozeano Barea lotzen dituena, lehen lur sendoa zegoen tokia. Afrikan, gaur egun Saharako basamortua okupatzen duen eskualdearen pixkanakako lehortzea da gertakaririk garrantzitsuena.
Garai honetan bizi izan den giza espezie bakarra Homo sapiens izan da, azken milurte hauetan nekazaritza eta zibilizazioa garatu zituena, ingurumenean aldaketa garrantzitsuak eraginez. Horregatik, zientzialari batzuek proposatu dute izena Antropozenoarekin ordezkatzea.
Jatorria
Holozeno terminoa lehen aldiz erabili zuen Paul Gervais-ek 1867an[1], azken glaziazioaren ondorengo egungo periodo beroari erreferentzia egiteko, eta 1885eko Nazioarteko Geologia Biltzarrak (gaur egun Geologia Zientzien Nazioarteko Batasunaren babespean) hartu zuen denbora geologikoko nazioarteko eskalaren unitate gisa. Kuaternarioko seriea eta garaia formalki definitu ziren 2005ean[2], eta estratotipo eta mugako puntu globala (GSSP) ezarri zen Groenlandian[3] hartutako izotz-lekuko batean.
Geologia
Holozenoa Pleistozenoaren ondoren datorren garai geologikoa da. Plaken tektonikak eragindako mugimendu kontinentalak kilometro bat baino txikiagoak dira 10.000 urteko tarte batean. Hala ere, izotza urtzearen ondorioz, munduko itsas maila 35 m inguru handitu zen Holozeno goiztiarrean eta beste 30 m Holozenoaren amaieran. Gainera, iparraldeko latitudeko 40 gradutik gorako eremu asko deprimituta zeuden Pleistozenoko glaziarren pisuagatik, eta 180 metro inguru igo dira, Pleistozenoaren eta Holozeno berantiarraren gaineko glaziazio osteko errebotearen ondorioz, eta gaur egun ere igotzen jarraitzen dute.[4]
Itsas mailaren igoerari eta lurraren aldi baterako depresioari esker, aldi baterako itsasoaren sarrerak izan ziren gaur egun itsasotik urrun dauden eremuetan. Adibidez, Holozenoaren garaiko itsas fosilak Vermont eta Michigan bezalako lekuetan aurkitu dira. Depresio glaziarrarekin lotutako latitude altuko aldi baterako itsasoaren sarrerez gain, Holozenoko fosilak batez ere laku-ohantzean, urez estal daitezkeen lautadetan eta leizeetako sedimentuetan daude. Holozenoko itsas sedimentuak oso arraroak dira latitude baxuko kostetan, periodoan itsas mailaren igoerak jatorri ez-glaziarreko edozein goratze tektoniko gainditzen baitu.
Eskandinavia eskualdeko glaziazio ondoko erreboteak Baltiko itsasoa murriztu zuen. Eskualdeak hazten jarraitzen du eta lurrikara ahulak eragiten jarraitzen du Europako iparraldean. Ipar Amerikan, antzeko gertaera bat Hudson badiako errebotea izan zen, glaziazio ondoko Tyrrell itsaso handia gaur egungo mugetara igaro baitzen.[5]
Klima
Holozenoa Dryas Berri-aren hozte ekitaldia amaitu ondoren hasi zen, eta hortik aurrera tenperaturak leunago bihurtzen dira. Holozenoko Klima Optimoa periodo beroa izan zen, eta duela 9.000 eta 5.000 urte bitartean gertatu zen. Munduko klima gaur egun baino 0,5-3 °C beroagoa zen seguruenik. Baina beroketa ez zen uniformea izan mundu osoan. Garai hau duela 5500 urte inguru amaitu zen, Asiako eta Afrikako lehen giza zibilizazioak loratzen hasi zirenean. Jarraian, Neoglaziala hasi zen. Bertan, tenperaturek behera egin zuten pixkanaka gaur egun arte (berotze/hozte garai ziklikoetan), eta salbuespen batzuk egon zitezkeen, hala nola Erromako Klima Optimoa (I. mendetik IV. mendera) edo Erdi Aroko Klima Optimoa (X. mendetik XIV. mendera). Hozteko punturik gorena Izotz Aro Txikia izan zen, hiru maximorekin: 1650, 1770 eta 1850. [6][7]
Holozenoa glaziazio arteko aldia izan da, eta ez dago arrazoirik glaziazio zikloen amaiera irudikatzen duela pentsatzeko. Hala ere, gaur egungo berotze globalak Lurra aurreko glaziazio arteko aldian baino gehiago berotzea eragin dezake, Riss-Würm, duela 125 000 urte inguruko maximora iritsi zena, gaur egun baino tenperatura beroagoekin. Fenomeno honi batzuetan superglaziar deitzen zaio. Baldintza glazialekin alderatuta, glaziarrartean, eremu bizigarriak iparralderantz hedatu ziren, eta Holozenoko Klimaren Optimoan iparralderago kokatu ziren. Poloetako hezetasun handiagoak belardi borealak desagertzea eragin zuen.
