Hizkuntzaren sorrera

Giza hizkuntzaren jatorriak beti piztu du pentsalarien edo ikertzaileen interesa eta haien arteko ezbaia. Mito askok naturaz gaindiko jatorria ematen diote hizkuntzari. Hala, Bibliak Babelgo dorrearen mitoaren bitartez azaldu nahi izan zuen hizkuntzen ugaritasuna: jatorrietako hizkuntza bakarra mintzaira ugaritan zatitu zen, zigor jainkotiar gisa, gizakien harrokeriagatik, haien arteko liskarra sortu eta ekintza elkartu baterako bidea galaraztearren.

Historian zehar, denetariko hipotesi, teoria, uste edo iritziak landu eta plazaratu izan dira hizkuntzaren jatorria azaltzeko, askotan inolako oinarri zientifikorik gabeak.[1] Gaur egun, gaia zientifikoki aztertzen da zenbait diziplinatan, batez ere paleontologian, psikologian, biologia molekularrean eta hizkuntzalaritza konparatu edo historikoan.[2]

Giza hizkuntzaren bilakaeraren historia luzea da eta burmuinarekin estuki lotuta dago, baina ez dago guztiz argi zerk eragiten duen giza garuna hizkuntzara egokitutako bakarra izatea. Giza hizkuntzan parte hartzen duten garuneko eskualdeak antzekoak dira tximino txiki eta handiengan, baina haiek ez dute mintzamenik. Osagai genetiko bat ere egon liteke: Forkhead-P2 (FOXP2) proteinaren genearen mutazioak pairatzen dituzten gizakiek ezin dituzte esaldi osoak sortu.[3]

John Maynard Smith eta Eörs Szathmáry genetisten arabera, bizitzaren eboluzioaren zortzi mugarri nagusietako berriena da hizkuntza, gizarte antolatuak sortzeko bidea eman zuena. Oro har, komunikazioaren bilakaerak baldintzatzen ditu gizarte harremanetan maila desberdinak agertzea.[4]

Bibliako mitoa
Hizkuntzen nahasketa, Gustave Doré. Marrazki hau tradizio ikonografikoaren araberakoa da: jainkozko zigorrak Babelgo dorrea eraikitzera kondenatzen ditu gizakiak, mugarik gabeko anbizioagatik; eredu mitologikoa Prometeoren parekoa da, suaren sekretua lapurtzeagatik jainkoen haserrea eragiten baitu.

Babelgo dorrearen mitoak hizkuntzen aniztasuna islatu nahi du:

« Garai hartan mundu guztiak hizkuntza eta mintzaira berberak zituen. Ekialdetik etorririk, gizonek lautada bat aurkitu zuten Xinear lurraldean eta bertan kokatu ziren. Honela esan zioten elkarri: «Ea, adreiluak egin eta sutan erre ditzagun». Honela, harriaren ordez adreilua erabili zuten eta kare-orearen ordez bikea. Gero, esan zuten: «Ea, eraiki ditzagun hiri bat eta zerurainoko dorre bat. Ospetsu egingo gara eta ez gara munduan zehar barreiatuko».

Jaitsi zen Jauna gizasemeak eraikitzen ari ziren hiria eta dorrea ikustera, eta esan zuen: «Hara, guztiak herri bat bera dira, hizkuntza bat berekoak. Hau beren lehenengo lana badute, ez zaie aurrerantzean egin nahiko duten ezer ezinezko gertatuko. Jaitsi eta nahas diezaiegun, bada, hizkuntza, elkar uler ez dezaten». Horrela, Jaunak handik bota eta mundu zabalean sakabanatu zituen; hiria eraikitzeari utzi egin behar izan zioten. Horregatik, Babel –hau da, «Nahasketa»–, eman zioten izena, han nahasi baitzuen Jaunak mundu osoko hizkuntza eta handik sakabanatu baitzituen mundu zabalera.

  »
Hasiera (Biblia), 11,1-9[5]

Ikuspegi zientifikoa: ikasketa objektuak eta metodoak

Hizkuntza gizakiaren ezaugarri bereizgarritzat jo izan denez mundu zabalean, ikuspegi konparatiboa lehenesten da hizkuntzaren jatorriaren ikerketan: gizakiarenak ez diren komunikazio sistemen eta hizkuntzaren arteko loturak eta desberdintasunak bilatzea, alegia. «Gizakiarenak ez diren hizkuntzetan» ezaugarri berezirik ez izatea da, maiz, giza hizkuntzaren bakantasuna definitzeko irizpidea. Hala ere, pentsa daiteke, agian, ezaugarri bereziak hautemateko ezintasuna izan daitekeela arrazoia. Gainera, galdetu beharko litzateke gizakiarenak ez diren komunikazio sistemak gizakiaren hizkuntzaren bitartez aztertzeak hastapeneko desbideratze bat sortzen ote duen.

Hala ere, datuen konparazioak hausnarketa eta eztabaida zabal dezake, zalantza gabe.

Alderdi antropologikoak

Faringearen ingeraden berreraikuntzetatik abiatuta, Estatu Batuetako zenbait zientzialarik, hala nola Philip Liebermanek eta Edmun S. Crelinek, baztertu egin zuten Homo sapiensen aurrekarien artean hizkuntza artikulatua zegoela dioen hipotesia.[6] Haien teoriaren oinarria da hizkera artikulatua sortzeko laringe beheratu bat behar dela, baina uste hori indargabetuta gelditu zen: ugaztun askok beren soinu seinaleetan formatu edo erresonantzia maiztasunak sortzen dituzte faringearen goialdea mugiaraziz. Halaber, eredu informatikoek erakusten dute ezen, laringe bat goi-posizioan egonda ere, artikulazio gailuek (mihia, ahosabaia, hortzak eta ezpainak) erabateko askatasuna baitute elkar koordinatzeko, soinu artikulatuen eskala zabal bat sortzearren. Gainera, neandertalen fosil batzuek erakusten dute laringe beheratu bat.[7]

Charles Perrealult eta Sarah Mathew ikerlarien arabera,[8] giza hizkuntza duela 350.000 eta 150.000 urte bitartean agertu zen Homo sapiens gizakien artean. Datazio hori fonemen metatze abiaduraren bidez kalkulatu zuten. Hezurrak, buru-aurpegietako muskuluak eta fenomeno kulturalak (besteak beste, hilobiak) aztertuta ere informazio osagarria eskuratzen ahal da hizkuntzaren sorreraz.

Alderdi linguistiko eta filosofikoak

Hizkuntza gizakiaren berezko tasun bat litzateke. Hizkuntza hiztegi batean oinarritzen da, eta hiztegi horren elementu finituak era askotara konbina daitezke. Gainera, hiztegi hau ez dago izoztuta: hitz batzuk agertzen diren bitartean, beste batzuk desagertzen dira edo zentzua aldatzen zaie. Hizkuntzaren bi ezaugarri horiek frogatuko lukete gaitasun gizatiar huts bat dela. Émile Benveniste hizkuntzalariak erleen dantza aztertu eta interpretatu zuen. Hortik ondorioztatu zuen erleen dantzaren eta giza hizkuntzaren arteko aldea zera dela: erleen dantza ez da espontaneoa, baizik eta inguruko estimulu bati erantzutea. Horrez gain, erlearen dantzaren ondorioz, beste erleak aireratze portaera desberdina izaten dute, baina ez dute erantzuten dantzaren bitartez. Beraz, ez dago trukerik.[9]

Azkenik, hizkuntza ezinbestekoa da gizateriaren funtsezko ezaugarriak garatzeko (batez ere pentsamendua, kontzientzia gogoetatsua). Ohartu besterik ez dago, adibidez, haur basatiengan garapen intelektual normalik ez dela gertatzen, hizkuntzarik izan ezean.[10]

Hizkuntzaren jatorriari buruzko teoriak

Keinu jatorria

Teoria honen arabera, hitzak eta ahoskera gizakien keinuen garapen bat izango lirateke.[11][12] Hipotesi hori zenbait argudiotan oinarritzen da:

  • hizkuntzaren ekoizpena eta tratamendua kontrolatzen duten garun eremuak (Brocaren area eta Wernickeren area, batez ere), hurbil daude eskuen eta aurpegiaren eremuetatik eta elkar loturik;
  • neurona ispiluek parte hartuko lukete eremu horien konexioan;
  • lotura bat egongo litzateke hizkuntzaren albokotasunaren eta esku lehentasunaren artean; alabaina, lotura hori zalantzan jarri izan da;
  • keinu hizkuntzetan, burmuinaren area berak jartzen dira jokoan;
  • mintzatzerakoan, eskuak ere erabiltzen dira adierazteko;
  • adierazteko, giza haurrek hatz batez erakusten dituzte gauzak.

