Hamar Milak

K.a. 404. urtean, Dario II.a Persiako erregea hil ondoren, Artaxerxes II.a bere semeak tronua heredatu zuen. Bere anaia gazteak, Ziro Gazteak, koroa lortzeko konspiratu zuen, baina Tisafernes satrapak bere azpijokoak salatu zituen. Parisatis bere amak babestua, Ziro Sardesko agintaritzan berrezarri zuten. Sardes Jonian kokatua zegoen, Akemenestar Inperioaren egoitza nagusitik oso urrun eta greziar hiriz inguraturik. Plutarkoren arabera, "atxiloketa honengatik izan zuen erresuminak lehen baino gurago egin zion erresumari"[1]

Hara joan zen bere anfitrioiengana, greziar mertzenarioen armada bat errekrutatzera. Ez zen oso zaila izan, Peloponesoko gerraren amaieran hoplita asko langabeturik baitzeuden. Zirok Espartaren laguntza jaso zuen. Izan ere, peloponesoarrengana jotzea eskatu zuen bereziki, bere ausardiagatik ospetsuak baitziren eta gerran zehar berak lagundu baitzien. Espartak ez zuen argi eta garbi kanpainan parte hartu nahi izan, baina Peloponesoko gudaroste beteranoetako asko mertzenario moduan joatea onartu zuen.

Klearko (matxinadaz aberritik erbesteratua izan zen Bizantzioko gobernadore espartar ohia) Espartako tropen eta gainerako greziar mertzenarioen buru izan zen. Zirok greziar eta persiarrez osaturiko bere armada Sardes hirian bildu zuen. Xenofonteren arabera, 50.000 persiar zeuden, eta 12.000 mertzenario greziar inguru, honela banatuta:[2]

• 1.000 hoplita, 800 traziar peltasta eta 200 kretar arkulari Klearko Espartakoaren gidaritzapean.
• 700 hoplita Kirisofo Espartakoaren gidaritzapean
• 300 hoplita Sosiden Sirakusakoaren gidaritzapean (garai hartan Sirakusa grekoa zen)
• 1.000 hoplita Sofeneto Arkadiakoaren gidaritzapean
• 4.000 hoplita Xenias Arkadiakoaren gidaritzapean (armada Sirian utzi zuen arte)
• 1.500 hoplita eta 500 peltasta (infanteria arina) Proxeno Beoziakoaren gidaritzapean.
• 1.000 hoplita Sofeneto Estinfalokoaren gidaritzapean.
• 500 hoplita Sokrates Akaiakoaren gidaritzapean.
• 300 hoplita eta 300 peltasta Pasion Megarakoaren gidaritzapean, armada Sirian utzi zuen arte.
• 1.000 hoplita eta 500 peltasta Menon Tesaliakoaren gidaritzapean

Zirok, hasieran, bere espedizioaren helburua ezkutatu zuen: Pisidia eskualde errebeldea menderatu nahi zuela iragarri zien. Armada Sardestik abiatu zen, eta ekialderantz abiatu zen Ziroren lurretan zehar, mertzenario gehiago elkartzen zitzaizkien bitartean. Gero Zilizia eta Siria zeharkatu zuten, Artaxerxesen tropekin inolako liskarrik izan gabe (hau ez baitzen konspirazioaz oharturik). Armadak eskualde hau saihestu eta Eufratesen mugetara iritsi zenean, ezin izan zuen egia ezkutatu: matxinada ezagutzean soldaduak haserretu egin ziren hasieran, baina ordain eskuzabalen promesagatik baretu egin ziren.

Cunaxako gudua

Azkenik, K.a. 401ean, Ziroren tropek Cunaxako guduan, Babiloniatik kilometro gutxira, Artaxerxesen tropei aurre egin zieten. Xenofonteren arabera, persiar erregeak 1.200.000 gizon zituen, baina gaur egungo iturrien arabera 120.000 inguru ziren. Dena dela, Artaxerxesen gizon kopurua Ziroren bikoitza edo gehiago zen.

Greziar mertzenarioek eskuin hegalean (posizio estrategikoa antzinako Greziaren historia militarrean) falangea eratu zuten. Armaden arteko talkan, persiar armadaren ezker hegala suntsitu zuten, soldaduak ihesean jarri eta ihesaldian suntsitu zituztelarik. Xenofontek dioenez, bataila sarraskia zen.

Ziro, Artaxerxes bere anaia zegoen lekuaren kontra zaldizkoen bidez eraso egin eta hil egin zuten. Buruzagia galdu ondoren, Ziroren tropa persiarrak ihes egiten eta amore ematen hasi ziren. Greziarrek, ordea, beren doktrina militarrarekiko leial, bakarrik jarraitu zuten borrokan.

Artaxerxesen tropek beste hegaletik aurrera egin zuten, matxinoen kanpamenduaz jabetuz. Heleniarrek, zenbakizko desabantaila nabarian, atzera egin zuten eta aurre egin zieten, sarraskiari bigarren aldiz eutsiz, persiar ugari ihesean jarriz eta hilez. Artaxerxesek guda-zelaitik erretiratzeko agindu zuen. Heleniarrak pertsiarren atzetik joango ziren, sarraskiekin gauera arte jarraituz. Xenofontek bere Anabasian greziar kontingentean ez zela galerarik izan kontatzen du, zauritu batzuk bakarrik.