Paleobiologia
Animalien eta landareen bizitza ez da asko aldatu Holozeno laburrean, baina aldaketa handiak gertatu dira landareen eta animalien banaketan. Animalia ugari desagertu ziren Ipar Amerikan, mamutak, mastodonteak, Smilodon eta Homotherium, "sable-hortzak" deiturikoak eta nagi erraldoiak barne. Kontinente honetan, beste leku batzuetan bizirik iraun zuten animaliak ere desagertu ziren, zaldiak eta gameluak barne. Megafauna amerikarraren desagertze hau bat dator gizakiaren etorrerarekin duela 12.000 urte, Australian duela 40 000 urteko martsupial handien iraungitzeekin (diprotodon kasu) edo Zeelanda Berrian 1300 d inguruan hegalariak ez diren hegaztien ondorengo iraungitzeekin bezala. C. (moa bezala).
Landare eta animalien iraungipenek gaur egun ere jarraitzen dute. Azken 50 urteetan itzaltze-tasa izugarri bizkortu da. Oro har, Holozenoaren desagertzearen ezaugarria da gizakien presentziarekin lotutako faktoreek eragiten dutela, eta denbora geologiko oso laburrean gertatzen dela (dozenaka mila urte), beste desagertze-gertaera gehienekin alderatuta. Batzuetan seigarren iraungipena deitzen zaio, lehenago bost desagertze-gertaera handi izan baitziren.
Gizakiaren garapena
Ingurumenean egindako aldaketek ehiztari-biltzaileen ekonomian aldaketa batzuk eragin zituzten, eta Mesolitora iritsi ziren, Pleistozenoko megafauna desagertu zenean. Otsoa etxeratu eta txakurra ehiza xeherako funtsezko laguntzaile bihurtu zen. Arkua eta geziak agertu ziren, baita arpoiak, aizkora eta labana ere.
Garai hartan, gizakiak leizeetan edo egurrezko edo lurreko txabola txikietan bizi ziren tribu txikietan; normalean, erlijio-erabilera soilik zuten eraikin edo inguru naturalak izaten ziren, dantza magikoak, ehorzketa kolektiboak eta hildakoak gurtzen zituzten eraikinak. Mesolitoan, tresna eboluzionatuagoak garatu ziren, hala nola arrantza-aparailuak, azuelak edo piraguak. Neolitora igaro zenean, giza populazioak aldaketa indartsua jasan zuen, eta pixkanaka kultura-aldakortasun handia garatu zen. Dirudienez, kultura neolitikoa Ekialde Hurbiletik sortu zen, eta Kretara, Niloko deltara, Danubiora, Kaspio itsasora eta Mazedoniara iritsi zen, gutxi gorabehera K.a. 5000. urtean.
Erreferentziak
- (Frantsesez) Gervais, Paul. (1869). Zoologie et Paléontologie générales: Nouvelles Recherches sur les animaux vertébrés vivants et fossiles. Par Paul Gervais. Arthus Bertrand (Noiz kontsultatua: 2024-03-07).
- Walker, M.; Johnsen, S.; Rasmussen, S. O.; Popp, T.; Steffensen, J.-P.; Gibbard, P.; Hoek, W.; Lowe, J.; Andrews, J.; Björck, S.; Cwynar, L. C.; Hughen, K.; Kershaw, P.; Kromer, B.; Litt, T.; Lowe, D. J.; Nakagawa, T.; Newnham, R. y Schwander, J. (2009). «Formal definition and dating of the GSSP (Global Stratotype Section and Point) for the base of the Holocene using the Greenland NGRIP ice core, and selected auxiliary records». Journal of Quaternary Science, 24: 3–17
- Walker, M. J. C.; Berkelhammer, M.; Björck, S.; Cwynar, L. C.; Fisher, D. A.; Long, A. J.; Lowe, J. J.; Newnham, R. M.; Rasmussen, S. O. y Weiss, H. (2012) Formal subdivision of the Holocene Series/Epoch: a Discussion Paper by a Working Group of INTIMATE (Integration of ice-core, marine and terrestrial records) and the Subcommission on Quaternary Stratigraphy (International Commission on Stratigraphy) Archivado el 10 de agosto de 2017 en Wayback Machine.. Journal of Quaternary Science, 27(7): 649–659 doi 10.1002/jqs.2565
- Gray, Louise. (October 7, 2009). «England is sinking while Scotland rises above sea levels, according to new study» The Daily Telegraph.
- Lajeuness, Patrick; Allard, Michael. (2003). «The Nastapoka drift belt, eastern Hudson Bay: implications of a stillstand of the Quebec-Labrador ice margin in the Tyrrell Sea at 8 ka BP» Canadian Journal of Earth Sciences 40 (1): 65–76. doi:. Bibcode: 2003CaJES..40...65L..
- NASA Earth Observatory Glossary: "Little Age of Ice"
- Climate Change 2001: Working Group I: The Scientific Basis: "2.3.3 Was there a 'Little Ice Age' and a 'Medieval Warm Period'?" Archivado el 29 de mayo de 2006 en Wayback Machine..