Arreta erakartzeko soinuak sortzen dituzten txinpantzeek Broca eskualdearen oso antzeko jarduera erakusten dute burmuinean.[13][14] Eskuen eta ahoaren soinurik gabeko mugimenduek ere oso antzeko jarduera zerebralaren ereduak sortzen dituzte Broca arean, bai tximinoengan, bai gizakiengan.[15] Tximinoek beste tximu batzuk mugimenduan ikusten dituztenean, Broca areako neurona ispiluak aktibatu egiten dira. Behatutako ekintza-mota bati bakarrik erantzuteko espezializatuta daude neurona ispiluen taldeak, eta gaur egun uste da hizketa tratatzeko eta ekoizteko erabiltzen diren neuronen bilakaeraren jatorria izan daitekeela.[16]

Hastapenean, jakina, hizkuntza mintzoa besterik ez zen, guztiz ahozkoa; irakurketa eta idazketa askoz geroago iritsi ziren.[17]

Gramatika unibertsala

Hizkuntza bioprogramatuaren hipotesiak iradokitzen du gizakiek berezko edo jaiotzetiko egitura kognitibo gramatikal bat dutela, hizkuntza garatu eta ulertzeko jatorrizko ahalmen bat, alegia. Teoria horren arabera, sistema hori giza genetikan ainguratuta dago eta hizkuntza guztien oinarrizko gramatika babesten du.[15] Proba batzuen arabera, gure hizkuntza gaitasunaren zati bat behintzat genetikoki kontrolatuta egongo litzateke. FOXP2 proteinaren genearen mutazioek pertsona batzuei hitzak eta soinuak esaldi bihurtzea eragozten diete.[3] Hala ere, gene horiek bihotzean, biriketan eta garunean daude, eta haien eginkizuna ez dago erabat argituta.[3]

Baliteke gizakien gaitasun gramatikala aldatu izatea portaera ez-semantikoetatik abiatuta, hala nola kantutik.[18] Hegaztiek soinu konplexuak sortu, prozesatu eta ikasteko gaitasuna dute, baina hegaztien kantu bateko unitateek, zentzu zabaletik eta kantu horren testuinguru zehatzetik ateratzen direnean, ez dute berezko zentzurik. Baliteke gizaki hominido primitiboek antzeko gaitasun ez-semantikoak garatzea, gero hizkuntza sinboliko bihurtuko zirenak.[19]

Funts soziala

1996an, Robin Dunbar[20] psikologia eboluzionistako irakasleak hipotesi bat plazaratu zuen hizkuntzaren bilakaeraz gizakiengan.[21] Gizakiak ez diren primateek beren esteka sozialak apainketa sozialaren bidez ―hau da, elkar garbitzen eta apaintzen― ehuntzen dituzten bezala, gizakiek hizkuntzaren eta elkarrizketaren bidez lantzen dituzte lotura sozialak. Dunbarek iradoki zuen gizakiek, eboluzioan aurrera egin ahala, hizkuntza lehenetsi zutela apainketa sozialaren aurretik, giza taldeetako kideen kopurua handiegia bihurtu zen heinean. Hizkuntzak, gizartearen funts gisa, denbora gutxiago beharko zuen, eta norbanakoari gauza bat baino gehiago batera egiteko aukera eman zion.[22] Gossip teoria esaten zaio; hitz horrek ingelesez txutxu-mutxu edo esamesa esan nahi du, hau da: elkarrizketa anekdotiko txikiak, bizirauteko beharrezkoa den informazioa ematen ez badute ere, garrantzitsuak dira. lotura sozialak sortzen baitituzte.

Proto-hizkuntzak

Ziurrenik, hizkuntza ez zen goitik beherako multzo oso, bakar eta bukatu batean sortu. Batzuek diote mintzamenak bilakaera graduala izan zuela, hizkuntza primitibo batetik abiatuta. Hizkuntzak fosilizatzen ez direnez, beharrezkoa da metodo linguistikoetara jotzea, hizkuntza primitibo hori eta bitarteko hizkuntzak (proto-hizkuntzak) berreraikitzeko. XIX. mendetik bi hipotesi daude, hizkuntzen jatorriari buruz: monogenesia eta poligenesia.

Antropologia, arkeologia, genetika eta hizkuntzalaritza esparruetan egin izan diren azterlanek iradokitzen dute jatorrizko hizkuntza komun baten hipotesia.[23] Antzekotasun lexikoetan oinarrituta, hizkuntzalariek, duela mende bat baino gehiagotik, aitzinindoeuroperatik datozen hizkuntzen familia handiaren zuhaitz genealogikoa ezarri ahal izan zuten. 2003an, Russell D. Gray eta Quentin Atkinsonek proposatu zuten hizkuntza familia horretako 87 hizkuntzetako 2.449 terminori metodo filogenetiko informatizatua aplikatzea, DNAtik abiatuta zuhaitz genealogikoak eraikitzeko biologia molekularrak erabiltzen duena bezalakoa.[24] Metodo horren oinarrizko unitateak ez dira lexemak, baizik eta hizkuntzetan dauden fonemak. Kontuan hartuz hizkuntza baten fonemen kopurua hizkuntza hori hitz egiten duten hiztunen kopuruaren arabera handitzen dela, baina gutxitu egiten dela azpitalde bat ama familiarengandik urruntzen denean,[25] frogatu ahal izan zuten indoeuropar hizkuntzen hedapena Anatoliako goi-ordokian nekazaritzaren garapenetik abiatuta gertatu zela, gure garaia baino 7.800 eta 9.800 urte lehenago.[24] 2011n, Atkinsonek hizkuntza gehiagotan erabili zuen bere eredua. 504 hizkuntzatan oinarrituta, Afrikako hizkuntza batzuek 100 fonema baino gehiago dituztela ikusi zuen; hawaiierak, berriz, Afrikako sehaskatik urrunen dagoen hizkuntza delarik, 13 besterik ez du, euskarak 51, ingelesak 45 edo frantsesak 36 dituzten bitartean. Atkinsonen ustez, distantziaren arabera fonemen aniztasuna murrizte horrek, ezaugarri genetikoetan ikusten denaren gisakoa, esan nahi luke giza hizkuntza duela 50.000 eta 100.000 urte bitartean sortu zela Afrikako hego-mendebaldean.[25][26]

«Haurtxoa lurrean» teoria

Dean Falk neuro-antropologoaren «haurtxoa lurrean» teoriaren arabera, lehenengo ama hominidoen eta haien haurtxoen arteko ahots elkarreraginek gertaera kate bat eragin zuten, katearen amaieran gure arbasoen lehen hitzak izan zirelarik.[27] Oinarrizko ideia da lehen giza amak, beste primate batzuen homologoak ez bezala, ezin zirela mugitu eta elikatu haurtxoa bizkarrean zintzilik zutela. Giza azalak ile geruza galdu ahala, haurrak amaren bizkarrean heldu eta zintzilik egoteko bitartekorik gabe gelditu ziren. Horrela, sarritan, amek lurrean utzi behar izan zituzten haurrak. Beraz, haur horiek lasaitzeko modu bakarra izango zen amek haurren negarrari erantzutea komunikazio sistema bat garatuz. Sistema horrek aurpegiaren adierazpenak, gorputz hizkuntza, ukimena, laztanak, barreak, kilimak eta hitz adierazkorrak bilduko zituen. Dean Falken ustez, hizkuntza horrela agertuko zen.[27]

Hizkuntzaren aldeko egokitzapen neurobiologikoak

Brocaren eta Wernickeren areak
Giza ahots kanalaren ebaki sagitala.

Hizkuntza, mintzotik hasi eta irakurketaraino eta idazketaraino, kokatzen den garuneko eskualdeak dira Brocaren area eta Wernickeren area.[28] Hizkuntza munduaren kontzeptuak irudikatzeko erabiltzen diren ikurretan oinarritzen da, eta, dirudienez, sistema hori burmuinaren area horietan gordetzen da. Giza garunetako hizkuntza eremuak beste primate batzuen eskualdeen oso antzekoak dira, nahiz gizakiak diren hizkuntza erabiltzeko gai diren bakarrak.[17]

Txinpantzeen eta gizakien burmuinaren egiturak oso antzekoak dira. Biek dituzte komunikazioan parte hartzen duten Brocaren eta Wernickeren eremuen homologoak. Brocaren area, neurri handi batean, txinpantzeetan zein gizakietan soinuak planifikatu eta sortzeko erabiltzen da. Badirudi Wernickeren arean hizkuntza irudikapenak eta ikurrak kontzeptu espezifikoekin lotzen direla. Ezaugarri hori txinpantzeetan eta gizakietan dago; txinpantzearen Wernickeren area giza homologoaren askoz antzekoagoa da, beraren Brocaren area baino. Horrek iradokitzen du Wernickeren area luzaroago garatzen joan dela, Brocaren area baino.[29][30]

Motoneuronak

Hitz egin ahal izateko, arnas sistema nahita desbideratu behar da, ahots soinuak sortzeko.[17] Horri esker, arnas mekanismoak aldi baterako desaktibatzen dira, kantua edo hitza sortzeko. Ahots kanala eboluzionatu egin da mintzamenera hobeki egokitzeko: laringea beheratuta, trakearen 90 º-ko inklinazioaz eta mihi biribildu zabal batez.[31] Hegaztien eta gizakien motoneuronak inkontzientearen mekanismoak saihesten dituzte enbor entzefalikoan, burmuinari laringearen kontrol zuzena emateko.[19]

FOXP2 genea
Protein FOXP2 PDB 2a07.png
FOXP2 PDB 2a07 proteina.