Kanpamendura itzuli ondoren, greziar garaileak bakarrik eta isolaturik aurkitu ziren Persiar Inperio handiaren erdian, ordainsaririk gabe.[3]

Heleniar armadak Artaxerxesekin tregoa adostu zuen lehenik, ez baitzuen gizon gehiago galtzeko arriskurik hartu nahi. Tisafernes satraparen tropek lagunduta, heleniarrak Tigris ibaiaren ertzeraino itzuli ziren. Han, Tisafernesek bere kanpamenduan hartu zituen Klearko buru zuten komandante heleniarrak, akordiorako baldintzak betetzeko, baina iruzur egin eta hil egin zituen, Hamar Milak buruzagirik gabe utziz.[4] Soldaduek erretiratzea planifikatu zuten, eta jeneral berriak Xenofonte, Timasion, Xantikles, Kleanor eta Filesio aukeratu zituzten, Kirisofo espartarra komandante nagusi zutela.

Greziarrek, lehenik, Siriako basamortua zeharkatu zuten, gero Babilonia eta Armenia elurtua, beren aberrira itzultzeko. Azkenean, hilabete batzuetako ibilaldiaren eta zeharkatzen zituzten lurraldeetako herriekin izandako liskarren ondoren, Trapezousen Itsaso Beltzera iritsi ziren. «Θάλασσα! Θάλασσα!, Thalassa! Thalassa!» (euskaraz: «itsasoa! itsasoa!») oihuaren une ospetsua izan zen, Xenofontek bere Anabasian kontatua.[5] Oraindik mila kilometro geratzen zitzaizkien egiteko, janari eta ur eskasiarekin.

Heleniarrak, ordea, ez ziren persiarrez libratu, itsasontziak behar zituzten eta. Kirisofo, bere strategosa, Bizantziora abiatu zen, eta heleniarrak Paflagoniarantz abiatu ziren. Kostaldeko greziar hiriek, ongi etorria egin beharrean, harrapaketen beldur — greziar gehienek uko egin zioten harrapakinik gabe etxera itzultzeari —, urrutira eduki zituzten. Matxinada sortu zen lerroetan, eta arkadiarrak eta akaiarrak azkenean banatu egin ziren. Armada ikaratzeko zorian egon zen, Xenofontek Asian kolonia bat sortu nahi zuelako xurrumurrua zabaldu zenean. Honek asanbladan eratutako armadaren aurrean ezeztatu egin zuen.

Heleniarrek, orduan, traziar dinasta batentzat lan egitea adostu zuten, baina honek ez zien ordaindu nahi izan. Tibron izeneko espartar jeneral batek, Tisafernes eta Farnabazo I.aren aurka borrokatzeko kontratatu zituen, hauek, Ziro gaztea hil ondoren, Joniako greziar hirien kontrola berreskuratu zutelarik.[6] Hamar Milak, bi urte geroago sei mila baino gehiago ez zirenak, espartarrek hasitako beste bide batetik, Lampsakora, eta gero Pergamora joan ziren, non Xenofontek Tibroni agintea eman zion, eta horrela Greziara itzultzeko asmoa hartu zuen. Ohorez hartu zuten Espartan.

Greziar gudarosteak Akemenestar Inperioan zehar egindako bidaiak, arrazoi osoz, Xenofonteren garaikideak harritu zituen. Lehen aldia zen greziar talde batek Pertsiako «ilunpeen bihotzetik» ihes egiten zuena, ordura arte inoiz inbaditutako inperioa. Greziarren espedizioak inperio hori, Mediar Gerretan Grezia birritan inbaditu zuena, ez zela, azken finean, hain beldurgarria erakutsi zuen.

Mertzenario talde txiki batek — porrokatuak, jakina, eta ausartak — imajinaezina zena lortu zuen: bere erresumaren bihotzean bertan Artaxerxesen mendekutik eta bere armadetatik ihes egitea. Bere arrakastak, greziarrek persiarren gainean zuten nagusitasun militar ukaezina erakusteaz gain, Xahanxahren lurretara espedizio bat egin zitekeela frogatu zuen.

Irakaspen hau, Xenofonteren Anabasian kontatua, non mertzenariotzaren bilakaera esanguratsua eta, gudu-zelaian islatua geratu zen bezala, teknika guztiak osatuz greziar polis ezberdinetako gudarien elkarketak suposatzen zuen arma hilgarri nabarmena agerian geratzen diren, Alexandro Handiak bereziki gogoratuko du.[7] 70 urte geroago, Alexandrok, 40.000 greziar soldaduez osatutako armada txiki batekin, Pertsiari bere erresuma zabal guztia kendu zion.

• Pierre Briant:
  • Histoire de l’Empire perse, de Cyrus à Alexandre, Fayard, 1996, ISBN 2-213-59667-0
  • Dans les pas des Dix-Mille. Peuples et pays du Proche-Orient vus par un Grec, actes de la table ronde de Toulouse, 3–4 février 1995
• Pierre Carlier, Le IVe siècle grec jusqu’à la mort d’Alexandre, Nouvelle histoire de l'Antiquité, vol. 3, Seuil, coll. «Points Histoire», Paris, 1996, ISBN 2-02-013129-3
• Silvia Milanezi, notice de l'Anabase, Belles Lettres, coll. «Classiques en poche», 2002, ISBN 2-251-79952-4