Gene horrek transkripzioen erregulatzaileen familiako proteina bat kodetzen du. KE familian nabarmendu izan da, kide batzuk artikulatzeko zailtasunak eta gramatika arau batzuk eskuratzeko ezintasuna baitzuten.

Proteina hori inplikatuta dago burmuin egitura interkonektatuen garapenean, jarduera motorrarekin lotutakoak. Oso ongi kontserbatuta dago hegazti abeslarietan eta ugaztunetan.

Azken mutazio garrantzitsua duela 200.000 eta 100.000 urte gertatu zen Homo sapiens eta Neandertalaren arbasoarengan: hori bat dator hizkuntza artikulatuaren agerpenaren estimazioarekin.[32]

Laringe beheratua: karaktere sexual sekundarioa ala organo akustikoa?

Gizaki helduetan, laringea beheratuago dago eztarrian, beste ugaztun batzuekin alderatuta. Horrek esan nahi du gizakiak ezin duela aldi berean arnasa hartu eta irentsi.

Ikertzaileek ikusi zuten egokitzapen itxuraz trakets hori ahots komunikaziorako abantaila bat zela. Izan ere, laringe beheratu batek propietate akustiko handiagoak ditu, eta bokal soinuen aniztasuna handitzeko aukera ematen du.[33]

2001ean, W.T. Fitch eta D. Reby ikertzaileek konparaziozko datuak aztertu zituzten.[12] Beste ugaztun espezie batzuetan, egungo hautapen presioak laringe beheratua aldezten du. Orein arruntetan, adibidez, arrak laringe beheratu bat du, baina ez emeak. Karaktere sexual sekundarioaren dimorfismoaz hitz egiten da. Laringe horri esker, neurriz kanpoko bokalizazio soinuduna sor daiteke, animaliaren tamainarekin alderatuta. Orduan, bi hautaketa presio sar ditzakete jokoan:

  • Lehia bikote bat eta emeen lehentasuna lortzeko: neurriz kanpoko bokalizazioak abantaila ekarriko luke ugalketarako arren arteko lehia zuzenean (larderia), gene bikainen seinale argia izango bailitzateke, eta horrek lehentasuna emango lioke emeen aurrean.
  • Harraparitza: harrapakin ez errentagarri baten seinale argia litzateke; izan ere, neurriz gaindiko bokalizazioak iradokitzen du animalia egoera fisiko oso onean dagoela eta, beraz, harrapatzea zaila dela.

Gizakiak ere badu dimorfismo bat: bai gizonak bai emakumeak laringe beheratua dute, baina gizakiak aldaketak izaten ditu pubertaroan (gehiago beheratzen da eta zintzur sagarra agertzen zaio).

Konparaziozko azterketa horrek erlatibizatu egiten du, nolabait, laringea giza hizkuntzara egokitzearen teoria.[12]

Hizkuntzaren agerpena eta bilakaera horren eragileak

Ikuspuntu paleontologikoa
Kenyako Koobi Forako Homo habilis KNM ER 1813ren garezurra.

Hizkuntza artikulatua erabili zuen historiaurreko pertsonarik zaharrena Homo habilis izan daiteke, duela bi milioi urte baino gehiago;[34] horrek ez du esan nahi, alabaina, hominido horrek gurearen antzeko hizkuntza erabiliko zuenik. Suposatzen da Neanderthaleko gizakiak bazuela aitzin hizkuntza bat (singing neanderthal), gaur egungo ezagupenen mailan sintaxirik ez zuena.[35]

Homo habilis gizakiaren garezurraren morfologiak gaur egun hizkuntza artikulatuan esku hartzen zuten burmuin eremuak hedatzeko aukera ekarri zuen, ordura arte Australopithecus gizakiengan ez zegoen aurretik atzerako tolesdura bati esker. Gainera, Homo habilis-en garezurra altxatu ahala goiko aire bideak, faringea eta laringea, beheratu egin ziren (horregatik agertu zen zintzur sagarra). Hori ezinbestekoa zen bokalizazioa modulatu ahal izateko eta ahosabaiaren gangaren garaiera handitzeko, mihiak soinu sorta zabalagoa artikulatu ahal iza zezan. Homo generoarekin agertuta, ezaugarri horiek argi eta garbi indartuko ziren gero, bereziki Homo erectus espeziean: bi zango gainean ibiltzeaz haratago, lasterka egitera egokitu behar izan ziren, arnasketa hobeki kontrolatu ahal izateko; gainera, aldi berean, toraxa handitu, arnasketa indartzeko, eta, zalantzarik gabe, gorputzeko ile gehiena galdu, ahalegin fisikoa egiterakoan tenperatura erregulatu ahal izateko.[36]

Baliteke gaitasun fisiologiko haiei esker gero eta konplexuagoa den ahozko komunikazioa garatu ahal izatea, eta Homo habilis populazioei aukera ematea beren komunitateak antolatzeko, eguneroko jarduerak arautuz. Izan ere, Homo habilis da gizarte antolaketa egituratu baten ebidentzia duen lehen hominidoa (kanpalekuak, tresnak, bizilekuak eta, zalantzarik gabe, lan espezializazioa).[37]

Geroago, nabarmendu behar da entzefaloaren masa handitzea,[38] etengabe Homo erectus-etik Homo sapiens-era, funtsezkoa izan zela hizkuntzaren garapenean.[39] Homo sapiens-engan agertu ziren Brocaren area, bekokiaren ezker zirkunboluzio batean, eta Wernickeren area, lokiaren ezker zirkunboluzio batean, aurrez FOXP2 gene menderatzaile baten mutazio genetikoa gertatuta.[38] Gene horrek gaitasuna eman zion gizakiari hitzetatik sintaxira pasatzeko, nahiz faktore hori ez den aski, beste espezietan egon arren, ez baitu nahitaez mintzoa ekarri.[40] Nolanahi ere, 2014. urtean argitaratutako azterlan batean adierazten zenez,[41] «Brocaren area ez da hitzaren eremua», eta hizkuntzaren funtzioak ez daude hainbeste eremu zehatz batean kokatuta, baizik etengabe birkonfiguratzen ari diren konexio neuronalen mende.[42]

Gizaki modernoen migrazioaren mapa (Iparburuan erdiratuta), Afrikatik abiatuta, ADN mitokondrialean oinarrituta. Kolorezko eraztunek zenbat milaka urte adierazten dute.

Eztabaida horri dagokionez, bi teoria nagusi daude Homo sapiens gizakiaren agerpenaz: alde batetik, «Out of Africa» deitzen den agertoki monogenesiokoa; eta, bestetik, agertoki multizentripeto edo poligenesiko bat. Paleolinguistikan egindako ikerketa batzuek hogeita zazpi hitzen funts elkartu bat identifikatu zuten, XXI. mendearen hasieran munduan idazten ziren hizkuntza guztien erroan,[43] eta horrek «Out of Africa» edo monogenesiaren teoria aldezten zuen. Izan ere, gizakia jatorri bat baino gehiagotan sortuz gero, ez zen arrazoirik izango abiapuntuko protohizkuntza bera hartzeko.[35] Duela ehun mila urte Afrikatik abiatu ziren Homo sapiens modernoaren adarrek hizkuntza funtzio bera zuten, Cro-Magnon gizakia agertu baino askoz lehenago.[44]

Batera zein bestera, Homo sapiens gizakiak mundua menderatu zuen, bai hipotesi produktiboagatik,[45] bai hipotesi soziologikoagatik.[35]

Hizkuntzak jatorri asko izan ditzake, hizkuntzarekin zerikusirik duten burmuin eremuak hurbil baitaude doitasunezko eskulanerako mobilizatzen direnekin, horrek gizakiaren hizkuntza eta manufaktura ahalmenak batera garatzea eragiten baitu; eta soinuen artikulazioa, bere aldetik, gorputzaren mugimenduekin modu erreflexuan korrelazionatzen da maiz, ahaleginen edo sorpresaren eraginpean, bereziki. Hots horien pertzepzioa giza burmuinaren garapenak doitu ahal izango zuen, bi hanken gaineko ibilerak ez bakarrik bolumenetik eta pisutik arindu baitzuen, baizik, orduz geroztik, bizkar hezurraren gainean jarri baitzuen, zentzu berri bat emanik Homo habilis gizakiaren burmuinaren morfologia berriak sor zitzakeen soinuei. Ikuspegi neurologikotik begiratuta, badirudi hizkuntzaren garapena besteren portaera, keinuak eta ekintza ezagutzeko mekanismoetatik datorrela.

Ikuspuntu genetikoa

FOXP2 geneko 715 aminoazidoetatik bakar bat ordezteak patologia larriak eragiten ditu, fonazioari dagokionez eta, oro har, laringearen formari dagokionez. Era horretako mutazioek duten eragin sakona dela eta, gene horrek egonkortasun handia izan du eboluzioan; izan ere, giza proteinaren sekuentzia bi aminoazidotan (715etik) bakarrik da desberdin txinpantze, gorila eta rhesus makakoenen aldean, eta hiru aminoazidotan sagu arruntaren aldean.[46] Duela ehun edo berrehun mila urte Homo sapiens gizakiagan gertatutako FOXP2 genearen mutazioa erabakigarria izan zen, baina duela milioika urte hasitako eboluzio dinamikaren barruko urrats bat besterik ez zen izan.[47]

Zortzigarren trantsizio nagusia

1997an, John Maynard Smith eta Eörs Szathmáry ikerlariek The Major Transitions in Evolution izeneko liburua argitaratu zuten, zeinak eragin handia izan baitzuen biologia ebolutiboko azterlanetan.

Bi ikertzaileek zortzi trantsizio nagusi identifikatu zituzten bizitzaren bilakaeran. Hizkuntzaren agerpena zortzietatik berriena da, primate gizarteetatik giza gizarteetara igarotzea. Haientzat, hizkuntza gizakiengan bakarrik dago gizakien gizarteen oinarria delako. Informazioa transmititzeko mekanismo berri bat da, informazio horren transmisio soziokulturala ahalbidetzen duena, herentzia genetikoaren mugakizunik gabe.[48]

FLB (Faculty of Language in the Broad sense) eta FLN (Faculty of Language in the Narrow sense) ereduak
Noam Chomsky (2003).

Marc Hauser, Noam Chomsky eta W. Tecumseh Fitch pentsalari eta ikertzaileek 2002an plazaratutako artikulu batek eztabaida handia sortu zuen hizkuntzalaritzan, zientzia kognitiboetan eta hizkuntzaren eboluzioaren teorian.[49] Artikuluan, giza espeziearen eta beste espezie batzuen artean berdina eta desberdina denaren auzia jorratzen dute autoreek, baita hizkuntzaren bilakaeraren gaia ere. Hizkuntza gaitasunen sailkapen bat proposatu zuten, eboluzioari buruzko eztabaidak errazteko: FLB (Hizkuntza gaitasuna zentzu zabalean, Faculty of Language in the Broad sense) eta FLN (Hizkuntza gaitasuna zentzu estuan, Faculty of Language in the Narrow sense) terminoak sortu zituzten.

Hizkuntza gaitasunaren banaketa

FLB hizkuntza gaitasun zabal bati dagokio. Horren barruan sartzen dira gizakien hizkuntzaren propietateak, gizaki ez direnen ―hau da, animalien― komunikazio sistemekin partekatuak. Gaitasun horren parte dira, alde batetik, sistema sentsorimotor bat, higidura sistema eta zentzumen sistema parte harrarazten dituena; eta, bestetik, sistema kontzeptual intentzional bat, egin nahi dena irudikatzeko aukera ematen duena. FLBk bilduko lituzke giza hizkuntzarako ezinbestekoak baina nahikoak ez diren sistema biologikoak (oroimena, arnasketa, digestioa, zirkulazioa) dituzten izakiak.

FLBk bere barnean hartzen du, jakina, FLN edo hizkuntza gaitasuna zentzu estuan. Ahalmen hori mekanismo errekurtsibo batean oinarritzen da, hots, elementu (hitz) kopuru mugatu batetik abiatuta adierazpen (ideia, sentimendu...) mugagabeak sortzeko aukeran. Adierazpen horiek bi sistema sentsorimotor eta kontzeptual-intentzionalera. Gaitasun hori du, hain zuzen, giza hizkuntzak.[50]

FLNren eta FLBren bilakaera

Hiru eboluzio hipotesi nabarmendu zituzten Hauserrek, Chomskyk eta Fitchek:

  • 1. hipotesia: FLB animalia komunikazioaren guztiz baliokidea da. Horrek esan nahi du giza hizkuntza ahalbidetzen duten osagai funtzionalak beste espezie batzuen komunikazio sistemen berdinak izango liratekeela.
  • 2. hipotesia: FLB giza egokitzapen bat da, hizkuntzarako berariaz eratorria. Hautespen naturalak izan du zeregin bat FLBaren eraketan, prozesu hori ez baita paraleloa gizaki ez diren animalien artean.
  • 3. hipotesia: FLN soilik da gizakiarena. FLN gizakiaren bilakaera berri bat izango litzateke. Zentzumen eta kontzeptu sistemak osagai soziokulturalekin eta komunikatiboekin konbinatzen dira, orduan.

Marc Hauser, Noam Chomsky eta W. Tecumseh Fitcheren ustez, hirugarren hipotesia izango litzateke onargarriena. Lehen edo bigarren hipotesiak baliozkoak izatekotan, beharrezkoa izango litzateke FLBren pixkanakako mutazio batzuek giza hizkuntzaren gaitasuna gauzatzea, errekurtsibitatean oinarritua. Funtsezko sistema horren aldaketa txikiak ez lirateke aski izango halakorik lortzeko.

Esperimentazioaren ekarpenak

Beste ikertzaile neurologo, hizkuntzalari, psikologo, biologo eta abarren esperientzien emaitza asko aztertu zituzten artikuluan, beren ikuspuntuak justifikatzeko. Animaliek eta gizakiek batera dituzten zentzumen eta kontzeptu sistemak aztertu zituzten, bai eta errekurtsibitatearen printzipioan ere.

  • Hegazti abeslariak: gizakietan bezalako seinale konplexuak sortzeko gaitasuna, FLBren berezko ahalmena dena, animalia askotan aurkitu izan da, ahots bidezko ikaskuntzarako gaitasuna, alegia, txori abeslaria bezala.[51] Frogatuta dago gizaki baten burmuineko eremu batzuk hegazti kantarien antzekoak izan daitezkeela (bereziki kanarioenak). Gizakien antzeko arazoak eta lengoaia urritasuna hauteman dira hegazti hauetan, garunaren eremu berdinean lesio bat gertatzen denean. Frogatuta dago, halaber, geneen adierazpenak, egituran desberdinak izan arren, mekanismo berbera duela hegazti horien eta gizakien garuneko zenbait arlotan, entzumen eta mintzamen proben bidez. Gizakiengan nahiz hegaztietan, gene batzuk aktibatu egiten dira edo ez, espezie bereko kide bat entzuten dutenean. Beste gene batzuk garunaren eremu beretan aktibatzen dira, batez ere aurpegia mobilizatzen duen kortex zerebralean soinuak igortzen dituztenean.
  • Platyrrhini ordenako tximinoak: egitura konplexuko esaldiak ikasteko gai ote dira tximino hauek, errekurtsibitatearen printzipioan oinarrituta? Probaren bezperan, tximinoak eragin baten menpe jartzen dira. Silaba sekuentziak entzunarazten zaizkie, sistemaren baten arauak errespetatzen dituztenak, edo esaldi bakunean (egoera finituan: ABAB), edo esaldi egituratuan (AAABBB), errekurtsibitate printzipioan oinarrituta. Esaldi bakunaren sistema A eta B elementuen alternantzia batean oinarritzen da. Esaldi egituratuaren sistema A eta B elementuen kate bat da, non A eta B elementu bakoitza beste elementu batek bereiz baitezake. Irudikapen unitateen integrazioa dago kate hierarkizatu horretan. Proba horretan, silaba sekuentzia berriak entzunarazten dira, bi sistemetako baten arauak errespetatuz edo ez errespetatuz. Esaldi bakuneko sistemaren eraginpean egondako tximinoek erreakzionatu egiten dute entzundako silaba sekuentzia ez badator bat ikasitako arauekin (10 tximinotatik 9: hizlaria luzaroan begira; erreakzionatzen ez dutenean, oso laburki begiratzen diote). Esaldi konplexuko sistemaren eraginpean egondako tximinoek gutxiago erreakzionatzen dute silaba, sekuentziak ez baditu errespetatzen sistemaren arauak. Beraz, tximinoek porrot egin zuten proban. Azterlan horrek erakusten du litekeena dela tximinoek ez izatea errekurtsibitatearen printzipioa, nahiz horrek ez duen nahitaez frogatzen gizaki ez diren izaki guztiek ez dutenik halakorik.

FLN-FLB ereduaren kritikak eta mugak

Esperientzia hori nahiko kritikatua izan da. Frogatu izan da arabazozoek proba hori gainditu ahal izan zutela, tximinoek ez bezala.[52] Proba zortzi txio benetako eta zortzi txintxirrin desberdinekin egin zen. Hegazti horiek sari bati dagokion janaria mokokatzeko entrenatuak izan ziren, entzuten bazuten gramatika sistema errespetatzen zuen serie bat. Oker mokokatzen hasten baziren, saria debekatu egiten zitzaien. Hamaika arabazozotatik bik bakarrik egin zuten porrot proban. Proba honetan, gizakiengan ere porrot asko dago, nahiz eta gizakiak diren errekurtsibitatea omen duten bakarrak.

Steven Pinker (2023).

Beste ikertzaile batzuek ere, hala nola Ray Jackendoff-ek eta Steven Pinker-ek, frogatu zuten ikusmen kognizioan dagoela errekurtsibitatea, nahiz eta beste animalia komunikazioko sistemetatik kanpo egon.[53] Zernahi gisaz, ez dakigu «gizatiarrak ez diren» animaliak ikusmen errekurtsibitaterako gai diren, eta horrek esan nahi du hori ezin dela izan gizakiei hizkuntza ematen dien garapen ebolutibo bakarra.

Bigarren eta hirugarren hipotesiei ere erantzun zieten. Pinker-en eta Jackendoff-en iritziz, FLNren karakterizazioa problematikoa da, arrazoi askorengatik:

Lehenik, gaitasun kognitiboen dikotomia bat ezartzen dute: alde batetik, gizakientzat guztiz espezifikoak direnak; eta, bestetik, gaitasun «ez linguistikoak» edo «ez gizatiarrak», eta, hala, giza eboluzioan neurri handi batean aldatu ahal izan ziren gaitasun kognitiboak alde batera uzten dituzte. Fitch, Hauser eta Chomskyren teorian, alboratuta gelditzen dira egokitzapenak diren ezaugarriak, ez baitira ezaugarritzat hartzen jatorrizkoa eta egungoa baizik.

Bigarrenik, egiten duten gizakiak/animaliak alderaketan ezin dira bereizi funtzio komunek eragindako antzekotasunak eta arbaso komun berri baten herentziak. Ezaugarri bat «espezifikoki hizkuntzarena» edo «espezifikoki gizakiarena» dela bi modutan interpreta daiteke: Batetik, «dena edo ezer ez»: bereizgarria da gizakientzat, eta ez dago antzeko ezer animalien erresuman. Eboluzioan agertu zen, ezerezetik abiatuta. Bestetik, termino ñabartuagoekin interpreta daiteke: ezaugarri hori aldatu egin zen gizakiaren eboluzioan, hainbeste ezen bere arbaso ebolutibotik oso desberdina baita (a priori, ezaugarri hori aukeratu den funtzio berri batera egokitzearen emaitza litzateke).

Fitchek, Hauserrek eta Chomskyk FLBri esleitzen diote animalien munduan aurkitutako edozein ezaugarri, hala nola, hegazti abeslarien ahozko imitazioa, giza hizkuntzarekin zer ikusirik izan gabe eboluzionatu duena. «Gizakiak ez diren animaliekin partekatutako ezaugarri» baten eta «duela gutxi eboluzionatutako ezaugarri» baten arteko konparazioak zentzua du, soilik, baldin eta animaliek arbaso komun berri bat badute (adibidez, gizakiak eta txinpantzeak). Txolarreak edo izurdeak badira, ezaugarria (ahotsaren ikaskuntza, kasu) animaliarekin parteka daiteke eta duela gutxi eboluzionatu.

Hiru osagaiko dinamika

Simon Kirby[54] hizkuntzalariaren arabera, hizkuntza informazioa transmititzeko sistema berri bat da.[55] Hizkuntza ez da guztiz jaiotzetikoa, hein handi batean ikasi egiten da. Ikasteko modurik onena da hurkoa (behatuz ikasi zuena, bere garaian…) behatzea, hizkuntza erabiltzen duenean, gero hura kopiatzeko. Printzipio horri ikaskuntza iteratiboa esaten zaio.

Beraz, hizkuntza garatuz doa denborarekin, gizabanako bakoitzaren portaeraren oharkizun eta interpretazioekin, gizarte batean gizabanako bakoitzak egiten duen hizkuntzaren erabileran.

Hizkuntza eboluzio mekanismo bat izango litzateke, informazioaren transmisioan parte hartzen duten hiru sistema dinamiko biltzen dituena: eboluzio biologikoa, kultura transmisioa eta norbanakoaren ikaskuntza, mekanismo horretan eragin txikiena duena.

Hiru dinamika horiek modu ziklikoan eta konplexuan elkarreragiten dute. Hizkuntzak ikasteko mekanismoak gure herentzia biologikoaren parte dira, eta, beraz, eboluzio biologikoari lotuta daude. Bilakaera horrek eragina du hizkuntza bidezko transmisioaren dinamika kulturalean, ikaskuntza errepikatuaren bidez (ikaskuntza iteratiboa). Kultura transmisioaren ondoriozko hizkuntza egitura berriek, neurri batean, eragina dute hizkuntza horiek dituzten pertsonen gaitasunean, eta, beraz, eragina dute hizkuntzaren ikaskuntza mekanismoetan duten bilakaera biologikoaren ibilbidean…

Paradoxa bat hautematea eta dedukziozko komunikazio sistema

Gloria Origgi eta Dan Sperber ikertzaileek ikusi zuten orain arte ikuspegi desberdinek moldaketatzat hartzen dutela hizkuntzaren gaitasuna, baina beren eredua eraikitzen dutela hizkuntzaren erabilera azaltzeko, gaitasun horren zati bat baino ez dena.[56]

Paradoxa

Hizkuntzaren ahalmena egokitzapen edo moldaera biologikotzat hartzen denean, gainerako funtzioek (hizkuntza gaitasuna, hitzezko komunikazioa) ahalbidetzen duten inguruko funtzioak hartu behar dira kontuan. Esaterako, hizkuntza eskuratzeko funtzioa. Zernahi gisaz, moldaera bat mantentzen da, soil-soilik, baldin eta egokitzapen balio bat badu, agertzen den ingurunean. Ingurune zehatz horretan, hizkuntzak aurrez existitu behar du. Beraz, hizkuntza ahalmena eta hizkuntza bera elkarren ezinbesteko aurrebaldintza dira.

Har dezagun mutante bat, besteekin elkarreragiteko ahalmena duena. Onura lor dezake, soilik, beste pertsona batek gaitasun hori bera baldin badu. Oro har, egokitze berrikuntza duten mutanteek abantaila selektiboa izaten dute gutxi direnean.

Hiru hipotesi saiatu izan dira korapilo hori askatzen, jaiotzetiko kode batean oinarritutako hizkuntza ez-gizatiarretan; aurretiazko baldintza gisa onartzen da hizkuntzak onura bat dakarrela:

  • Ezaugarri neutroaren hipotesia: «hizkuntza» ezaugarriak ez dakar hasieran onurarik, ez eta kosturik ere. Populaziora heda daiteke, ez baitago hautapen biologikoaren kontra. Ezaugarri hori duten banakoen kopuru mugatu bat agertu eta elkarreragiten dutenean, onurak lortzen dituzte. Orduan, ezaugarria hautatu egiten da.[57]
  • Funtzioaren trantsizio hipotesia: mutazioa hasieran hautatzen da, beste funtzio onuragarri bat baitu, eta jaiotzetiko kode funtzioa lehenengoari gehitzen baitzaio edo hura ordezten baitu.[58]
  • Baldwin efektua:[59] hipotesi eztabaidatua da, hautespen naturalaren printzipioak erabiltzen baititu, baina ikuspegi lamarckistan oinarrituta. Jaiotzetiko kodea kulturalki eskuratzen da, jaiotzetik edukitza (geneen bidez) abantaila bihurtzen da, eta ikasteko ahaleginak aurrezten ditu.[60]

Origgik eta Sperberrek ohartarazi zuten hipotesi horiek ezin zaizkiola giza hizkuntzari aplikatu, jaiotzetikoa eta ikasitakoa oso garrantzitsuak baitira.

Jaiotzetikoa ez denez nagusi, bi mutantek hizkuntza bateragarriak izateko probabilitatea oso ahula da. Gainera, hizkuntzaren ikaskuntza akatsekin egin daiteke.

Hizkuntza, komunikazio deduktiboko sistema

Ikertzaile horiek, beraz, proposatu zuten komunikazio deduktiboko sistema gisa ulertzea giza hizkuntza, hau da, hartzailea gai dela komunikatzailearen informazioa berreraikitzeko haren asmoak kontuan hartuta, nahiz eta zeinuaren eta esanahiaren artean lotura zehazki bera ez izan. Hizkuntza gaitasuna da kodetu gabeko hizkuntza elementu bat tratatzeko prest egotea eta seinale ulergarri gisa egonkortzea. Horrek hizkuntzen arteko koherentzia elikatzen du.[61]

Hizkuntzaren abantailak

Gehienetan, komunikatzeko modu eraginkor bat duten banakoak bizimodu soziala duten espezietakoak dira. Egiaztapen horren ondorioz, zenbait autorek galdetu izan dute ea sozializatzea ez ote zen izango hizkuntza agertzeko aurretiazko baldintza.[62] Izan ere, koordinazio egokia lortzeko, logikoa da hautespen naturalak komunikazio gaitasun eraginkorrak nagusiaraztea, espezie horien eboluzio arrakasta azalduz. Galdetu daiteke, hala eta guztiz ere, ezaugarri hori zein mekanismotan hautatu ahal izan den.

Ehiza eta bazka estrategiak

Hizkuntza landu batek informazio xehatuagoa ematen ahal du, komunikabidea bera zehatzagoa den heinean. Horrela, multzoan edo taldean ehizatzen edo bazkatzen diren banakoek erraz biderka dezakete eraginkortasuna, eta portaera nahiko konplexuak sortzen ahal dituzte. Adibide aski ezagun bat erleen dantza da: janari iturri bat aurkitu duen esploratzaile batek kideen aurrean dantza zehatz bat egingo du, besteek jakin dezaten ez bakarrik janaria non aurkitu, baizik, baita ere, zein kopuru eta motatakoa den.[63] Hala, espezie sozialei etekina ateratzen dute, espezie ez-sozialekiko lehiaketan. Hala eta guztiz ere, onura kolektiboan oinarritutako azalpen mota horrek topo egiten du, ahaidetu gabeko banakoei dagokienez, ondasun komunen tragedia deitutako arazoarekin.[64]

Harraparien presioarekiko erresistentzia

Hizkuntza edukitzeak harraparien aurkako zenbait egokitzapen garatzea ahalbidetzen du, hala nola zaintza edo alerta mekanismoak. Adibidez, larre txakurrak, oihu bakar batean eta haren iraupenaren eta intentsitatearen arabera, harrapari kopurua, distantzia, mota (airekoa edo lurrekoa) eta hurbiltzen den abiadura adieraz ditzake.[65][66] Era berean, inurri batek bere kolonia osoa ohartarazi dezake feromona egokien bitartez.

Ingurumen mugakizunetara hobeto egokitzea

Inurri batzuk gai dira uraren gainean zubi biziak egin eta eratzeko, baita uhartetxo flotatzaileak ere.[67] Portaera hori ingurumen mugakizunek ezarritako arazo baten erantzuna da, eta hori ezinezkoa litzateke gutxieneko «hitzarmenik» edo adostasunik eta, beraz, hizkuntzarik gabe. Ondorioz, esan daiteke estresa eragiten duen ingurune baten aurrean, hizkuntza duten espezieek besteek baino hobeki erreakziona dezaketela.

Parametro horiek hizkuntzaren eta sozialtasunaren onuren zerrenda ez-zehatza osatzen dute. Horrek esan nahi du, kasu askotan, hizkuntza eta, beraz, gizarte antolamendua duten espezieek lehiakortasun handiagoa izaten dutela, ez sozialek baino, txoko ekologiko bererako. Hori frogatu da, adibidez, Ceratina australensis erle arotz moduko batean.[68] Hala ere, abantaila ekologiko kolektiboaren argudioa problematikoa da, interakzioan ari diren banakoak ahaide ez diren espezie batean.

Hizkuntza eta zeinua

Giza hizkuntzaren existentziak azalpen bat aurki lezake zeinu zintzoaren teorian.[69] Norbanako batek bere kideei informazio egoki bat emateak erakusten du baduela informazio hori. Hizkuntzaren bidez erakusteko portaera horrek eboluzionatu ahal izango zuen, informatzeko gaitasuna gizarte kalitate desiratu bat den testuinguruetan. Zeinu zintzoaren teoriak azaltzen du zergatik aurkitzen duten interesa gizakiek informazioa emateko, eta ez soilik besteen informazioa hartzeko.

Giza hizkuntza, hautapen balioa eta kultura

Behaketa horiek guztiz aplikagarriak zaizkio gizakiari, berak bakarrik baitauka hizkuntza artikulatu bat. Taldean ehizatzeko eta harraparien aurka babesteko estrategiak garatu zituen, komunikazio sistema bati esker soilik zirenak posible, eta, gero, gizarte antolatu bat eraiki zuen, gaur egun ezagutzen den eran.

Hizkuntzak eragina du eraginkortasun biologikoan, pentsamenduak adieraziz eta komunikatuz. Horrela, hizkuntzak norbanakoaren errendimendu kognitiboari laguntzen dio.

Gainera, manipulazioan, sedukzioan, gizarte harremanen mantentzean eta abarretan erabiltzen da hizkuntza, noski.

Azkenik, gizabanako bakoitza besteen pertzepzio eta arrazoibideez baliatzen da. Gizabanakoak jakintza eta ezagutza ugari ditu, denboran zehar metatutakoak eta bakarka eskuratu ezinezkoak.

« Hizkuntzaren izaera da denboran eta espazioan amaierarik gabe transmititzeko gai den esperientziaren ordezko bat ematea, hori baita gure sinbolismoaren eta hizkuntza tradizioaren oinarria.  »
Émile Benveniste[9]

Erreferentziak
  1. (Frantsesez) Rastier, François. (2007-12-15). «Le langage a-t-il une origine ?:» Revue française de psychanalyse Vol. 71 (5): 1481–1496.  doi:10.3917/rfp.715.1481. ISSN 0035-2942. (Noiz kontsultatua: 2023-12-04).
  2. (Frantsesez) Jucquois, Guy. (2000). «Les sciences du langage et la question de l'origine du langage humain naturel» Bulletins de l'Académie Royale de Belgique 11 (1): 41–53.  doi:10.3406/barb.2000.23326. (Noiz kontsultatua: 2023-12-05).
  3. (Ingelesez) Marcus, Gary; Rabagliati, Hugh. (2006-10). «What developmental disorders can tell us about the nature and origins of language» Nature Neuroscience 9 (10): 1226–1229.  doi:10.1038/nn1766. ISSN 1546-1726. (Noiz kontsultatua: 2023-12-05).
  4. (Frantsesez) Smith, John Maynard; Szathmáry, Eörs. (2000). Les origines de la vie: de la naissance de la vie à l'origine du langage. Dunod ISBN 978-2-10-004860-1. (Noiz kontsultatua: 2023-12-05).
  5. «Hasiera 11,1-9» www.biblija.net (Biblija.net - Biblia interneten) (Noiz kontsultatua: 2023-12-05).
  6. (Ingelesez) Lieberman, Philip; Crelin, Edmund S.. (1971). «On the Speech of Neanderthal Man» Linguistic Inquiry 2 (2): 203–222. ISSN 0024-3892. (Noiz kontsultatua: 2023-12-05).
  7. (Ingelesez) d'Errico, Francesco; Henshilwood, Christopher; Lawson, Graeme; Vanhaeren, Marian; Tillier, Anne-Marie; Soressi, Marie; Bresson, Frédérique; Maureille, Bruno et al.. (2003-03-01). «Archaeological Evidence for the Emergence of Language, Symbolism, and Music–An Alternative Multidisciplinary Perspective» Journal of World Prehistory 17 (1): 1–70.  doi:10.1023/A:1023980201043. ISSN 1573-7802. (Noiz kontsultatua: 2023-12-05).
  8. (Ingelesez) Perreault, Charles; Mathew, Sarah. (2012(e)ko api. 27(a)). «Dating the Origin of Language Using Phonemic Diversity» PLOS ONE 7 (4): e35289.  doi:10.1371/journal.pone.0035289. ISSN 1932-6203. PMID 22558135. PMC PMC3338724. (Noiz kontsultatua: 2023-12-05).
  9. (Frantsesez) Benveniste, Émile. (1966). Problemes de linguistique générale. Paris: Gallimard (web.archive.org) ISBN 978-2070204205. OCLC .264296005 (Noiz kontsultatua: 2023-12-05).
  10. (Frantsesez) Blitman, Delphine. (2020-09-29). «5. La question des origines et de l’évolution de la faculté de langage» Le langage est-il inné ? : Une approche philosophique de la théorie de Chomsky sur le langage (Presses universitaires de Franche-Comté): 139–162.  doi:10.4000/books.pufc.14163. ISBN 978-2-84867-831-3. (Noiz kontsultatua: 2023-12-05).
  11. (Ingelesez) Roubertoux, Pierre L., ed. (2015). «Organism Models of Autism Spectrum Disorders» Neuromethods  doi:10.1007/978-1-4939-2250-5. ISSN 0893-2336. (Noiz kontsultatua: 2023-12-06).
  12. (Ingelesez) Fitch, W. Tecumseh. (2020-01-06). «Animal cognition and the evolution of human language: why we cannot focus solely on communication» Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences 375 (1789): 20190046.  doi:10.1098/rstb.2019.0046. ISSN 0962-8436. PMID 31735146. PMC PMC6895558. (Noiz kontsultatua: 2023-12-06).
  13. Arbib, Michael; Bota, Mihail. (2003-11-01). «Language evolution: neural homologies and neuroinformatics☆» Neural Networks 16 (9): 1237–1260.  doi:10.1016/j.neunet.2003.08.002. ISSN 0893-6080. (Noiz kontsultatua: 2023-12-06).
  14. (Ingelesez) Taglialatela, Jared P.; Russell, Jamie L.; Schaeffer, Jennifer A.; Hopkins, William D.. (2011(e)ko api. 20(a)). «Chimpanzee Vocal Signaling Points to a Multimodal Origin of Human Language» PLOS ONE 6 (4): e18852.  doi:10.1371/journal.pone.0018852. ISSN 1932-6203. PMID 21533079. PMC PMC3080370. (Noiz kontsultatua: 2023-12-06).
  15. (Ingelesez) Falk, Dean. (2007). The Evolution of Broca's Area. IBRO History of Neuroscience (web.archive.org) (Noiz kontsultatua: 2023-12-06).
  16. (Ingelesez) Fadiga, Luciano; Craighero, Laila; D’Ausilio, Alessandro. (2009-07). «Broca's Area in Language, Action, and Music» Annals of the New York Academy of Sciences 1169 (1): 448–458.  doi:10.1111/j.1749-6632.2009.04582.x. ISSN 0077-8923. (Noiz kontsultatua: 2023-12-06).
  17. Boulton, David. Terrence Deacon Ph. D. - The Co-evolution of Language and the Brain. Children of the Code (web.archive.org) (Noiz kontsultatua: 2023-12-06).
  18. (Ingelesez) Deacon, Terrence W.. (2010-05-11). «A role for relaxed selection in the evolution of the language capacity» Proceedings of the National Academy of Sciences 107 (supplement_2): 9000–9006.  doi:10.1073/pnas.0914624107. ISSN 0027-8424. PMID 20445088. PMC PMC3024028. (Noiz kontsultatua: 2023-12-06).
  19. (Ingelesez) Sereno, Martin I.. (2005). «Language Origins Without the Semantic Urge» Cognitive Science Online (web.archive.org) 3.1: 1-12. (Noiz kontsultatua: 2023-12-06).
  20. (Ingelesez) University of Oxford. (2023-11-22). «Robin Dunbar — Department of Experimental Psychology» web.archive.org (Noiz kontsultatua: 2023-12-06).
  21. (Ingelesez) Dunbar, Robin. (2011). Grooming, gossip and the evolution of language. London: Faber & Faber ISBN 978-0571265183. OCLC .978256717.
  22. (Frantsesez) Dortier, Jean-François. (2012). L'Homme cet étrange animal. Editions Sciences Humaines  doi:10.3917/sh.dorti.2012.02. ISBN 978-2-36106-022-0. (Noiz kontsultatua: 2023-12-06).
  23. (Ingelesez) Ruhlen, Merritt. (2023-02-16). The Origin of Language: Tracing the Evolution of the Mother Tongue. Gorgias Press  doi:10.31826/9781463244965. ISBN 978-1-4632-4496-5. (Noiz kontsultatua: 2023-12-06).
  24. (Ingelesez) Gray, Russell D.; Atkinson, Quentin D.. (2003-11). «Language-tree divergence times support the Anatolian theory of Indo-European origin» Nature 426 (6965): 435–439.  doi:10.1038/nature02029. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2023-12-06).
  25. (Ingelesez) Wade, Nicholas. (2011-04-14). «Languages Grew From a Seed in Africa, a Study Says» The New York Times (web.archive.org) (Noiz kontsultatua: 2023-12-06).
  26. (Ingelesez) «World's languages traced back to single African mother tongue: scientists | The World from PRX» web.archive.org 2023-10-15 (Noiz kontsultatua: 2023-12-06).
  27. (Ingelesez) Falk, Dean. (2004-08). «Prelinguistic evolution in early hominins: Whence motherese?» Behavioral and Brain Sciences 27 (4): 491–503.  doi:10.1017/S0140525X04000111. ISSN 0140-525X. (Noiz kontsultatua: 2023-12-06).
  28. (Ingelesez) Hoff, Erika. (2009). Language Developmen. Cengage Learning (web.archive.org) ISBN 978-0495501718. OCLC .843489860 (Noiz kontsultatua: 2023-12-06).
  29. (Ingelesez) Spocter, Muhammad A.; Hopkins, William D.; Garrison, Amy R.; Bauernfeind, Amy L.; Stimpson, Cheryl D.; Hof, Patrick R.; Sherwood, Chet C.. (2010-07-22). «Wernicke's area homologue in chimpanzees ( Pan troglodytes ) and its relation to the appearance of modern human language» Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences 277 (1691): 2165–2174.  doi:10.1098/rspb.2010.0011. ISSN 0962-8452. PMID 20236975. PMC PMC2880147. (Noiz kontsultatua: 2023-12-07).
  30. Palomero-Gallagher, Nicola; Zilles, Karl. (2019-09-01). «Differences in cytoarchitecture of Broca's region between human, ape and macaque brains» Cortex 118: 132–153.  doi:10.1016/j.cortex.2018.09.008. ISSN 0010-9452. (Noiz kontsultatua: 2023-12-07).
  31. (Ingelesez) Anderson, Stephen R.. (2006-01-01). Doctor Dolittle's Delusion: Animals and the Uniqueness of Human Language. Yale University Press ISBN 978-0-300-11525-3. OCLC .1023999375 (Noiz kontsultatua: 2023-12-07).
  32. (Ingelesez) Fisch, Gene S.. (2015). Roubertoux, Pierre L. ed. «Communication and Language in Animals» Organism Models of Autism Spectrum Disorders (Springer): 265–282.  doi:10.1007/978-1-4939-2250-5_10. ISBN 978-1-4939-2250-5. (Noiz kontsultatua: 2023-12-07).
  33. (Ingelesez) Lieberman, Philip H.; Klatt, Dennis H.; Wilson, William H.. (1969-06-06). «Vocal Tract Limitations on the Vowel Repertoires of Rhesus Monkey and other Nonhuman Primates» Science 164 (3884): 1185–1187.  doi:10.1126/science.164.3884.1185. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2023-12-07).
  34. (Frantsesez) Picq, Pascal G.. (2008). La plus belle histoire du langage. Seuil ISBN 978-2-02-040667-3. OCLC .190966213 (Noiz kontsultatua: 2023-12-07).
  35. (Frantsesez) «(PDF) Hublin, J.-J. (2005) La langue des premiers hommes. In: J.-M. Hombert (ed.), Aux Origines des Langues et du Langage. Fayard : Brosmac, 102-117. | Jean-Jacques Hublin - Academia.edu» web.archive.org 2023-12-07 (Noiz kontsultatua: 2023-12-07).
  36. (Ingelesez) Hillert, Dieter G.. (2015). «On the Evolving Biology of Language» Frontiers in Psychology 6  doi:10.3389/fpsyg.2015.01796. ISSN 1664-1078. PMID 26635694. PMC PMC4656830. (Noiz kontsultatua: 2023-12-07).
  37. (Ingelesez) «Homo habilis - The Australian Museum» web.archive.org 2023-11-30 (Noiz kontsultatua: 2023-12-07).
  38. (Frantsesez) Hombert, Jean-Marie. (2006). Évolution du cerveau et émergence du langage. Paris: Fayard ISBN 9782213625362. OCLC .934248567.
  39. (Frantsesez) François, Jacques. (2014-12-15). «L’émergence et l’évolution du langage humain du point de vue des neurosciences» Corela. Cognition, représentation, langage (12-2)  doi:10.4000/corela.3629. ISSN 1638-5748. (Noiz kontsultatua: 2023-12-07).
  40. (Frantsesez) Rondal, Jean-Adolphe. (2019). Le mythe de l'innéité du langage. Bruxelles: Mardaga supérieur ISBN 978-2804706937. OCLC .1145887988.
  41. Tate, Matthew C.; Herbet, Guillaume; Moritz-Gasser, Sylvie; Tate, Joseph E.; Duffau, Hugues. (2014-06-25). «Probabilistic map of critical functional regions of the human cerebral cortex: Broca’s area revisited» Brain 137 (10): 2773–2782.  doi:10.1093/brain/awu168. ISSN 1460-2156. (Noiz kontsultatua: 2023-12-08).
  42. (Frantsesez) Richard, David. (2014-10-02). «Hugues Duffau: "Le cerveau se répare lui-même"» L'Express (web.archive.org) (Noiz kontsultatua: 2023-12-08).
  43. (Ingelesez) Ruhlen, Merritt. (2023-02-16). «The Origin of Language: Tracing the Evolution of the Mother Tongue» The Origin of Language (Gorgias Press)  doi:10.31826/9781463244965. ISBN 978-1-4632-4496-5. (Noiz kontsultatua: 2023-12-08).
  44. (Ingelesez) Pinker, Steven. (1995). The Language Instinct: The New Science of Language and Mind. Penguin Adult ISBN 978-0-14-017529-5. OCLC .913704993 (Noiz kontsultatua: 2023-12-08).
  45. Linguistique. Paris : Presses universitaires de France 1980 ISBN 978-2-13-036354-5. (Noiz kontsultatua: 2023-12-08).
  46. (Ingelesez) MacAndrew, Alec. «FOXP2 and the Evolution of Language» web.archive.org (Noiz kontsultatua: 2023-12-08).
  47. (Ingelesez) Hen, René. (2002-08-23). «Faculty Opinions recommendation of Molecular evolution of FOXP2, a gene involved in speech and language.» Faculty Opinions – Post-Publication Peer Review of the Biomedical Literature (Noiz kontsultatua: 2023-12-08).
  48. Maynard Smith, John; Szathmary, Eors. (1997-10-30). «The origin of language» The Major Transitions in Evolution (Oxford University Press)  doi:10.1093/oso/9780198502944.003.0021. (Noiz kontsultatua: 2023-12-08).
  49. (Ingelesez) Hauser, Marc D.; Chomsky, Noam; Fitch, W. Tecumseh. (2002-11-22). «The Faculty of Language: What Is It, Who Has It, and How Did It Evolve?» Science 298 (5598): 1569–1579.  doi:10.1126/science.298.5598.1569. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2023-12-08).
  50. (Ingelesez) Hauser, Marc D.; Chomsky, Noam; Fitch, Tecumseh. (2002-11-22). «The Faculty of Language: What Is It, Who Has It, and How Did It Evolve?» Science (web.archive.org) 298 (Noiz kontsultatua: 2023-12-08).
  51. (Ingelesez) Jarvis, Erich D.. (2004-06). «Learned Birdsong and the Neurobiology of Human Language» Annals of the New York Academy of Sciences 1016 (1): 749–777.  doi:10.1196/annals.1298.038. ISSN 0077-8923. PMID 15313804. PMC PMC2485240. (Noiz kontsultatua: 2023-12-08).
  52. (Ingelesez) Traxler, Matthew J.; Boudewyn, Megan; Loudermilk, Jessica. (2012-10). «What’s Special About Human Language? The Contents of the “Narrow Language Faculty” Revisited» Language and Linguistics Compass 6 (10): 611–621.  doi:10.1002/lnc3.355. ISSN 1749-818X. PMID 23105948. PMC PMC3478773. (Noiz kontsultatua: 2023-12-08).
  53. (Ingelesez) Jackendoff, Ray; Pinker, Steven. (2005-09-01). «The nature of the language faculty and its implications for evolution of language (Reply to Fitch, Hauser, and Chomsky)» Cognition 97 (2): 211–225.  doi:10.1016/j.cognition.2005.04.006. ISSN 0010-0277. (Noiz kontsultatua: 2023-12-08).
  54. (Ingelesez) «Simon Kirby - Language evolution» web.archive.org 2023-12-09 (Noiz kontsultatua: 2023-12-09).
  55. (Ingelesez) Kirby, Simon. (2007). «The Evolution of Language» Oxford handbook of evolutionary psychology (Oxford: Oxford University Press) R. I. M. Dunbar, Louise Barrett ed.: 669-681. ISBN 978-0199561780. OCLC .277068216.
  56. Origgi, Gloria; Sperber, Dan. (2000). Chamberlain, Andrew ed. «Evolution, communication and the proper function of language» Evolution and the Human Mind: Modularity, Language and Meta-Cognition (Cambridge University Press): 140–169.  doi:10.1017/cbo9780511611926.008. ISBN 978-0-521-78331-6. (Noiz kontsultatua: 2023-12-09).
  57. (Ingelesez) Sober, Elliott. (1993-08-15). The Nature of Selection: Evolutionary Theory in Philosophical Focus. University of Chicago Press ISBN 978-0-226-76748-2. OCLC .1040690621 (Noiz kontsultatua: 2023-12-09).
  58. (Ingelesez) Haworth, Karen A.; Prewitt, Terry J.. (2020). The evolution of human consciousness and linguistic behaviour: a synthetic approach to the anthropology and archaeology of language origins. Lanham: Rowman and Littlefield ISBN 978-1538142899. OCLC .1196193581.
  59. (Ingelesez) Baldwin, J. Mark. (1896-06). «A New Factor in Evolution» The American Naturalist 30 (354): 441–451.  doi:10.1086/276408. ISSN 0003-0147. (Noiz kontsultatua: 2023-12-10).
  60. (Gaztelaniaz) Longa, Víctor M.. (2005). «El efecto Baldwin: su papel en biología evolutiva y su aplicación a la evolución del lenguaje» Ludus Vitalis (web.archive.org) XIII. bol, 23. zk.: 21-48. or.. ISSN 1133-5165. (Noiz kontsultatua: 2023-12-10).
  61. (Ingelesez) Millikan, Ruth Garrett. (1987-12-16). Language, Thought, and Other Biological Categories: New Foundations for Realism. MIT Press ISBN 978-0-262-63115-0. (Noiz kontsultatua: 2023-12-10).
  62. Fitch, W. Tecumseh; Huber, Ludwig; Bugnyar, Thomas. (2010-03). «Social Cognition and the Evolution of Language: Constructing Cognitive Phylogenies» Neuron 65 (6): 795–814.  doi:10.1016/j.neuron.2010.03.011. ISSN 0896-6273. PMID 20346756. PMC PMC4415479. (Noiz kontsultatua: 2023-12-10).
  63. (Ingelesez) Riley, J. R.; Greggers, U.; Smith, A. D.; Reynolds, D. R.; Menzel, R.. (2005-05). «The flight paths of honeybees recruited by the waggle dance» Nature 435 (7039): 205–207.  doi:10.1038/nature03526. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2023-12-10).
  64. (Ingelesez) Hardin, Garrett. (1968-12-13). «The Tragedy of the Commons: The population problem has no technical solution; it requires a fundamental extension in morality.» Science 162 (3859): 1243–1248.  doi:10.1126/science.162.3859.1243. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2023-12-10).
  65. (Ingelesez) Abumrad, Jad; Krulwich, Robert. (2020-01-11). «New Language Discovered: Prairiedogese» NPR (web.archive.org) (Noiz kontsultatua: 2023-12-10).
  66. (Ingelesez) Edwards, Lin. (2010-02-04). «Prairie dogs may have the most complex language» Phys.org (web.archive.org) (Noiz kontsultatua: 2023-12-10).
  67. (Ingelesez) Hölldobler, Bert; Wilson, Edward O.. (1990). The ants. Cambridge: Belknap Press of Harvard University Press ISBN 9780674040755. OCLC .19325464.
  68. (Ingelesez) Rehan, Sandra M.; Schwarz, Michael P.; Richards, Miriam H.. (2011-05). «Fitness consequences of ecological constraints and implications for the evolution of sociality in an incipiently social bee: ECOLOGICAL CONSTRAINTS IN A SOCIAL BEE» Biological Journal of the Linnean Society 103 (1): 57–67.  doi:10.1111/j.1095-8312.2011.01642.x. (Noiz kontsultatua: 2023-12-10).
  69. (Ingelesez) Zehavi, Amots. (1999). The handicap principle: a missing piece of Darwin's puzzle. New York: Oxford University Press ISBN 978-0198026020. OCLC .435912169.

Ikus, gainera

Kanpo estekak
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.